Վիքիպեդիա

Բոտսվանայի տնտեսություն

Բոտսվանայի տնտեսությունը ներկայումս աշխարհի ամենաարագ աճող տնտեսություններից մեկն է[1], վերջին տասնամյակում միջինը տարեկանը կազմել է մոտ 5%[1]։ Երկրի անկախության առաջին 30 տարիների ընթացքում մասնավոր հատվածում զբաղվածության աճի միջինը կազմել է տարեկան մոտ 10%։ 21-րդ դարի սկզբին լճացման ժամանակաշրջանից հետո Բոտսվանայի տնտեսությունը գրանցել է աճի ուժեղ մակարդակներ, ընդ որում ՀՆԱ-ի աճը գերազանցել է 6-7% թիրախը։ Բոտսվանան խրախուսանքի է արժանացել Աֆրիկյան զարգացման բանկի կողմից աշխարհի ամենաերկար տնտեսական վերելքներից մեկի պահպանման համար[2]։ 1960-ականների վերջից սկսած տնտեսական աճը հավասարվել է Ասիայի որոշ խոշորագույն տնտեսություններին տնտեսական աճին[3]։ Կառավարությունը հետևողականորեն պահպանել է բյուջեի ավելցուկները և ունի մեծ արտարժութային պահուստներ[4]։

Բոտսվանայի տնտեսություն
ազգային տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիա• Համաշխարհային տնտեսություն
 • Աֆրիկայի տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրԲոտսվանա Խմբագրել Wikidata
ՎայրԲոտսվանա Խմբագրել Wikidata
Անվանական ՀՆԱ17 406 530 780,7155 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ7595 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
ՀՆԱ (ԳՀ)39 013 626 455 միջազգային դոլար Խմբագրել Wikidata
Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ԳՀ17 024,17 միջազգային դոլար Խմբագրել Wikidata
Իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպ2,9±0,1 տոկոս Խմբագրել Wikidata
Ընդհանուր պահուստներ7 490 512 373 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
Գնաճի մակարդակ3±0,1 տոկոս Խմբագրել Wikidata

Բոտսվանայի տպավորիչ տնտեսական ռեկորդը՝ համեմատած իր որոշ հարևանների հետ, կառուցվել է ադամանդի արդյունահանման, խելամիտ հարկաբյուջետային քաղաքականության և զգույշ արտաքին քաղաքականություն վարելու հիմքի վրա[5]։ Բոտսվանայի տնտեսությունը հիմնականում կախված է ադամանդի արդյունահանումից։ Ադամանդի արդյունահանումը նպաստում է կառավարության եկամուտների 50%-ին, հիմնականում՝ 50:50 De Beers-ի հետ համատեղ ձեռնարկության շնորհիվ Debswana Diamond Company-ում[6]։ Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսում այն գնահատվել է որպես Աֆրիկայի ամենաքիչ կոռումպացված երկիրը Transparency International միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպության կողմից։ Երկիրը Աֆրիկայում գնողունակության առումով մեկ շնչի հաշվի համախառն ազգային եկամտի առումով զբաղեցնում է չորրորդ տեղը և գերազանցում է համաշխարհային միջին ցուցանիշը[7]։

Արհմիությունները ներկայացնում են Բոտսվանայի տնտեսության աշխատողների փոքրամասնությունը։ Ընդհանուր առմամբ, դրանք թույլ կազմակերպված «ներքին» արհմիություններ են, չնայած նրան, որ Բոտսվանայի արհմիությունների ֆեդերացիան (BFTU) ամրապնդում է իր դերը որպես երկրում միակ ազգային արհմիությունների կենտրոն[8][9]։

Թեև Բոտսվանայի տնտեսությունը մոդել է համարվում տարածաշրջանի երկրների համար, հանքարդյունաբերությունից չափազանց մեծ կախվածությունը և ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով վարակվածության բարձր մակարդակը (յուրաքանչյուր երրորդ չափահաս մարդուց մեկը սերոդրական է) և գործազրկությունը կարող են սպառնալ նրա հետագա հաջողությանը[10][11]։ Բոտսվանան դարձել է հիվանդացության բարձր մակարդակ ունեցող առաջին երկիրը, որը Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) կողմից հավաստագիր է ստացել մորից երեխային ՄԻԱՎ-ի փոխանցումը վերացնելու ճանապարհին կարևոր նպատակակետի հասնելու համար[12]։

Պատմություն

խմբագրել
 
Տղամարդը էշի վրա այծեր է արածեցնում չորացած գետի հունում
 
Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ (ընթացիկ) հարևան երկրների համեմատ (համաշխարհային միջին ցուցանիշը = 100)

2016 թվականի դրությամբ գյուղատնտեսությունը դեռևս ապահովել է գյուղական բնակչության 70%-ի ապրուստը, սակայն ապահովել է պարենային կարիքների միայն մոտ 50%-ը և կազմել է ՀՆԱ-ի միայն 1,8%-ը[13][14]։ Գերակշռում են կենսապահովումը և անասնապահությունը[14]։ Ոլորտի խնդիրներից են անկանոն տեղումները և աղքատ հողերը[14]։ Տնտեսության համար կարևոր են նաև ադամանդի արդյունահանումը և զբոսաշրջությունը[14]։ 1970-ականներին հայտնաբերվել են օգտակար հանածոների հանքավայրեր և հանքարդյունաբերության ոլորտը 1980 թվականից մինչև 1998 թվականը համապատասխանաբար ՀՆԱ-ի 25%-ից հասել է 38%-ի[14]։ 2000 թվականի դրությամբ գործազրկությունը պաշտոնապես կազմել է 21%, սակայն ոչ պաշտոնական գնահատականներով այն մոտ 40% է կազմել[14]։

