Արևմտյան Ադրբեջան (հակահայկական ծրագիր)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արևմտյան Ադրբեջան (այլ կիրառումներ)
Չշփոթե՛լ Իրանի Իսլամական Հանրապետության Արևմտյան Ադրբեջան վարչատարածքային միավորի հետ։
.png)
Արևմտյան Ադրբեջան (ադրբ.՝ Qərbi Azərbaycan), Ադրբեջանի Հանրապետության նվաճողական և հակահայկական ծրագիր, որի նպատակն է Հայաստանի Հանրապետության տարածքի օկուպացումն ու ադրբեջանցիներով վերաբնակեցումը[1][2][3]։ Ծրագիրը շրջանառության մեջ է մտցվել հայր և որդի Ալիևների կողմից[3]։
Ադրբեջանցի պատմաբանները պնդում են, որ ժամանակակից Հայաստանի հողերը ժամանակին պատկանել են Ադրբեջանին[4]։ Որպես պատճառաբանություն նրանք ներկայացնում են այն հանգամանքը, որ Հայաստանի ներկայիս տարածքը պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում եղել է թյուրքական տարբեր ցեղերի, կայսրությունների և խանությունների իշխանության տակ, մինչև ուշ միջնադարը, երբ 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերզամներից հետո Արևելյան Հայաստանը կցվեց Ռուսական կայսրությանը։
Այս հասկացությունը ունի պաշտոնական թույլտվություն, ինչպես նաև լայնորեն կիրառվում է Ադրբեջանի Հանրապետության ներկայիս նախագահ Իլհամ Ալիևի հայտարարություններում։ Մասնավորապես Ադրբեջանի նախագահը նշում է, որ Հայաստանի տարածքը գտնվում է «հին թուրք-ադրբեջանական հողերում»։
Պատմություն
խմբագրելԺամանակակից Հայաստանի Հանրապետությունը և Ադրբեջանի Հանրապետության արևմտյան հատվածը (առանց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության) գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհում[5]։ Դեռևս Բրոնզի և երկաթի դարում Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված մանր ու միջին ցեղապետությունները ու պետական կազմավորումների մեծ մասը մ.թ.ա. 9-րդ դարում միավորվել են Վանի թագավորության մեջ։ Վերջինիս հայկական լինելու հանգամանքը դեռ ուսումնասիրված չէ գիտնականների կողմից, կան իրարամերժ տեսակետներ։
Մինչև Կովկասում խանությունների ձևավորվելը, թյուրքական օղուզ ցեղի ցեղախմբերը (մասնավորապես Կարա և ակ-կոյունլուները) որոշ ժամանակահատված իշխել են այս տարածաշրջանում[6][7]։ Դրան հաջորդում է Արևելյան Հայաստանի անցնելը Սեֆյան Պարսկաստանի վերահսկողության տակ։
17-19-րդ դարերում թյուրքական ծագում ունեցող ղազարների վերահսկողության տակ հայերը ունեցել են ինքնավարություն, որը իրականանում էր մելիքի միջոցով։ 1828 թվականին համաձայն Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի՝ Արևելյան Հայաստանի կցվել է Ռուսական կայսրությանը։
Ժողովրդագրական հիմքեր
խմբագրել.png)
1795-1804 թվականների ռուս-պարսկական ռազմական բախումների ժամանակ մեծ քանակությամբ հայեր գերեվարվել են դեպի Իրան։ Մոտ 20,000 հայեր այս շրջանում հաստատվել են Վրաստանում, որը համեմատաբար ավելի ապահով երկիր էր։
Ամերիկահայ պատմաբան և «Իրանիկա» հանրագիտարանի հոդվածների և բազմաթիվ գրքերի հեղինակ Ջորջ Բուռնությանը իր աշխատությունում նշել է այս դեպքերից հետո Երևանի խանության էթնիկական կազմը։
|
19-րդ դարի առաջին քառորդում Արևելյան Հայաստանի տարածքը կազմել է 7000 քառակուսի կիլոմետր։ Երկիրը լեռնային է և չոր։ Արևելյան Հայաստանի բնակչությունը կազմել է 100 000 մարդ, որոնցից մոտավորապես 80 %-ը եղել են մուսուլմաններ (պարսիկներ և քրդեր)։ Քրիստոնյաները (հայեր) կազմել են բնակչության 20 %-ը | 
