Ադրբեջանա-թուրքական սահման
Ադրբեջանա-թուրքական սահման (ադրբ.՝ Azərbaycan–Türkiyə sərhədi,թուրքերեն՝ Azerbaycan–Türkiye sınırı), Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև եղող 17 կմ (11 մղոն) երկարություն ունեցող միջազգային կարճ սահման։ Սահմանը թուրքական կողմից սկսվում է Իգդիրի նահանգի հարավ-արևելյան ծայրամասում, իսկ ադրբեջանական կողմից՝ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության հյուսիս-արևմտյան մասի վերջում։ Այն ամբողջությամբ անցնում է Արաքս գետի երկայնքով և երկու երկրների ամենակարճ սահմանն է։
Ադրբեջանա-թուրքական սահման | |
---|---|
Բնութագիր | |
Պետություններ | Թուրքիա Ադրբեջան |
Երկարություն | 17 կմ (11 մղոն) |
Պատմություն | |
Հիմնադրված | 1921 թվականի մարտի 16 Մոսկվայի պայմանագրի կնքում և Թուրք-հայկական պատերազմի ավարտ |
Ընթացիկ կառուցվածք | 1991 թվականի դեկտեմբերի 25 Ադրբեջանի անկախացում ԽՍՀՄ-ից |
Աշխարհագրություն խմբագրել
Ամբողջ սահմանը ձգվում է Արաքս գետի երկայնքով։ Հողը անմիջական հարևանությամբ հարթ և թերզարգացած է, բացառությամբ չորս գիծ ունեցող մայրուղու և երկու մաքսային անցակետերի։ Մոտակա բնակավայրը գտնվում է ադրբեջանական կողմից մոտ 7 կմ դեպի արևելք․ դա Սադարակ գյուղն է, իսկ թուրքական կողմի մոտակա բնակավայրը Արալիկ գյուղն է, որը գտնվում է 28 կմ (17 մղոն) դեպի հյուսիս-արևմուտք։
Պատմություն խմբագրել
19-րդ դարի ընթացքում Կովկասյան տարածաշրջանը վիճարկվում էր անկումային ժամանակաշրջանում գտնվող Օսմանյան կայսրության, Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև, որն ընդլայնվում էր դեպի հարավ։ 1828 թվականին Ռուսաստանը գրավել է Պարսկաստանի կովկասյան հողերի մեծ մասը, որոնց թվում նաև ներկայիս Հայաստանի ողջ տարածքը (կոչվում է Արևելյան Հայաստան), իսկ հետո ուշադրությունը կենտրոնացրել է Օսմանյան կայսրության վրա[1]։ 1829 թվականին կնքված Ադրիանապոլսի պայմանագրով (1828-29 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքը), որով Ռուսաստանը ստացել է ժամանակակից Վրաստանի մեծ մասը, օսմանները ճանաչել են Արևելյան Հայաստանի նկատմամբ ռուսական գերիշխանությունը[1][2][3][4]։
Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով, որի կնքմամբ վերջացել է Ռուս-թուրքական պատերազմը (1877-1878), Ռուսաստանը զգալի հողեր է ստացել ներկայիս Արևելյան Թուրքիայի տարածքում (կոչվում է Արևմտյան Հայաստան)՝ ընդլայնելով օսմանյան-ռուսական սահմանը դեպի հարավ-արևմուտք[2][5][6]։ Ռուսաստանի կողմից Բաթումի, Կարսի և Արդահանի նվաճումները հաստատվել են Բեռլինի պայմանագրով (1878), չնայած վերջիններս ճնշման ներքո ստիպված էին վերադարձնել Բայազետի (ժամանակակից Դողուբայայազիդ) տարածքի մի մասը և Ալաշկերտի հովիտը[1][2][7]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության նախահարձակ լինելուց հետո Ռուսաստանը ներխուժել է Օսմանյան կայսրության արևելյան շրջաններ։ 1917 թվականի ռուսական հեղափոխությանը հաջորդած քաոսում կոմունիստական նոր կառավարությունը շտապել է դադարեցնել իր մասնակցությունը պատերազմին և 1918 թվականին Գերմանիայի և Օսմանյան կայսրության հետ կնքել Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը։ Այդ պայմանագրով Ռուսաստանը վերադարձնում էր Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերով գրավված տարածքները[1][2]։