Տնտեսական աճը դանդաղել է 2005–2008 թվականներին և բացասական է դարձել 2009 թվականին Մեծ անկման արդյունքում՝ կրճատվելով 5,2%-ով[15]։ Իրավիճակը սրվել է արդյունաբերական հատվածի խոշոր գլոբալ անկմամբ, որը կրճատվել է 30%-ով[16], Բոտսվանայի կտրուկ տնտեսական անկումը հակադրվել է աֆրիկյան այլ երկրների մեծ մասի հետ, որոնք շարունակական աճ են գրանցել այս ժամանակահատվածում[17]։

Առևտուր

խմբագրել

Բոտսվանան հատում է տրանսաֆրիկյան ավտոմոբիլային ճանապարհը՝ Կահիրե-Քեյփթաուն մայրուղին և Տրանս-Կալահարի միջանցքը։ Բոտսվանան Հարավային Աֆրիկայի մաքսային միության մի մասն է՝ Հարավային Աֆրիկայի, Լեսոտոյի, Էսվատինիի և Նամիբիայի հետ։ Համաշխարհային բանկը հայտնում է, որ 2001 թվականին (ամենավերջին տարին, որի համար առկա են Համաշխարհային բանկի տվյալները) SACU-ն ունեցել է 3,6% ընդհանուր արտաքին սակագնի միջին կշռված դրույքաչափ։ Ըստ ԱՄՆ Առևտրի նախարարության ՝ «Բոտսվանայի հետ առևտրի համար շատ քիչ սակագնային կամ ոչ սակագնային խոչընդոտներ կան, բացի որոշ բիզնես գործառնությունների լիցենզավորման սահմանափակումներից, որոնք վերապահված են [Բոտսվանայի] ընկերություններին»։ Ելնելով առևտրի գործոնի վերանայված մեթոդաբանությունից՝ Բոտսվանայի առևտրային քաղաքականության գնահատականն անփոփոխ է[18]։

Բոտսվանայի հիմնական արտահանումը ադամանդն է[19]։ 2024 թվականի դրությամբ այն աշխարհում երկրորդ խոշորագույն ադամանդ արտահանողն է եղել[20]։ Բոտսվանայի ադամանդներից մեծ կախվածության պատճառով համաշխարհային հզոր պահանջարկը կենսական նշանակություն ունի տնտեսության առողջության համար[21]։ Ադամանդի արտահանումը Բոտսվանայի տնտեսությանը ապահովում է արտարժույթի հզոր մատակարարումներ և հիմք է ստեղծում արդյունաբերության զարգացման համար և խթանում է Բոտսվանայի ենթակառուցվածքի բարելավմանը[22]։ Այնուամենայնիվ չնայած Բոտսվանայի տնտեսության մեջ նրանց գերակա դերին՝ կան մտավախություններ, որ ադամանդի հանքերը բավական աշխատատար չեն Բոտսվանայի աշխատուժի համար բավարար զբաղվածություն ապահովելու համար և այս անհամապատասխանությունը նշվում է որպես երկրի կառուցվածքային բարձր գործազրկության գործոն[23][24]։

Հանքարդյունաբերություն

խմբագրել

Երկրում գործում են երկու խոշոր հանքարդյունաբերական ընկերություններ՝ Debswana (ձևավորվել է կառավարության և Հարավային Աֆրիկայի De Beers-ի կողմից հավասար գործընկերությամբ) և Bamangwato Concessions, Ltd. (BCL, նաև պետական կապիտալի զգալի մասնակցությամբ)[5]։ BCL-ը ժամանակավոր լուծարման է դրվել 2016 թվականի վերջին՝ տարիների վնասաբեր գործառնություններից հետո և վերջնական լուծարման է դրվել Բարձրագույն դատարանի կողմից 2017 թվականի հունիսին[25]։

Ադամանդներ և այլ թանկարժեք քարեր

խմբագրել
 
Ջուանենգ ադամանդի հանքավայրն այսօր աշխարհում մեծությամբ երկրորդն է[26]:

1980-ականների սկզբից երկիրը եղել է թանկարժեք ադամանդների աշխարհի խոշորագույն արտադրողներից մեկը[5]։ Անկախությունից ի վեր բացվել է ադամանդի չորս խոշոր հանքավայր[5]։ De Beers-ի հետախույզները ադամանդներ են հայտնաբերել հյուսիսային Բոտսվանայում 1970-ականների սկզբին[5]։ Առաջին հանքը սկսել է արտադրվել Օրապայում 1972 թվականին, որին հաջորդել է ավելի փոքր հանքը Լեթլհականեում[5]։ Աշխարհի ամենահարուստ ադամանդի հանքը, բացվել է Ջվանենգում՝ 1982 թվականին[5]։ Հանքը հայտնաբերվել է այն ժամանակ, երբ ջուր փնտրող տերմիտները ջրի երես են դուրս բերել ադամանդի հատիկներ[27]։ Բոտսվանան 1999 թվականին Դեբսվանայի երեք հանքերից արտադրել է 21,3 միլիոն կարատ ադամանդ[5] և ադամանդների արժեքով ամենաբարձր արտադրողն է աշխարհում[27]։ Օրապայում գործքող հանքավայրի ընդլայնումը բացվել է 2000 թվականին[5]։ Ըստ Դեբսվանայի՝ Orapa 2000 Expansion նախագիծը բարձրացնում է Օրապայի հանքավայրի տարեկան արտադրանքը 6 միլիոն կարատից մինչև 12 միլիոն կարատ, իսկ ընդհանուր արտադրությունը հասցնում է 26 միլիոն կարատի[28]։ 2003 թվականին Դեբսվանան բացել է Դամթշաա ադամանդի հանքը՝ Ֆրենսիսթաուն քաղաքի արևմուտքից մոտ 220 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Հանքավայրը շահագործման է հանձնվել 2015 թվականի դեկտեմբերին՝ թույլ համաշխարհային պահանջարկի պատճառով, սակայն նախատեսվում էր վերաբացել 2018 թվականի հունվարին[29][30]։