|
Երևանի խանությունը Ռուսական կայսրությանը կցվելուց հետո Արևելյան Հայաստանի բնակչության էթնիկական կազմը ենթարկվել է փոփոխության։ Մոտ 57 000 փախստական հայերը, որոնք հաստատվել էին Պարսկաստանում վերադարձան Արևելյան Հայաստանի տարածք, իսկ 1828 թվականին մոտ 35 000 իսլամադավան պարսիկներ, թուրքեր, քրդեր, լեզգիներ, ավարներ և այլ ազգություններ (100 000 մարդ) լքեցին տարածաշրջանը[փա՞ստ]։
Չնայած սրան՝ Ռուսական կայսրությունը ևս ուներ որոշակի հակահայկական քաղաքականություն, որը նա որդեգրել էր Սեֆյան Պարսկաստանից[փա՞ստ]։
|
|
Էջմիածնի կաթողիկոսին փոխարինելու Ռուսաստանի փորձը և Գանձակի հայերին վերաբնակեցնելու առաջարկը կարող է այն լույսի ներքո մեկնաբանվել, թե ինչպես կարող էին ռուսական զորախմբերը Գանձակի «գրավումից» քիչ ժամանակ անց 250 հայ ընտանիքի հեռացնել Ղարաբաղից |
|
Թեև ավելի փոքր մասշտաբով, սակայն արտագաղթերը շարունակվել են մինչև 19-րդ դարը։ Ժամանակի ընթացքում Հայաստանի մուսուլմանական բնակչությունը նվազել է։ 20-րդ դարի սկզբին Զանգեզուրում կար 149 հայկական, 91 քրդական և 81 ադրբեջանական գյուղ։
Ըստ 1897 թվականի համառուսաստանյան մարդահամարի՝ զգալի քանակությամբ ադրբեջանցիներ բնակվում են նաև Ռուսաստանում։
Հայկական ԽՍՀ-ում ադրբեջանցիները ապրել են հիմնականում գյուղական բնակավայրերում և զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ և գորգագործությամբ։ Ճանապարհորդ Լուիջի Վիլլարին 1905 թվականին ուսումնասիրելով Արևելյան Հայաստանը հայտարարել է, որ հայաստանաբնակ ադրբեջանցիները (թաթարները), որպես կանոն, առավել հարուստ են, քան հայերը[փա՞ստ]։
Ադրբեջանական որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ ներկայումս Հայաստանի տարածքում չի բնակվում ոչ մի ադրբեջանցի[փա՞ստ]։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ «Բաքուն կրկին խոսում է «Արևմտյան Ադրբեջանի» մասին, նոր քայլեր անում» հոդված azatutyun.am կայքում, (արխիվացված 16․06․2024 թվականին)։
- ↑ ««Արևմտյան Ադրբեջան»-ի հայեցակարգը Հայաստանի դեմ նոր պատերազմ հիմնավորելու հայեցակարգ է․ վարչապետ» հոդված armenpress.am կայքում, (արխիվացված 16․06․2024 թվականին)։
- ↑ 3,0 3,1 «Պատրաստվեք, գալիս են․ ի՞նչ է նշանակում «Արևմտյան Ադրբեջան» հոդված oragir.news կայքում, (արխիվացված 16․06․2024 թվականին)։
- ↑ «Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands - Ilham Aliyev». News.Az. 2010 թ․ հոկտեմբերի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ A. West, Barbara (2008). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania, Volume 1. Facts on File. էջ 52. ISBN 0-8160-7109-8.
- ↑ Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831-1896, I.B.Tauris, pp 2-3; "In the 126 years between the fall of the Safavid state in 1722 and the accession of Nasir al-Din Shah, the Qajars evolved from a shepherd-warrior tribe with strongholds in northern Iran into a Persian dynasty.."
- ↑ Choueiri, Youssef M., A companion to the history of the Middle East, (Blackwell Ltd., 2005), 516.
