Կայծոն

Կայծոն կամ Ամանակ, միջնադարյան ամրոց, Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Զորոփոր գավառում (այժմ՝ Թումանյանի շրջանի Շնող գյուղի տարածքում, շրջկենտրոնից 24 կմ հյուսիս-արևելք), Դեբեդ գետի աջափնյա եռանկյունաձև հրվանդանի վրա։ Մակերեսը 6, 5 հա է։

Կայծոնի վերաբերյալ հիշատակություններ թողել են Դավիթ Քոբայրեցին (12-րդ դարում), Վարդան Արևելցին (13-րդ դար), Մխիթար Այրիվանեցին (14-րդ դար), վրաց ժամանակագրության Անանուն պատմիչը (13-րդ դար)։ Հիմնադրման ժամանակը որոշակի չէ։ 10-11-րդ դարերում եղել է Բագրատանիների Կյուրիկյան թագավորության աչքի ընկնող ամրոցներից մեկը և կարևոր դեր խաղացել Հայաստանի հյուսիս-արևելքում շրջանների անվտանգության գործում։ Տարածքը հիմնականում եզերված է բարձր, անմատչելի ժայռերով։

Բնական պաշտպանական համակարգով և շրջագծով նման է Գառնիի, Անիի ամրոցներին։ Պարսպապատերի կիկլոպյան շարվածքի մնացորդներ (բազալտե խոշոր անմշակ քարերից) կան արևելյան մասում։ Հիմնական մուտքը՝ կամարակապ, բրգաձև աշտարակներով, եղել է արևելյան կողմում (մնացորդները պահպանվել են մինչև 20-րդ դարի սկիզբը), որտեղ հրվանդանը նեղ պարանոցով միանում է գյուղի ընդհանուր տարածքին։ Խմելու ջուրը ստացել է կավե խողովակներով՝ Ս. Սարգսի մատուռով բլրի արևելյան կողմի աղբյուրից։ Պաշտպանական համակարգում ունեցել է հարավային կողմից դեպի ձորն իջնող գաղտնուղի (բացվել է 1966 թվականին)։

Տարածքում պահպանվել են Կյածոնին ժամանակակից միանավ թաղածածկ եկեղեցի (կիսավեր), եռանավ եկեղեցի (Ս. Գևորգ, 1893), խաչքարեր, տապանաքարեր։ Հյուսիս-արևելյան մասում, ոչ հեռու գտնվում է Տերունական կոչվող խաչարձան-մատուռը (1222)։ 11-13-րդ դարերում Կայծոնը ենթարկվել է սելջուկ-թուրքերի և թաթար-մոնղոլների ասպատակություններին։ Գրականության մեջ կարծիք կա, որ Կայծոնը տեղադրվել է Աղստևի հովտում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 222)։