2008 թվականին Ավստրալիայի Kimberley Diamond Company-ն բացել է հանքավայր Լերալայում, Բոտսվանայի հինգերորդ հանքը և առաջինը, որը չի շահագործվում Դեբսվանայի կողմից[31]։ Այնուամենայնիվ, հանքի շահագործումը դադարեցվել է 2017 թվականի մայիսին՝ պատճառաբանելով շուկայի թույլ պայմանները[32]։

Բոտսվանայի էլեկտրաէներգիայի մեծ մասը (70%) ներմուծվում է Հարավային Աֆրիկայի Էսկոմից։ Ներքին արտադրության 80%-ը կենտրոնացված է մեկ գործարանում՝ Պալապյեի մոտ գտնվող Մորուպուլ էլեկտրակայանում, որը շահագործում է Բոտսվանա Էլեկտրաէներգիայի կորպորացիան[33]։ Դեբսվանան շահագործում է մոտակայքում գտնվող Մորուպուլ կոլիերան՝ նրան ածուխ մատակարարելու համար[34]։ Մորուպուլ հանքավայրը ածուխ է արտահանում Զիմբաբվե, Զամբիա և Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն։ 2008 թվականի սկզբին ողջ հարավաֆրիկյան տարածաշրջանը ծանր հարված է ստացել էլեկտրաէներգիայի զանգվածային պակասից, քանի որ տարածաշրջանն աշխատում է իր էներգետիկ ռեսուրսները կիսել Հարավային Աֆրիկայի էներգիայի լողավազանի միջոցով, որի հզորության մեծ մասը գալիս է Հարավային Աֆրիկայից։ Բոտսվանան իր հերթին ծրագրեր է իրականացրել՝ դառնալու էներգիայի զուտ արտահանող դեպի տարածաշրջանային լողավազան, ինչպես նաև խրախուսելով մասնավոր ներդրումները 4 գիգավատ հզորությամբ էլեկտրակայանի տեսքով կանադական CIC ընկերության կողմից։ 2012 թվականին CIC Energy-ն ձեռք է բերվել հնդկական Jindal Steel and Power ընկերության կողմից։ Ջինդալ Աֆրիկան ներկայումս նպատակ ունի շահագործել երեք վերգետնյա հանքեր Մամաբուլա ածխի դաշտերում, ինչպես նաև էլեկտրակայանը։ Ընկերության տվյալներով՝ «հանքավայրի շահագործումը կբավարարի 600 ՄՎտ հզորությամբ էլեկտրակայանների և արտահանվող տարածաշրջանի ածխի շուկաների պահանջները՝ ավելի քան 2000 մարդ աշխատանքի տեղավորելու ներուժով»[35][36]։

Բոտսվանան նաև արտադրում է նատրիումի կարբոնատ Botash-ի միջոցով, որը համատեղ ձեռնարկություն է կառավարության և Հարավային Աֆրիկայի Chlor-Alkali Holdings (CAH) խմբի միջև։ Botash-ը գործում է հյուսիսարևելյան Բոտսվանայի Սուա Պանում՝ 1991 թվականի ապրիլից։ Նատրիումի կարբոնատի արտադրությունը գնահատվում է տարեկան մոտ 300,000 տոննա և արտահանվում է Հարավային Աֆրիկա, Զամբիա, Զիմբաբվե, Մալավի և Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն[37]։

Զբոսաշրջություն

խմբագրել
 
Ընձուղտը Կալահարիում

Զբոսաշրջությունը Բոտսվանայում ավելի ու ավելի կարևոր արդյունաբերություն է, որը կազմում է ՀՆԱ-ի գրեթե 12%-ը[5]։ Աշխարհի եզակի էկոհամակարգերից մեկը՝ Օկավանգո դելտան գտնվում է Բոտսվանայում[5]։ Երկիրն առաջարկում է հիանալի խաղեր դիտել և թռչել ինչպես Դելտայում, այնպես էլ Չոբե ազգային պարկում, որտեղ ապրում է աշխարհի ամենամեծ փղերի երամակներից մեկն է բնակվում[5]։ Բոտսվանայի Կենտրոնական Կալահարիի խաղային կենտրոնը նաև առաջարկում է դիտել խաղեր և հարավային Աֆրիկայի ամենահեռավոր և անվնաս անապատներից մի քանիսը[5]։

Մի շարք ազգային պարկեր և խաղային արգելոցներ՝ իրենց առատ վայրի բնությամբ և ջրաճահճային տարածքներով, զբոսաշրջության հիմնական վայրեր են հանդիսանում[38]։

Զբոսաշրջության համար սաֆարիի հիմնական ուղղություններն են Մորեմի խաղային արգելոցը, որը գտնվում է Օկավանգո դելտայում և Չոբե ազգային պարկը[39]։ Բոտսվանան նաև մասնակցում է համայնքի վրա հիմնված բնական ռեսուրսների կառավարման ծրագրերին՝ փորձելով գյուղացիներին ներգրավել զբոսաշրջության մեջ։ Օրինակներից մեկը Խվայ գյուղն է և Խվայի զարգացման տրաստը[40][41]։

