Կայծոն

Կայծոն կամ Ամանակ, միջնադարյան ամրոց, Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ձորափոր գավառում (այժմ՝ Լոռու մարզի Շնող գյուղի տարածքում, Ալավերդի քաղաքից 24 կմ արևելք), Դեբեդ գետի աջափնյա եռանկյունաձև հրվանդանի վրա։

Կայծոն
Տեսակ	Ամրոց
Տեղագրություն	Լոռու մարզ
Վարչական միավոր	Շնող գյուղ
Երկիր	Հայաստանի Հանրապետություն
Կազմված է մասերից	Գաղտնուղի, Գերեզմանոց, Գերեզմանոց, Եկեղեցի, Եկեղեցի Սբ. Գևորգ, Զանգակատուն և Մատուռ Սբ. Աստվածածին («Տերունական խաչարձան»)
Կառուցված	10-11-րդ դարեր
Կառուցող	Գրիգոր Մագիստրոս
Բաց է հանրության համար	այո

Նկարագրություն

Կայծոն ամրոցը գտնվում է ներկայիս Շնող գյուղի տարածքի հյուսիս-արևմտյան մասի եռանկյունաձև հրվանդանին։ Տեղացիները այդ վայրը անվանում են Վենձ քարի գլուխ։ Գյուղի ընդհանուր տարածքի նկատմամբ ոնի իշխող դիրք։ Աչքի է ընկնում բնական պաշտպանական հուսալի և նպաստավոր պայամններով, պարագծով եզերված է բարձր, մեծ մասամբ անմատչելի ժայռերով։ Հրվանդանը հյուսիսճարևմտյան երկարությամբ հարում է Դեբեդ գետի կիրճին, հարավային կողմից Առվի ձորն է՝ փոքրիկ գետակով, իսկ արևելյան կողմից շրջափակված էհեղեղատներից առաջացած ոչ խորը ձորակով։

Հրվանդանը եզերող ժայռերի տարբեր աստիճաններում կան դժվարամերձ քարայրեր, որոնց ապավինել են տեղի բնակիչները հարձակումների և ավարառությունների ժամանակ.

«... ունի քարափի մեջ ցցած փայտե սեպեր, որոնց բռնելով և թե վրան կանգնելով, բարձրանալից են եղել» - Գ Երզնկյանց, Հնությունք հայրենյաց. Կայծոն կամ Շնող, «Արձագանք», 1895 թվական, համար 30, էջ 3

Ամրոցի տարածքը անմատչելի է հարավ-արևմտյան և հյուսիսային կողմերից, որտեղ ուղղաձիգ, գահավեժ ժայռերն ունեն ավելի քան 35 մ բարձրություն։ Տափարակի չափը ամենաերկար մասում 580 մ է, ամենալայն մասում՝ 256 մ, մակերեսը կազմում է 6.5 հա։ Այն ունի ոչ մեծ թեքություն՝ արևելք-արևմուտք ուղղությամբ։ Ներկայումս տափարակը կառուցված է բնակելի տներով, հիմնականում շինված վերջին տասնամյակներում.

«ինչպես ավանդաբար պատմում են, Գրիգոր մագիստրոս Պահլավունին գաջ ու կրի ամուր պարիսպ է կառուցել տվել, որի հաստությունը երկու արշինից ավելի է, ունեցել է կամարակապ ընդարձակ դուռ, կողքերին երկու մեծ աշտարակներ։ Բայց ափսո՜ս, որ այժմ գյուղացիք քանդել են թե՛ պարիսպը և թե՛ դուռը, քարը իրանց շինությանց վրա գործածելով, իսկ տեղերն էլ իրանց տների համար բռնելով. այժմ հենց այս թամքուցումն կան և շատ մեծությամբ թափված հին պարսպի շաղախները։» - Գ. Երզնկյանց, Հնությունք հայրենյաց. Կայծոն կամ Շնող, «Արձագանք», 1895 թվական, համար 30, էջ 3

