Համաշխարհային տնտեսություն

Համաշխարհային տնտեսությունը (ինտերէկոնոմիկան), միջազգային տնտեսական հարաբերությունների համակարգի միջոցներով աշխատանքի միջազգային բաժանման հիման վրա աշխարհի երկրների ազգային տնտեսությունները միավորող տնտեսավարման բազմամակարդակ, գլոբալ համակարգ է։

Ընդհանուր առմամբ, համաշխարհային տնտեսությունը կարելի է բնորոշել որպես միջազգային հարաբերություններով միավորված ազգային տնտեսությունների և ոչ պետական կառույցների ամբողջություն։ Համաշխարհային տնտեսությունը առաջացել է աշխատանքի միջազգային բաժանման շնորհիվ, որը իր հետևից բերեց ինչպես արտադրության բաժանում (այսինքն՝ միջազգային մասնագիտացում), այնպես էլ դրա միավորում՝ կոոպերացիա։ Մարդկանց կողմից գոյության միջոցների ստեղծման եղանակներն աշխարհում խիստ տարբերվում են։ Արևմտյան Եվրոպայի, Հյուսիսային Ամերիկայի երկրները, Ճապոնիան և Ավստրալիան արդյունաբերությամբ ամենազարգացածներն են։ Դրանք իրենց ապրանքներն ու ծառայությունները վաճառում են աշխարհով մեկ։ Տնտեսապես թույլ զարգացած է Կենտրոնական Ասիայի ևԱֆրիկյան երկրների մեծ մասը, որոնց արդյունաբերության ճյուղերը սակավաթիվ են։ Դրանցից որոշ երկրներ մասնագիտանում են միայն մեկ արտադրանքի թողարկման ուղղությամբ ։ Շատ ապրանքներ արտադրվում են միայն տեղական շուկայի համար։

Համաշխարհային տնտեսության զարգացման փուլերը խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսության զարգացման գործում անցել են մի քանի սերունդ՝

Արտադրության նախաարդյունաբերական փուլ, 17-րդ դարի վերջ Համաշխարհային տնտեսությունն առաջացավ արտադրության նախաարդյունաբերական փուլում՝ միջազգային առևտրի ի հայտ գալով և ձևավորվեց մինչև 17-րդ դարի վերջ։

18-րդ դարասկզբից մինչև 19-րդ դարի կեսերին։ Այն բնութագրվում է ապրանքների արտադրության հետագա զարգացմամբ, որի աճող զանգվածը պարբերաբար փոխանակվում է երկրների միջև, արտաքին առևտրի վերափոխումը ազգային տնտեսության մի մասի. համաշխարհային շուկայի առաջացումը՝ կապիտալիզմի բարձրագույն նվաճումը։

19-րդ դարավերջից մինչև 20-րդ դարասկզբներ։ Այս ժամանակահատվածում էր, որ ավարտվեց համաշխարհային տնտեսական համակարգի ձևավորումը մեքենայական լայնամասշտաբ արտադրության հիման վրա։

20ր-րդ ի 20-ից 80-ական թվականներ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո սկսվեց համաշխարհային տնտեսության համակարգում որակական փոփոխությունների գործընթաց, որն ավարտվեց գաղութային համակարգի անկմամբ:Համաշխարհային տնտեսությունը բաժանվեց երկու հիմնական համակարգի ՝ սոցիալիստական և կապիտալիստական, և լրացվեց գաղութատիրական շատ երկրներով, որոնք իրենց ազատեցին արտաքին տնտեսական կախվածությունից։ Այս ժամանակահատվածում շուկայական տնտեսությունը զգալիորեն փոխակերպվեց սոցիալական կառավարման։ Շուկայական գործիքները սկսեցին ավելի սերտորեն միահյուսվել մակրո մակարդակի կառավարության կարգավորմանը։ Արտադրական ուժերի և տնտեսական հարաբերությունների զարգացման հետ ակտիվորեն ստեղծվեց խառը տնտեսություն։ Համաշխարհային տնտեսության շուկայական համակարգը XX դարի 80-ականների կեսերին ձևավորվեց ավելի քան 160 երկրների կողմից, ներառյալ արդյունաբերականորեն զարգացած ավելի քան 30 երկրներ։