1980 թվականի «Աստվածները պետք է խենթ լինեն» ֆիլմի տեսարանները Բոտսվանայում են նկարահանվել, թեև ֆիլմը հիմնականում նկարահանվել է Հարավային Աֆրիկայում։ «Զարմանահրաշ մրցաշարի» յոթերորդ եթերաշրջանը նույնպես եղել է Բոտսվանայում։ Զբոսաշրջությունը խթանել է Ալեքսանդր ՄակՔալ Սմիթի դետեկտիվ վեպերի շարքին և դրանց հաջորդած ամերիկյան դրամատիզացմանը[42]։

Գյուղատնտեսություն

խմբագրել

Բոտսվանայի բնակչության կեսից ավելին ապրում է գյուղական վայրերում և կախված է գոյատևող մշակաբույսերից և անասնաբուծությունից[5]։ Գյուղատնտեսությունը բավարարում է պարենային կարիքների միայն մի փոքր մասը և 2002 թվականի դրությամբ ՀՆԱ-ին նպաստում է ընդամենը 2,6%-ով, հիմնականում տավարի մսի արտահանման միջոցով, սակայն այն մնում է սոցիալական և մշակութային հիմնահարց[5]։ Անասնապահությունը գերիշխել է Բոտսվանայի սոցիալական և տնտեսական կյանքում մինչև անկախությունը[5]։ Բոտսվանայի մսի հանձնաժողովը (BMC) տավարի մսի արտադրության մենաշնորհ ունի, սակայն 2023-ի վերջին այն ավարտվել է[43]։ 1990-ականների կեսերին ազգային նախիրը մոտ 2,5 միլիոն է կազմել, թեև 1995 թվականին կառավարության հրամանով Բոտսվանայի հյուսիս-արևմտյան Նգամիլենդ թաղամասում ամբողջ հոտի սպանդը նվազեցրել է «անասունների թոքերի հիվանդության» տարածումը երկրի այլ մասեր՝ առնվազն 200 000-ով[44]։

Բոտսվանայի արտադրությունը 2018 թվականին՝

Գյուղատնտեսական այլ ապրանքների ավելի փոքր արտադրությունից բացի[45]

Արտադրություն

խմբագրել

Բոտսվանայում արտադրական արդյունաբերությունները ներառում են սննդի մշակումը, հիմնականում տավարի մսի մշակումը, ադամանդի մշակումը, տեքստիլի և կարի արտադրությունը, խմիչքների պատրաստումը, ոսկերչության, մետաղների և մետաղական արտադրանքների, օճառի պատրաստումը, շինանյութերի արտադրությունը և ապակու արտադրությունը[46][47]։

Գիտություն և տեխնոլոգիա

խմբագրել

Բոտսվանայում աճող գիտության ոլորտ կա։ Բոտսվանացի գիտնականների կողմից միջազգային տվյալների բազաներում ցուցակագրված հրապարակումների թիվը 2009 թվականի 133-ից 2014 թվականին հասել է 210-ի։ 2018 թվականին Բոտսվանան արտադրել է 281 գիտատեխնիկական ամսագրի հոդված։ Երկիրն ունի Սահարայի Աֆրիկայում գիտական արտադրողականության ամենաբարձր մակարդակներից մեկը[48][49]։ Երկիրն ունի նաև բարձր տեխնոլոգիաների արդյունաբերություն, որտեղ տեղակայված են տեղեկատվական տեխնոլոգիաների մի շարք ընկերություններ[50]։ 2022 թվականին Բոտսվանայի բարձր տեխնոլոգիաների արտահանումը կազմել է մոտ 38 միլիոն դոլար[51]։

Մասնավոր հատվածի զարգացում և օտարերկրյա ներդրումներ

խմբագրել

Բոտսվանան ձգտում է դիվերսիֆիկացնել իր տնտեսությունը՝ հեռու հանքանյութերից[5], որոնցից ստացված եկամուտը հավասարվել է[52]։

Արտաքին ներդրումները Բոտսվանայում մեծ աճ են գրանցել։ 1990-ականների սկզբին երկու ամերիկյան ընկերություններ՝ Owens Corning-ը և HJ Heinz-ը, խոշոր ներդրումներ են կատարել Բոտսվանայի արտադրական օբյեկտներում[53]։ 1997 թվականին Սուրբ Փոլ Գրուպը ձեռք է բերել Botswana Insurance-ը՝ երկրի առաջատար կարճաժամկետ ապահովագրության մատակարարներից մեկը։ Ամերիկյան բիզնես խորհուրդը (ABC), ավելի քան 30 անդամ ընկերություններով, բացվել է 1995 թվականին[54]։ Hyundai-ը 1994-2000 թվականներին Բոտսվանայում բացել է մեքենաների հավաքման գործարան[55]։

 
Տուրիստական հանգստավայր Կասանայում

Բոտսվանան ձգտում է ավելի դիվերսիֆիկացնել իր տնտեսությունը՝ հեռու օգտակար հանածոներից[5], որոնք կազմում են ՀՆԱ-ի քառորդ մասը[56]՝ 1990-ականների սկզբի ՀՆԱ-ի գրեթե կեսից պակաս[5]։ Օտարերկրյա ներդրումները և կառավարումը ողջունվում են Բոտսվանայում[5] և որպես արդյունք՝ ֆինանսական և ծառայությունների ոլորտները 2000-ականներին աճել են էքսպոնենցիալ տեմպերով՝ փոխարինելով հանքարդյունաբերությանը որպես առաջատար արդյունաբերություն[27]։ Բոտսվանան վերացրել է արտարժույթի վերահսկողությունը 1999 թվականին, ունի կորպորատիվ հարկի ցածր դրույքաչափ (15%), ընկերությունների օտարերկրյա սեփականության իրավունքի արգելք չկա և 2001 թվականի դրությամբ ունեցել է չափավոր գնաճ (6,6%)[5]։