Շինարարություն

Ամրոցի շինարարությունը վերագրում են Հոլում Վասակին, ով ապրելիս է եղել Բագրատունիների ժամանակաշրջանում և գտնվել է նրանց հովանու ներքո և հանդիսացել է նրան զորավարներից մեկը։ Նրա նախնիները պատկանել են Կամսարականների տոհմին։

Պատմություն և հիշատակություններ

Ամրոցի շինարարության ժամանակին վերաբերվող ամենավաղ տեղեկատվությունը հայ մատենագրության մեջ պատկանում է 13-րդ դարի պատմիչ Մխիթար Այրիվանեցուն, որը խոսելով Գրիգոր Մագիստորսի մասին, գրում է.

«Սա է որդին Հոլում Վասակայ՝ շինողին Բջնոյ, Կայենոյ և Կայծոնոյ» - Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա, 1860 թվական, էջ 58-59

Կայծոնը մի շարք բերդերի հետ պատկանել է Բագրատունիների Կյուրիկյան շառավիղներին։ Վարդան պատմիչը հիշատակում է, որ Աշոտ Ողորմածի մահից (977 թվական) հետո նրա կալվածքները բաժանվում են երեք որդիների՝ Սմբատի, Գագիկի և Գուրգենի միջև.

«... և կրտսեր եղբայրն ժառանգէ զՏաշիր Սեւորդւովքն Ձորոյգետին. և զԿայեն և զԿայծոն, զԽորխոռունիք՝ որ ի Խոռայ շինեցաւ, որ է Խոշոռնի ր Խոռակերա, և զբզնունիք՝ որ է Բազկերտ ՝ի գաւառն Տաշրայ. և այլ բերդք անուանիք եհաս Գուրգենայ, զոր Վիրք Սոմխէթ կոչեն» - «Մեծին Վարդանայ Բարձրբերդեցւոյ Պատմութւին տիեզերական», Մոսկվա, 1861 թվական, էջ 122

Գագիկ Ա-ի (990-120 թվականներ) մահից հետո նրա ավագ որդուն՝ Հովհաննես–Սմբատին (1020-1041 թվականներ) բաժին է ընկնում

«... զԱնի և զՇիրակ, զսուրբ Գրիգոր Ձորովն Աշոցաց, զԱնբերդ և զդաշտն Այրարատեան, զԿայեան և զկայծոն և զՏավուշ գավառն Սեւորդեաց» - Վարդան Արևելցի, Հաւաքումն պատմութեան, էջ 92

Կայծոն ամրոցի տերերի շարքում հիշատակվում է նաև Գրիգոր Մագիստրոսը (990-1058 թվականներ), որն իր իշխանության կենտրոն ունենալով Բջնի բերդը, տեր է դառնում նաև Կայան և Կայծոն բերդերին։ Գրիգոր Մագիստրոսը երկար չի իշխում.

«... տայ զԲջնի ՝ի Մոնոմախն, զԿայեան և զԿայծոն, զոր ընդ ձեռամբ իւր ունէր, և առնու զդքսութիւնն Միջագետաց» - Հ. Մանանդյան, «Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության», հ. Գ, Երևան, 1952 թվական, էջ 405

Համաձայն 1063 թվականին գրված վավերագրերից մեկի՝ Կայծոնը մի շարք այլ բնակավայրերի և բերդերի հետ նվիրվել է Հաղպատի վանքին.