XX դարի 80-ականների վերջ 90-ականների սկիզբ։ Այս փուլի առանձնահատկությունն է արտադրության մեջ ինտեգրման գործընթացների աճը, տարբեր երկրներում ապրանքների և բաղադրիչների արտադրության հետ կապված դրանց կազմակերպական և տնտեսական ձևերի զարգացումը։ Համաշխարհային տնտեսության ձևավորման վրա XX դարի 90-ականներին ազդել է Արևելյան Եվրոպայի երկրների մեծ մասի տարանջատումը սոցիալիստական տնտեսական համակարգից։

Ընդհանուր առմամբ, համաշխարհային տնտեսությունը 20-րդ դարի վերջին՝ 21-րդ դարի սկզբին, պահպանելով բազմազանությունը, այնուամենայնիվ, ավելի ամբողջական, գլոբալ, ինտեգրված և դինամիկ է, քան 20-րդ դարի կեսերին։ Դրան բնորոշ դարձան նոր տնտեսական կապերն ու հարաբերությունները, ընդլայնվեցին մաքսային և քաղաքական միությունները։ Կազմավորման գործընթացը դեռ չէր ավարտվել, քանի որ այն կանխորոշող բոլոր գործոնների խորը զարգացումը շարունակվում է։ Համաշխարհային տնտեսության զարգացման վրա ազդում են հետևյալ գործոնները՝

գիտական և տեխնոլոգիական առաջընթացի զարգացում,
տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վերափոխում համաշխարհային տնտեսության զարգացման կարևորագույն կողմերից մեկը,
ազգային տնտեսությունների աճող փոխկախվածությունը,
արտաքին տնտեսական հարաբերությունների ընդհանուր ազատականացումը,
արտադրության գործոնների միջազգային շարժման ակտիվացման բարձր մակարդակ՝ աշխատուժ, կապիտալ, տեխնոլոգիա, արտադրության միջոցներ,
արտադրության և կապիտալի միջազգայնացում,
անկախ ֆինանսական համակարգի ձևավորում, որն անմիջականորեն կապված չէ ապրանքների տեղաշարժի սպասարկման հետ,
գլոբալ խնդիրների լուծումներ և այլն։

Ժամանակակից համաշխարհային տնտեսության զարգացման հիմնական միտումը արտադրության միջազգայնացումն է:Դրա հիմնական գործոնն էր զարգացած երկրների անցումը XX դարի 60-80-ական թվականներին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների գերակշռությամբ գերբարձր տեխնոլոգիական բազային։

Համաշխարհային տնտեսության սուբյեկտներ խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսական հարաբերությունների սուբյեկտներն են՝

Միջազգային տնտեսական կազմակերպություններ,
Անդրազգային կազմակերպություն,
Անդրազգային բանկ,
Ֆինանսական և արդյունաբերական խմբեր,
Բորսաներ,
Խոշոր ձեռներեցներ;
Պետությունները և դրան համարժեք տարածքները, ինչպես նաև այդ պետությունների և տարածքների վարչական միավորները,
Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական կազմակերպություններ (ներառյալ խոշոր ներդրողներ և խոշոր ընկերությունների կազմակերպություններ-ասոցիացիաներ, որոնք մասնակցում են որոշակի միջազգային շուկաների վերահսկմանը)։

Համաշխարհային տնտեսության զարգացման օրենքներ և օրինաչափություններ խմբագրել

Ժամանակակից համաշխարհային տնտեսության զարգացումը որոշվում է.