Կառավարությունը մասնավոր հատվածի մասնակցությունը կարևոր է համարում երկրի Տասներորդ ազգային զարգացման ծրագրի (2009–2016) հաջողության համար և գիտահետազոտական և զարգացման դերի բարձրացումը՝ որպես ձեռներեցության և մասնավոր հատվածի աճի խթանման ամենաարդյունավետ միջոց։ Կառավարությունը դիտարկում է մրցունակության բարձրացման լրացուցիչ քաղաքականություն, այդ թվում՝ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների նոր ռազմավարություն, մրցակցային քաղաքականություն, սեփականաշնորհման գլխավոր ծրագիր և արտահանման զարգացման ազգային ռազմավարություն[57][58]։

Հայտնի է, որ Բոտսվանան ունի ածխի հսկայական հանքավայրեր, ինչը շնորհիվ նա ածուխով հարուստ երկրներից մեկն է աշխարհում[59]։ Նախատեսվել են ածխի խոշոր հանքեր, ածխով աշխատող զանգվածային էլեկտրակայաններ, ինչպես նաև ածուխից հեղուկ գործարան (Ֆիշեր–Տրոպշ գործընթացի միջոցով)՝ սինթետիկ ավտոմոբիլային վառելիք արտադրելու համար[60][61]։

Լավ տնտեսական կառավարման իր ապացուցված ցուցանիշով Բոտսվանան 2020 թվականին կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսում զբաղեցրել է Աֆրիկայի երրորդ ամենաքիչ կոռումպացված երկրի հորիզոնականը՝ առաջ անցնելով եվրոպական և ասիական շատ երկրներից[5][62]։ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից 2002 թվականին Բոտսվանան դասվել է որպես Աֆրիկայի տնտեսապես մրցունակ երկրների երրորդ հորիզոնականում[5]։ Այնուամենայնիվ Բոտսվանան այլևս WEF-ի անդամ չի հանդիսանում[63]։ 2001 թվականին Բոտսվանային Moody's-ի և Standard & Poor's-ի կողմից կրկին շնորհվել է «A» վարկանիշ[5]։ Սա Բոտսվանան դարձնում է Աֆրիկայում վարկային ռիսկի ամենաբարձր մակարդակ ունեցող երկիր և այն դասում է Կենտրոնական Եվրոպայի, Արևելյան Ասիայի և Լատինական Ամերիկայի շատ երկրների շարքում[5]։ Այնուամենայնիվ 2024 թվականի դրությամբ Բոտսվանան S&P-ի վարկանիշում զբաղեցրել է BBB+ վարկանիշը, մինչդեռ Moody's-ի վարկանիշում զբաղեցրել է A3-ի վարկանիշը[64]։

Բոտսվանայում ԱՄՆ ներդրումները մնում են համեմատաբար ցածր մակարդակի վրա, սակայն շարունակում են աճել։ ԱՄՆ-ի խոշոր կորպորացիաները, ինչպիսիք են Coca-Cola-ն և HJ Heinz-ը՝ ներկա են ուղղակի ներդրումների միջոցով, մինչդեռ մյուսները, ինչպիսիք են Kentucky Fried Chicken-ը գործում է արտոնությունների միջոցով[5]։ Moody's-ի և Standard & Poor's-ի սուվերեն վարկանիշները հստակ ցույց են տալիս, որ չնայած շարունակական մարտահրավերներին, ինչպիսիք են շուկայի փոքր չափը, դեպի ծով ելք չունեցող դիրքը և ծանր բյուրոկրատական գործընթացները, Բոտսվանան մնում է զարգացող աշխարհում ներդրումային լավագույն հնարավորություններից մեկը[5]։

Իր պատմության և աշխարհագրության շնորհիվ Բոտսվանան երկար և խորը կապեր ունի Հարավային Աֆրիկայի տնտեսության հետ[5]։ Հարավային Աֆրիկայի մաքսային միությունը (SACU), որը ներկայումս ներառում է Նամիբիան, Բոտսվանան, Լեսոտոն, Էսվատինին և Հարավային Աֆրիկան, ստեղծվել է 1910 թվականին[5]։ Այս պայմանավորվածության համաձայն՝ Հարավային Աֆրիկան բոլոր հինգ անդամների համար գանձել է մաքսատուրքերից, վաճառքից և ակցիզային տուրքերից՝ բաշխելով հասույթը՝ հիմնվելով յուրաքանչյուր երկրի ներմուծման մասի վրա[5]։ Եկամուտների բաշխման և պարտականությունների վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու ստույգ բանաձևը, որը պատկանում է բացառապես Հարավային Աֆրիկայի կառավարությանը, ավելի ու ավելի վիճելի է դառնում և անդամները վերաբանակցել են պայմանավորվածության շուրջ 2001 թվականին[5]։ Նոր կառույցն այժմ պաշտոնապես վավերացվել է և Նամիբիայի Վինդհուկ քաղաքում ստեղծվել է SACU քարտուղարություն[65]։ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը (ԱՀԿ) Հարավային Աֆրիկայի միանալուց հետո Բոտսվանան նույնպես միացել է դրան, SACU-ի շատ տուրքեր հետևաբար նվազել են՝ Բոտսվանայում տարածքից դուրս ապրանքները դարձնելով ավելի մրցունակ[5]։ Ներկայումս SACU-ի երկրները և ԱՄՆ-ը բանակցում են ազատ առևտրի համաձայնագրի շուրջ։ Բոտսվանան ներկայումս նաև բանակցություններ է վարում Mercosur-ի հետ ազատ առևտրի համաձայնագրի և Եվրամիության հետ տնտեսական գործընկերության համաձայնագրի շուրջ՝ որպես SADC-ի մաս[66]։