«... և մեր հայոց ազգքս ետուք սրբոյ Նշանին Հաղբատայ վիճակն Աղուանից Տայօղն, Գօրականն, Ձորագեղն, Կայեանն, Կայէծօնն, Աղէստաֆէն, Խօջաբազարն, Մահակն, Գաքէն, Շամքօրն, Շաքեն...» - «Լումա», գիրք Ա, 1898 թվական, Տփղիս, էջ 263

Սելջուկ-թուրքերը սուլթան Արփ-Արսլանի գլխավորթույամբ 1064-1065 թվականներին գրավեցին Հայաստանի զգալի մասը, այդ թվում՝ Գուգարքը։ Վրաց թագավորությունը՝ Դավիթ Շինարարի օրոք հզորանալով, խլեց այն սելջուկներից և միացրեց Վրաստանին։ 13-րդ դարի անանուն վրացի պատմիչի վկայությամբ, Թամար թագուհին (1184-1213 թվականներ) Իվանե Զաքարյանին արքունի մեծ վեզիր նշանակելիս նվիրում է նրան մի շար քաղաքներ և բերդեր, որոնց թվում նաև Կայծոն բերդը.

«Ողորմած լինելով հավատարիմների և յուրայինների հանդեպ՝ [Թամար թագուհին] ... շնորհեց Սարգսի որդի Հովհաննին (Իվանեին) առաջնություն և գործակալի (մսախուրթուխուցեսի) և ի պատիվ՝ Կայենն և Կայծոնը, Գեղարունիքով և այլ բազում հարկատուքաղաքներով, բերդերով ու երկրներով...» - Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Վրաց աղբյուրներ Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Բ, Երևան, 1936 թվական, էջ 13

Գեղարդի վանքի արձանագրություններից մեկում ևս նշվում է, որ Իվանեի տիրապետության սահմանները տարածվում էին.

«առ ի Կայենով եւ Կայծոնով մինչև /ի Բարկուշատ եւ մինչ/ ի Յականա եւ մինչ ի Նախճաւան եւ անդի մինչ ի Կարս...» - Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք կամ Պռոյշանք հայոց պատմության մեջ, հատոր Բ, Երևան, 1936 թվական, էջ 13

13-րդ դարի առաջին կեսին թաթար-մոնղոլների ասպատակությունները կասեցրին երկրի տնտեսական-մշակույթային զարգացումը և պատճառ դարձան բնակչության զանգվածային արտագաղթի։ Առանձնապես տուժեցին այն գավառները, որոնք գտնվում էին Զաքարյանների տիրապետության տակ։ Այդ ժամանակ Կայծոն ամրոցն կորցրել էր իր պաշտպանական հենակետային նշանակությունը, քանի որ դրանից հետո ամրոցի այդօրինակ դերի վերաբերյալ հիշատակություններ չկան։

18-րդ դարի երկրորդ կեսին լեզգիների պարբերական արշավանքների վերաբերյալ պահպանվել են բազմաթիվ արձանագրություններ.

«Ծերունիք մեր դեռ ևս յիշեն ղամեհի արձակումն Օմար-խանին Աւարիոյ ի 1772 ամի 30000 հատընտիր լեկզի զօրօք, որ ոտնակոխ արարեալզՎրաստան և զբոլոր նահանգս Բօրչալուի... ապա խուռն բազմութեամբ ասպատակ սփռեալ ի Ձորագետն ի վեր, գերի արարեալ զբազմութիւնս ժողովրդոց էած ի Դագստան» - Ռոստոմ-Բեդ Երզնկյանց, Հնախոսական տեղագրութիւն Հաղբատայ աշխարհահռչակ վանից սրբոյ Նշանի, Վաղարշապատ, 1886 թվական, էջ 10

Նույնանման ողբերգության մասին, այս անգամ պարսից Աղա Մահմեդ խանի կողմից 1795-1797 թվականներին՝ Անդրկովկաս կատարած արշավանքի ժամանակ, հիշատակում է Վարդան Օձնեցին։

Վրաց Գեորգի թագավորը Աղա Մահմեդ խանի հրոսակներից խույս տված և Վրաստանին ապավինած Ղարաբաղի մելիքներին, 1799 թվականին ռուսաց կայսեր հրովարտակի համաձայն, շնորհում է մի շարք գյուղեր, որոնց թվում և Շնողը։