Արտադրության միջազգայնացման օրենք
Արժեքի օրենքը
Մրցակցության միջազգային իրավունք
Տնտեսական անհավասար զարգացման օրենք
Առաջարկի և պահանջարկի օրենք
ժամանակի խնայողություն օրենքը

Համաշխարհային տնտեսական կապերի համակարգ խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսական հարաբերությունների համակարգային բնույթը բացահայտվում է փոխգործակցության մեջ միջազգային տնտեսական հարաբերությունների դրսևորման հիմնական ձևերի՝ գործառույթի, դինամիկայի, համաշխարհային տնտեսության բոլոր կառուցվածքային բաղադրիչների հետ փոխկապվածության միջոցով։

Ժամանակակից համաշխարհային տնտեսության զարգացման խնդիրներ և միտումներ խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսության գլոբալիզացիայի որոշիչ միտումը,
- ազգային տնտեսությունների մոլորակային ազդեցությունը,ներթափանցում և միահյուսում
- տնտեսական կյանքի համընդհանուրացում կամ համասեռացում, որը ձգվում է դեպի միատեսակ ստանդարտներ, սկզբունքներ,
Արդյունաբերական քաղաքակրթության խորացման ճգնաժամի միտում հետևյալ նշաններով,
- բնության էության անսահմանափակ, չհամակարգված, անվերահսկելի օգտագործում ՝ առավելագույնի հասցնելով տնտեսական աճը և չօպտիմալացնելով այն
- մարդու կախվածության աճը մեքենաների համակարգից, տեխնիկական մոտեցումների գերակշռությունը և սոցիալ-տնտեսական զարգացման մեջ մարդածին սկզբունքի թուլացումը
- քաղաքակրթական և կազմավորման տարբերությունների միահյուսում

Տնտեսության տեսակները խմբագրել

Առաջնային տնտեսություններն են, օրինակ՝ հողագործությունն ու հանքարդյունահանումը։ Երկրորդային արտադրությունները հումքային նյութերից պատրաստում են վերջնական արտադրանք (օրինակ՝ հագուստ կամ ավտոմեքենաներ)։ Մարդիկ, ովքեր զբաղված են երրորդային տնտեսության մեջ, իրականացնում են տարբեր ծառայություններ։ Օրինակ՝ բանկային գործունեություն, ապահովագրություն, զբոսաշրջություն և այլն։ Տնտեսապես առավել առաջադեմ երկրները (Գերմանիա, ԱՄՆ) զարգացրել են չորրորդային տնտեսությունը։ Օրինակ՝ կենսատեխնոլոգիան, որը զբաղված է նոր մթերքների հետազոտությամբ ու մշակմամբ։

Բարեկեցության գնահատումը խմբագրել

Երկրի հարստությունը կարող է չափվել մի քանի եղանակով, օրինակ՝ մեկ շնչի հաշվով տարեկան եկամտով առևտրի ծավալով և յուրաքանչյուր տարի երկրի արտադրած ապրանքների ու ծառայությունների վաճառքից ստացվող ընդհանուր եկամտով՝ համախառն ազգային եկամտով (ՀԱԵ)։ ՀԱԵ-ի առավել բարձր մակարդակը եվրոպական երկրներում և ԱՄՆ-ում է։ Առավել ցածր մակարդակ ունեցող երկրների մեծ մասն Աֆրիկայում է։

Առևտրի ձևերը խմբագրել

Աշխարհի բոլոր երկրները առևտուր են անում միմյանց հետ, որպեսզի ձեռք բերեն այն ապրանքները, որոնք չեն արտադրվում տվյալ երկրում, կամ վաճառեն իրենց արտադրած ապրանքները։ Որոշ երկրներ հենվում են միայն մեկ ապրանքի վրա և կարող են կորցնել եկամտի զգալի մասը, եթե արտահանվող ապրանքի միջազգային գները նվազեն։ Այլ երկրներ (օրինակ՝ Գերմանիան և Ճապոնիան) աշխարհի բազմաթիվ երկրներ են արտահանում բազմատեսակ հումք և արդյունաբերական ապրանքներ։ Մի շարք հզոր վերազգային ընկերություններ տնօրինում են համաշխարհային ամբողջ առևտրի 70%։ Դրանց թվում են «Բրիթիշ Փեթրոլիումը», «Կոկա-կոլան» և «Մայքրոսոֆթը»։