 
Օկավանգո դելտայի տեսարանը թռչնի բարձրությունից

Գաբորոնեն հյուրընկալում է Հարավային Աֆրիկայի Զարգացման Համայնքի (SADC) տասնչորս ազգերի կենտրոնակայանը, որը իրավահաջորդ է Հարավային Աֆրիկայի Զարգացման Համակարգող Համաժողովին (SADCC, որը հիմնադրվել է 1980 թվականին), որն իր ջանքերը կենտրոնացրել է տարածաշրջանային տնտեսական զարգացումը Հարավային Աֆրիկայի կախվածությունից ազատելու վրա[5]։ SADC-ն ընդունել է նոր ժողովրդավարական Հարավային Աֆրիկան որպես անդամ 1994 թվականին և ունի լայն մանդատ՝ խրախուսելու Հարավային Աֆրիկայում աճը, զարգացումը և տնտեսական ինտեգրումը[5]։ SADC-ի Առևտրային արձանագրությունը, որը մեկնարկել է 2000 թվականի սեպտեմբերի 1-ին, կոչ է անում ստորագրող 11 երկրների միջև վերացնել առևտրի բոլոր սակագնային և ոչ սակագնային խոչընդոտները մինչև 2012 թվականը[5]։ Եթե դա հաջողվի՝ այն Բոտսվանայի ընկերություններին ազատ մուտք կտա դեպի շատ ավելի մեծ տարածաշրջանային շուկա[5]։

Բոտսվանան հաջողությամբ իրականացրել է Երեխաների աշխատանքի վերացմանն ուղղված գործողությունների ծրագիրը, որն ընդունվել է 2006-2007 թվականներին։ 2008 թվականին «Ազատություն երեխաներին» Բոտսվանային հանել է ցուցակից, որպես ազգ, որտեղ գործում են մանկական աշխատանքի հաստատություններ[67]։

Ֆինանսական հատված

խմբագրել

Բոտսվանան ունի աճող ֆինանսական հատված և երկրի ազգային ֆոնդային շուկան՝ Բոտսվանայի ֆոնդային բորսան (BSE), որը հիմնված է Գաբորոնում, պարտավոր է գործել և կարգավորել բաժնետոմսերի և ֆիքսված տոկոսադրույքով արժեթղթերի շուկան։ Պաշտոնապես ստեղծվել է 1989 թվականին, BSE-ն շարունակում է առանցքային լինել Բոտսվանայի ֆինանսական համակարգի և մասնավորապես կապիտալի շուկայի համար՝ որպես ճանապարհ, որտեղ կառավարությունը, քվազի-կառավարությունը և մասնավոր հատվածը կարող են ներգրավել պարտքային և սեփական կապիտալը։ Չնայած BSE-ն ունի 40-ից քիչ ցուցակագրված ընկերություն, այն հյուրընկալում է Բոտսվանայում բիզնեսով զբաղվող ամենահայտնի ընկերություններին։ Այս ընկերությունները ներկայացնում են արդյունաբերության և առևտրի մի հատված՝ բանկային և ֆինանսական ծառայություններից մինչև մեծածախ և մանրածախ առևտուր, զբոսաշրջություն և տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ[68]։

Բոտսվանայի արժույթը՝ պուլան, լիովին փոխարկելի է և գնահատվում է արժույթների զամբյուղի կողմից, որը մեծապես կշռված է դեպի հարավաֆրիկյան ռենդը[69]։ Շահույթը և ուղղակի ներդրումները կարող են վերադարձվել Բոտսվանայից՝ առանց որևէ սահմանափակումների[69]։ Բոտսվանայի կառավարությունը 1999 թվականին վերացրել է փոխանակման վերահսկողությունը[69]։ Կենտրոնական բանկը 2004 թվականի փետրվարին արժեզրկել է Պուլան 7,5%-ով՝ փորձելով պահպանել արտահանման մրցունակությունը Պուլայի իրական արժևորման դիմաց[69]։ 2005 թվականի մայիսին տեղի է ունեցել ևս 12% արժեզրկում և որդեգրվել է «Սողացող կեռիկի» քաղաքականությունը[69]։

Վերջերս ստեղծված Ոչ բանկային ֆինանսական կազմակերպությունների կարգավորող մարմինը (NBFIRA) պատասխանատու է երկրի բոլոր ոչ բանկային ֆինանսական ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների վերահսկողության համար։ 2005 թվականի դրությամբ Բոտսվանայի բնակչության մոտ 54%-ին հասանելի է եղել պաշտոնական կամ ոչ պաշտոնական ֆինանսական ծառայություններ, իսկ 43%-ը բանկային է (առնվազն մեկ պաշտոնական բանկային արտադրանքի հասանելիությամբ)։ Մատչելիության ընդհանուր գործակիցը դեռևս ցածր է, հատկապես գյուղական բնակավայրերում, որտեղ 100000 բնակչի հաշվով գործում է 3,8 մասնաճյուղ և 73 բանկոմատ։ Մոբայլ բանկային ծառայությունները նոր են սկսել գործարկվել։ Վերջին տարիներին կառավարությունը և Կենտրոնական բանկը լուրջ քայլեր են ձեռնարկել երկրի վճարային համակարգի ենթակառուցվածքների արդիականացման ուղղությամբ։ Այս ջանքերը ներառել են չեկերի և էլեկտրոնային դրամական միջոցների փոխանակման կոդի գծերի մաքրման համակարգի, ինչպես նաև իրական ժամանակի համախառն հաշվարկների (RTGS) համակարգի ստեղծումը, ներառյալ SWIFT կապը։ Ֆոնդային բորսան Արժեթղթերի Կենտրոնական դեպոզիտարիա է իրականացրել 2007 թվականին և Բոտսվանայի համար դրամական փոխանցումների հոսքը կազմել է 117 միլիոն ԱՄՆ դոլար, ինչը գերազանցում է զարգացման պաշտոնական աջակցության ընդհանուր մաքուր արժեքը[70]։