Ամրոցը ուշ շրջանում հիշվում է Սանահնի վանքի առաջնորդ Հարություն Տեր-Բարսեղյնցին նվիրված հիշատակագրություններից մեկում, որը թվագրված է 1834 թվականով։

Կառուցվածք

Կայծոն ամրոցի պաշտպանական կառույցներից շատ քիչ մասն է պահպանվել։ Դրանք պարսպապատերի մնացորդներն են մոտ 10 մ երկարությամբ՝ ամրոցի տարածքի արևելյան անկյունաձև մասի երկու կողմերում։ Հյուսիսային կողմի մնացորդներն ունեն 3-3.5 մ, իսկ հարավային կողմինը՝ 1.5-1.8 մ բարձրություն։ Պատը տեղական բազալտե քարի խոշոր անմշակ կտրոններից է, կիկլոպյան տիպի (առանց շաղախի օգտագործման) միաշերտ շարվածքով։ Առանձնապես խոշոր են հյուսիսային կողմի քարերը, որոնց զգալի մասը ունի 1 մ x 0.9 մ x 1.2 մ չափեր։

Ամրոցի հիմնական մուտքը գտնվել է արևելյան կողմում, որտեղ տափարակը նեղ պարանոցով միանում է գյուղի ընդհանուր տարածքին։ Ամրոցի հիմնական մուտքի ընտրությունը կատարված է ռազմա-պաշտպանական խնդիրները, նաև բնական պայմաններըվարպետորեն հաշվի առնելով։ Ճանապարհ, հրվանդանին չհասած, թեքվում է հարավ և ընդհուպ մոտենալով ժայռերին ուղղվում է դեպի հրվանդան, դրանով իսկ հնարավորություն տալով ամրոցի պաշտպանական ուժերին շատ նպաստավոր դիրքերից, հենց ամրոցի մատույցներում դիմագրավել հակառակորդի ուժերին։ Ամրոցն ունեցել է օժանդակ մուտք հարավային կողմից, որտեղ ժայռերը նվազ թեքությամբ իջնում են դեպի ձոր։

Ամրոցի ջրամատակարարման խնդիրը լուծվել է Սուրբ Սարգիս բլրի արևելյան կողմի («Խէչի եդի կըռան») ձորում բխող աղբյուրի շնորհիվ։ Աղբյուրը գտնվում է ամրոցից բարձր տեղում, որը հնարավորություն է տալիս բլրի լանջով գցված կավե խողովակներով ջուրը ինքնահոսով հասցնել ամրոց։

Կայծոն ամրոցն ունեցել է գաղտնուղի։ Ամրոցի հարավ-արևմտյան մասում ավտոճանապարհի լայնացման աշխատանքների ժամանակ բացվել է հրվանդանի կողմից դեպի ձորն իջնող գաղտնուղի՝ թունելի ձևով, առանց ամրացման և արհեստական ծածկի։

Ամրոցում գտնվող հուշարձաններ

Ամրոցի տարածքում պահպանված հուշարձանները փոքրաթիվ են՝ երկու եկեղեցիներ, խաչքարեր և տապանաքարեր։ Հնարավոր է, որ ամրոցը ստորը ներկայացված հուշարձաններից բացի, ունեցել է այլ կառուցվածքներ՝ ջրամբար, բաղնիք, պալատական շենք և այլն, սակայն նրանց մասին որևէ տեղեկատվություն չի պահպանվել։

Անանուն եկեղեցի

Եկեղեցին գտնվում է ամրոցի արևմտյան մասում, հարավային քարափից ընդամենը 6 մ հեռավորության վրա։ Եկեղեցուց պահպանված է պատը և աբսիդի մասը։ Այն երկթեք կտուրով միանավ դահլիճ է՝ 690 սմ x 430 սմ ընդհանուր չափերով։ Աղոթասրահը (380 սմ x 282 սմ) արևելյան կողմում ավարտվում է կիսաշրջան աբսիդով, որի երկու կողմերում գրեթե սիմետրիկ դասավորված են 40 սմ x 35 սմ չափեր ունեցող պատուհաններ։ Եկեղեցու մուտքը եղել է արևմտյան կողմից։ Բեմի մասը լուսավորվում է 22 սմ և 60 սմ չափով պատուհանից։