Զբոսաշրջություն խմբագրել

Ներկայումս զբոսաշրջությունը համաշխարհային տնտեսության ամենախոշոր ճյուղերից է արտասահման կամ երկրի ներսում։ Առավել զարգացած երկրների բնակիչներն ունեն ավելի մեծ ֆինանսական միջոցներ և ավելի շատ ազատ ժամանակ ճամփորդելու համար։ Զբոսաշրջությունը կարող է տեղական տնտեսությանը բերել մեծ եկամուտ։ Զբոսաշրջության զարգացման հետևանքով շրջակա միջավայրի աճող աղտոտումը կարող է ոչնչացնել այն ձգողականությունը, որը եղել է զբոսաշրջության զարգացման հիմքը։

Նոր արդյունաբերական երկրներ խմբագրել

Թեև համաշխարհային առևտրում գերիշխում են տնտեսապես առավել զարգացած երկրները, այնուամենայնիվ 1970-ականներից տնտեսապես նվազ զարգացած երկրները համաշխարհային առևտրում իրենց բաժինը 10%-ից հասցրել են մինչև 30%։ Այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Չինաստանը, Հնդկաստանը, Մալայզիան, և Բրզիլը, օգտվել են իրենց կառավարությունների կամ այլ երկրների օգնությունից և արտադրում ու արտահանում են ապրանքների լայն տեսականի։ Արտադրանքը ներառում է ավտոմեքենաներ, էլեկտրոնային սարքեր, հագուստ և կոշկեղեն։ Վերազգային ընկերությունները նախընտրում են տեղական էժան աշխատուժի շնորհիվ կազմակերպել արտադրություն այս երկրներում։

Համաշխարհային տնտեսության սուբյեկտները խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսական հարաբերությունների սուբյեկտներ համարվում են.

Միջազգային տնտեսական կազմակերպությունները (ԱՄՀ և ԶՎՄԲ),
Անդրազգային կորպորացիաներ (ԱԱԿ) և դրանց երկարաժամկետ պայմանագրային պարտականությունների վրա հիմնվող միությունները,
Անդրազգային բանկեր,
Ֆինանսաարդյունաբերական խմբեր ՎԱԿ-ի և ՎԱԲ-ի միավորումը,
Բորսաներ (հատկապես խոշորները),
Խոշոր ձեռներեցները,
Պետությունները և դրանց հավասարեցված տարածքները, ինչպես նաև տվյալ պետությունների և տարածքների վարչական միավորները,
Համաշխարհային ֆինանսական և տնտեսական կազմակերպությունները (ներառյալ խոշոր ներդրողներին և որոշակի միջազգային շուկաների վերահսկողությամբ զբաղվող խոշոր ընկերությունների կազմակերպություն-միավորումները)։

Համաշխարհային տնտեսության զարգացման ցուցանիշները խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսության աճը 2005 թվականի ընթացքում կազմել է 4,4%։ Բոլոր երկրների գումարային ՀՆԱ-ն 2005 թվականի վերջի դրությամբ կազմել է 43,07 տրիլիոն դոլար։ 1970-ական թվականների սկզբից սկսած նկատվում է համաշխարհային ՀՆԱ-ի աճի տեմպերի դանդաղեցման միտում։
Համաշխարհային տնտեսության առաջնությունը զբաղեցնում են Միացյալ Նահանգները ինչպես անվանական արտահայտությամբ ցուցանիշով, այնպես էլ գնողունակության պարիտետի. - (60,63 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար) Հետևաբար, միջինում բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ կազմում է ամեն մարդուն մոտ 9500 դոլար։
Ներկայումս աշխարհում հաշվվում է մոտավորապես 30 հազար անդրազգային կորպորացիաներ և մոտավորապես 300 հազար դրանց մասնաճյուղեր։ [1] Արխիվացված 2010-08-17 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Համաշխարհային տնտեսություն» հոդվածին։