Գաբորոնեն հյուրընկալում է 14 երկրների Հարավային Աֆրիկայի զարգացման համայնքի (SADC) կենտրոնակայանում[69]։ Հարավային Աֆրիկայի Զարգացման Համակարգող Համաժողովի (SADCC) իրավահաջորդը, որն իր ջանքերը կենտրոնացրել է Հարավային Աֆրիկայում տարածաշրջանային տնտեսական զարգացումը ապարտեիդից կախվածությունից ազատելու վրա, SADC-ն ընդունել է նոր ժողովրդավարական Հարավային Աֆրիկան որպես անդամ 1994 թվականին և ունի նրա տնտեսական աճը, զարգացումը և Հարավային Աֆրիկայում տնտեսական ինտեգրումը խրախուսելու լայն մանդատ[69]։ SADC-ի Առևտրային արձանագրությունը, որը մեկնարկել է 2000 թվականի սեպտեմբերի 1-ին կոչ է անում վերացնել առևտրի բոլոր սակագնային և ոչ սակագնային խոչընդոտները մինչև 2012 թվականը ստորագրող 11 երկրների միջ[69]։ Հաջողության դեպքում այն Բոտսվանայի ընկերություններին հնարավորություն կտա ազատ մուտք գործել դեպի շատ ավելի մեծ տարածաշրջանային շուկա[69]։ Գաբորոնում է նաև գտնվում Հարավային Աֆրիկայի տարածաշրջանային կենտրոնի (RCSA գլխամասը), որն իրականացնում է ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID) նախաձեռնությունը Հարավային Աֆրիկայի համար (ISA)[69]:

Հիմնական ցուցանիշներ

խմբագրել

Հետևյալ աղյուսակում ներկայացված են 1980–2017 թվականների տնտեսական հիմնական ցուցանիշները[71]։

Տարի ՀՆԱ

(միլիարդ ԱՄՆ դոլար)

Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ

(միլիարդ ԱՄՆ դոլար)

ՀՆԱ

(անվանական միլիարդ ԱՄՆ դոլար)

ՀՆԱ աճ

(իրական)

Պետական պարտք

(ՀՆԱ-ի տոկոս)

1980 1.80 1,832 1.17 12.0% ...
1985 3.69 3,197 1.12 7.7% ...
1990 7.55 5,460 3.80 8.8% ...
1995 9.97 6,288 4.81 7.0% ...
2000 13.96 7,942 5.68 2.0% 8%
2005 18.73 9,989 9.83 7.4% 7%
2006 20.92 11,009 9.92 6.2% 6%
2007 23.26 12,069 10.57 8.3% 8%
2008 25.20 12,891 10.73 6.2% 8%
2009 23.45 11,833 10.12 −7.7% 18%
2010 25.77 12,839 12.64 8.6% 20%
2011 27.89 13,734 15.11 6.0% 19%
2012 29.67 14,439 13.91 4.5% 19%
2013 33.57 16,145 14.27 11.3% 17%
2014 35.59 16,916 15.47 4.1% 17%
2015 35.36 16,613 13.53 −1.7% 16%
2016 37.36 17,345 15.08 4.3% 15%
2017 38.86 17,828 16.11 2.2% 16%