Եկեղեցին կառուցված է տեղական բազալտի կոպտատաշ մանր քարերից՝ կապակցված կրաշաղախով։ Ստորին շարքերը և անկյունային մասերը համեմատաբար խոշոր, կիսամաքրատաշ քարերից են, որոնց մեծը մասը ներկայումս հանված է և եկեղեցու հիմքերի հետ կապված են միայն պատի կես հաստությամբ։ Պատերը բարակ են՝ 70-75 սմ։ Ծածկը եղել է կիսագլանաձև թաղից՝ առանց ենթաթաղային կամարների։ Թաղի ստորի շարքի մանցորդներ պահպանվել են հյուսիսային պատի վրա։ Թաղը շարված է եղել երկայնական շարքերով մանր քարերից։ Եկեղեցին եղել է սվաղված. աբսիդի և հյուսիսային պատի վրա ներքուստ կան սվաղի մնացորդներ։ Կտուրի ծածկից ոչինչ չի պահպանվել։

19-րդ դարի վերջին եկեղեցին ամբողջական ձևով կանգուն է եղել։ Նրա շուրջը հին գերեզմանատունն է։ Հարավ-արևմտյան մասում գտնվել է Ավետիս քահանայի տապանաքարը՝ ՈԽԷ (1198 թվական) թվագրությամբ։ Եկեղեցին կառուցվել է ավելի վաղ՝ 10-րդ դարից ոչ ուշ։

Սուրբ Գևորգ եկեղեցի

Սուրբ Գևորգ եկեղեցին տեղադրված է հրվանդանի կենտրոնական մասում՝ գրեթե երկայնական առանցքի վրա և համեմատաբար լավ է պահպանված։ Պատկանում է երկթեք կտուրով եռանավ դահլիճների տիպին։ Հատակագծում այն ուղղանկյուն է՝ 1633 սմ x 986 սմ չափերով։ Աբսիդը և ավանդատները արևելյան կողմից սահմանափակված են ընդհանուր պատով։ Աղոթասրահը (1085 սմ x 812 սմ) երկու զույգ սյուներով բաժանված է երեք նավերի։ Կենտրոնական նավը կրկնակի անգամ լայն է եզրայիններից։ Եկեղեցին ունի երկու մուտք՝ հարավային և արևմտյան ճակատներից։ Աղոթասրահը լուսավորվում է հարավային ճակատի զույգ և ամրևտյան ճակատիկենտրոնական մեկ պատուհաններից։ Եկեղեցու նավերը, ավանդատները, ծածկված են կիսագլանաձև թաղերով։ Նավերի թաղերի տարածական կոշտությունը մեծացվում է ենթաթաղային զույգ կամարների միջոցով, որոնք թաղի հարթությունից դուրս են գալիս 16 սմ չափով։

Եկեղեցու պատերը ներսից շարված են բազալտե մանր կոպտատաշ, իսկ դրսից՝ խոշոր սրբատաշ քարերով։ Կամարները, որմնակամարները, սյուների միակտոր բները, ինչպես նաև աբսիդի, դռների և պատուհանների եզրերը նույնպես սրբատաշ բազալտից են։ Ճակատային հարթություններ պարզ են՝ առանց դեկորատիվ հնարքների։ Եկեղեցու քիվը պահպանվել է միայն երկայնական ճակատներում. այն դեղնականաչավուն ֆելզիտից է՝ պարզ գոգավոր արմատով։ Հարավային մուտքի առանցքով՝ մուտքից 1 մ բարձրության վրա գտնվող քարի վերին ձախակողմյան անկյունում նշված է եկեղեցու կառուցման տարեթիվը՝ 1893 թվական։

Սուրբ Աստվածածին մատուռ («Տերունական խաչարձան»)

Մատուռ Սբ. Աստվածածին («Տերունական խաչարձան»)

Կայծոն ամրոցի հետ ժամանակագրական կապի մեջ է ամրոցի տարածքի հյուսիս-արևելյան գոգավոր մասում գտնվող խաչարձան-մատուռը՝ միմյանց կից երեք խաչքարեր, ագուցված ուղղանկյուն կառուցվածքի խորշի մեջ։ Խորշը արևմտյան կողմից է և վերևից ավարտվում է կիսաշրջանագծային կամարով։ Ի տարբերություն կառուցվածքի մյուս մասերի, որոնք մանր կոպտատաշ բազալտից են, կամարի ճակատային քարերը դեղնականաչավուն ֆելզիտից են։ Միջին խաչքարից վերև պատի մեջ թողնված է խորշ՝ 57 սմ x 47 սմ չափերով, որի մեջ տեղադրված է հավասարաթև խաչ։ Խաչքարերն աչքի են ընկնում շքեզ քանդակազարդումներով, որոնք հորինվածքային գտնվում են փոխադարձ կապի մեջ։ Երեք խաչքարերի համար էլ հորինվածքային հիմնակազմ մոտիվը ծաղկած խաչն է՝ զուգակցված բուսական տարրերի (նռան, խաղողի ողկույզների, ոստերի) հորինվածքների հետ։ Հյուսիային կողմի վերնամասում և միջին կաչքարերը պսակված են հավասարաթև զույգ խաչերի և երկրաչափական ձևերի համադրական մոտիվով, իսկ հարավային կողմինը՝ ցանցկեն նրբին հյուսվածքով։ Քանդակներն աչքի են ընկնում հստակ գծագրությամբ, նկարվածքի պարզությամբ։ Հարավային խաչքարի քիվի վերին գոտում կա արձանագրություն՝ Ս[ՈՒՐ]Բ Տ[Է]ՐՈՒՆԱԿԱՆՈՂ, որից և խաչքարը ստացել է Տերունական անունը։ Հայտնի է նաև Սուրբ Աստվածածին անվամբ։ Խաչաթևերը եզերող կիսակլոր շրջանակից դուրս՝ անկյունային մասերում փորագրված է խաչքարի թվականը՝ ՈՀԱ (1222 թվական)։ Խաչքարերի հորինվածքային փոխադարձ կապից երևում է, որ դրանք նույն ժամանակի գործեր են։ Խաչքարերի առջևի մասում մեկ շարքում խոշոր բազալտե սալերից տապանաքարեր են, որոնցից մեկի վրա հստակորեն կարդացվում է ՎԱՆԵՆԻ անունը։ Խաչքարերը ծառայել են որպես մահարձաններ կամ գերեզմանական կառույցի մաս։ Խաչքարերի տեղադրությունից երևում է, որ դրանք իրենց տեղում չեն՝ նախապես եղել են առանձին պատվանդանների վրա։ Խաչարձան-ատուռն առնված է մոտ 10 մ x 13 մ արտաքին չափերով ուղղանկյուն պարսպի մեջ, որի արևմտյան կողմից դուռն է։

Տես նաև

• ՀՀ վանական համալիրների ցանկ
• Հայաստանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ
• ՀՀ տաճարների ու եկեղեցական համալիրների ցանկ
• Արցախի վանական համալիրների ցանկ
• Սյունիքի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Արագածոտնի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Արարատի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Արմավիրի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Գեղարքունիքի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Լոռու մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Կոտայքի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Շիրակի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Վայոց Ձորի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ
• Տավուշի մարզի ամրոցների և բերդերի ցանկ