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 «Overview».
  2. ↑ «Republic of Botswana – Government portal». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 1-ին.
  3. ↑ Leith, J. Clark (2005). Why Botswana Prospered. McGill-Queen's University Press. էջեր ix-2. ISBN 978-0-7735-2820-8.
  4. ↑ «BOTSWANA: Systematic Country Diagnostic» (PDF). World Bank Group. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 5,24 5,25 5,26 5,27 5,28 5,29 5,30 5,31 5,32 5,33 5,34 5,35 «Background Note: Botswana». U.S. Department of State. 2002 թ․ մայիս. Արխիվացված է օրիգինալից 2002 թ․ հունիսի 6-ին.
  6. ↑ Makoni, Patricia Lindelwa (2017 թ․ մայիսի 4). «Exploring economic structure and drivers of economic growth in Botswana». Journal of Governance and Regulation. 4: 672–678 – via researchgate.
  7. ↑ «GNI per capita, PPP (current international $)». data.worldbank.org. World Bank. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 12-ին.
  8. ↑ ICTUR; և այլք:, eds. (2005). Trade Unions of the World (6th ed.). London, UK: John Harper Publishing. ISBN 0-9543811-5-7.
  9. ↑ «Policy position paper on globalization – 2007» (PDF). Botswana Federation of Trade Unions: 25. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  10. ↑ «Botswana warns dangers in dash for African minerals».
  11. ↑ «HIV | UNICEF Botswana». www.unicef.org (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  12. ↑ «Botswana reaches key milestone in the elimination of mother-to-child transmission of HIV». www.who.int (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 3-ին.
  13. ↑ «The agricultural sector in Botswana». Economies Africaines (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 «Botswana». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից November 19, 2000-ին.
  15. ↑ «www.thelugarcenter.org» (PDF).
  16. ↑ «Botswana». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. 16 August 2022. (Archived 2022 edition.)
  17. ↑ CIA.gov see also File:GDP Real Growth.svg
  18. ↑ Botswana and WTO Արխիվացված 16 Դեկտեմբեր 2008 Wayback Machine
  19. ↑ «Botswana - Market Overview». www.trade.gov (անգլերեն). 2024 թ․ փետրվարի 28. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 3-ին.
  20. ↑ «Highest Diamond Producing Countries 2024». GeeksforGeeks (ամերիկյան անգլերեն). 2024 թ․ փետրվարի 14. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 3-ին.
  21. ↑ Ben-Zvi, Gidon (2023 թ․ դեկտեմբերի 21). «A New Dawn for the Botswana Diamond Industry». Rapaport (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 3-ին.
  22. ↑ «Infrastructure Development». Diamond Facts (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 3-ին.
  23. ↑ Guest, Peter (2015 թ․ դեկտեմբերի 3). «Inside the world's richest diamond mine». CNN. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  24. ↑ «Outlook for 2018 robust». Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  25. ↑ Rearabilwe Ramaphane (2017 թ․ ապրիլի 26). «Liquidator certifies BCL dead!». Weekend Post.
  26. ↑ Groot, Robert (2022 թ․ սեպտեմբերի 30). «Top 10 Biggest Diamond Mines». Royal Coster Diamonds (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Botswana Business Law Handbook Strategic Information and Laws. USA International Business Publications. Intl Business Pubns USA. 2012. ISBN 978-1-4387-6945-5. OCLC 746835808.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  28. ↑ «Our History». Debswana. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  29. ↑ «Damtshaa – Debswana's newest mine». De Beers Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  30. ↑ «De Beers to Resurrect Damtshaa Mine». Rapaport News. 2017 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  31. ↑ «Diamonex Limited Acquires Kimberlite Pipes in USA». ABN Newswire. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 20-ին.
  32. ↑ «Botswana Lerala Diamond Mine shuts down – newspaper». Reuters Africa. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  33. ↑ «Creamer Media's Mining Weekly Online, South African Mining News :: Coal». Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 17. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 31-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  34. ↑ «Creamer Media's Mining Weekly Online, South African Mining News :: Coal». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 5-ին.
  35. ↑ «Botswana Overview». Jindal Africa. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  36. ↑ «Botswana» (PDF). Global Methane Initiative. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  37. ↑ «Company History». Botash. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
  38. ↑ «Botswana Wildlife National Parks & Reserves». AfricanMecca Safaris (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  39. ↑ «Moremi Game Reserve: Botswana's wildlife haven for an unmatched safari experience». Moremi.com (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  40. ↑ «Khwai Community Area». African Bush Camps (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  41. ↑ «Khwai Development Trust». Khwai Development Trust (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  42. ↑ Canby, Vincent (1984 թ․ հոկտեմբերի 28). «FILM VIEW; IS 'THE GODS MUST BE CRAZY' ONLY A COMEDY?». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0362-4331. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  43. ↑ Mguni, Mbongeni. «BMC monopoly nears end as Cabinet approves meat regulator».
  44. ↑ «Botswana production in 2018, by FAO».
  45. ↑ «Botswana production in 2018, by FAO».
  46. ↑ «Find Industry and Manufacturing expertise in Botswana».
  47. ↑ «Manufacturing | Go Botswana». Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  48. ↑ «Southern Africa. In: UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF)».
  49. ↑ «Botswana – Number of scientific and technical journal articles».
  50. ↑ «Best Information Technology Companies in Botswana».
  51. ↑ «Botswana – High-technology exports in current prices».
  52. ↑ «001331-08 Botswana 6» (PDF). OECD.
  53. ↑ «Articles and reports by Hans-Joachim (H.J.) Heinz, 1962-1971». UNCW archives.
  54. ↑ «AMERICAN BUSINESS COUNCIL OF BOTSWANA». www.abc.org.bw. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 3-ին.
  55. ↑ The Government of Botswana – Economic Snapshot Արխիվացված 6 Հունվար 2009 Wayback Machine
  56. ↑ «Botswana (03/26/10)». U.S. Department of State. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  57. ↑ Lemarchand, Guillermo A.; Schneegans, Susan, eds. (2013). Mapping Research and Innovation in the Republic of Botswana (PDF). Paris: UNESCO. ISBN 978-92-3-001219-9. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  58. ↑ UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. էջեր 546–547. ISBN 978-92-3-100129-1. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  59. ↑ Pecquet, Julian. «Energy-starved Botswana seeks US support as it banks on coal». TheAfricaReport.com.
  60. ↑ «Reuters».
  61. ↑ «Challenges and opportunities for coal gasification in developing countries» (PDF). էջ 12.
  62. ↑ «CPI 2023». Transparency International. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 28-ին.
  63. ↑ «Africa | World Economic Forum».
  64. ↑ «Rating: Botswana Credit Rating 2024 | countryeconomy.com». countryeconomy.com (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  65. ↑ «sacu.int». Արխիվացված է օրիգինալից 2024 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 5-ին.
  66. ↑ «SICE: Trade Policy Developments: United States-Southern African Customs Union (SACU)». www.sice.oas.org. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  67. ↑ «www.datadrivendetroit.org» (PDF).
  68. ↑ «Botswana Stock Exchange» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  69. ↑ 69,00 69,01 69,02 69,03 69,04 69,05 69,06 69,07 69,08 69,09 Կաղապար:Citation-attribution
  70. ↑ «MFW4A». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  71. ↑ «Report for Selected Countries and Subjects» (ամերիկյան անգլերեն). IMF. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 28-ին.

Այլ ընթերցանություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բոտսվանայի_տնտեսություն&oldid=9978898» էջից