Ձգտելով անկախություն ստանալ երկու կայսրություններից՝ Հարավային Կովկասի ժողովուրդները 1918 թվականին հռչակել են Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետության անկախությունը և խաղաղ բանակցություններ սկսել օսմանների հետ[8][9]։ Ներքին տարաձայնությունները հանգեցրել են նրան, որ Վրաստանը 1918 թվականի մայիսին դուրս է եկել ֆեդերացիայի կազմից, իսկ շուտով հաջորդել են նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի անջատումները։ Քանի որ օսմանները ներխուժել էին Կովկաս և արագ նվաճել դրա մի մասը, երեք նոր հանրապետություններ 1918 թվականի հունիսի 4-ին ստիպված եղան ստորագրել Բաթումի պայմանագիրը, որով նրանք ճանաչեցին մինչև 1878 թվականը գոյություն ունեցող սահմանը[10][11]։ Մասնավորապես Հայաստանը դեռևս ուշքի չէր եկել օսմանների կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանության հետևանքներից, որի արդյունքում մեծ թվով փախստականներ փախել էին Արևմտյան Հայաստանից[12][13]։
Երբ Օսմանյան կայսրությունը պարտություն է կրել Եվրոպայում և Արաբիայում, դաշնակից տերությունները 1920 թվականին ծրագրել էին Սևրի պայմանագրի միջոցով այն բաժանել[2][14]։ Պայմանագիրը ճանաչում էր Վրաստանի և Հայաստանի անկախությունը՝ երկու պետություններին էլ մեծամասշտաբ հողեր տրամադրելով Արևելյան Թուրքիայում (Հայաստանի դեպքում այն անվանվել է «Վիլսոնյան Հայաստան»՝ ի պատիվ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի)։ Ընդլայնված հայ-վրացական սահմանը որոշվելու էր ավելի ուշ[15]։ Այս ամենի հետևանքով վրդովել էին թուրք ազգայնականները, ինչը նպաստեց Թուրքիայի անկախության պատերազմի բռնկմանը, որտեղ տարած հաջողությունների արդյունքում այդպես էլ չի իրագործվել Սևրի պայմանագիրը[1][2]։ Թուրքական նվաճումները Արևմտյան Հայաստանում ամրագրվել են 1920 թվականին կնքված Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով[1][2]։
Հայաստանն ու Ադրբեջանը պայքարում էին Նախիջևանի նկատմամբ վերահսկողության համար, իսկ Ադրբեջանը աջակցում էր ադրբեջանամետ Արաքսյան Հանրապետությունը։ Այս վեճի վերաբերյալ վիճահարույց որոշում է կայացվել, երբ 1920 թվականին ռուսական Կարմիր բանակը ներխուժել է Ադրբեջան և Հայաստան՝ վերջ դնելով երկու երկրների անկախությանը։ Ռուս-թուրքական լայնամասշտաբ պատերազմից խուսափելու համար երկու երկրներն էլ 1921 թվականի մարտին ստորագրել են Մոսկվայի պայմանագիրը, որը ստեղծել է փոփոխված խորհրդա-թուրքական սահմանը՝ Թուրքիային տրամադրելով Նախիջևանի հետ կարճ սահման[1][2][16][17]։ 1924 թվականին Նախիջևանը դարձել է Ադրբեջանի ինքնավար մարզ[18]։ Մոսկվայի պայմանագրի դրույթները հետագայում հաստատվել են 1921 թվականի հոկտեմբերին ստորագրված Կարսի պայմանագրով, որով վերջնականապես հաստատվեց ներկայիս թուրք-ադրբեջանական սահմանի ներկա դրությունը[2]։ Այնուհետև 1925 թվականի մարտից մինչև 1926 թվականի հուլիսն ընկած ժամանակահատվածում սահմանը տեղում համատեղ խորհրդա-թուրքական հանձնաժողովի կողմից սահմանագծվել է[1][2]։ Թուրքիայի անկախությունը ճանաչվել է 1923 թվականին Լոզանի պայմանագրով[19]։
Հայաստանն ի սկզբանե Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ միասին ընդգրկված է եղել Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում, սակայն հետագայում՝ 1936 թվականին, դրա կազմի մեջ մտնող երկրները առանձնացել են և կազմավորվել է Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։ Կարսի պայմանագրի սահմանը պահպանվել է, չնայած խորհրդային կողմը պարբերական բողոքներ էր հղում թուրքական կողմին, որի նպատակը սահմանային գծի փոփոխությունն էր, ինչը հատկապես տեղի է ունեցել 1945 թվականին[1][20][21]։ Թուրքիան, որին աջակցում էր ԱՄՆ-ն, հրաժարվել է քննարկել այդ հարցը, իսկ խորհրդային իշխանությունները, ձգտելով բարելավել հարաբերությունները հարավային հարևանի հետ, հրաժարվել են այդ պահանջներից[2][22]։
1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ադրբեջանը ձեռք է բերել անկախություն և ժառանգել թուրք-խորհրդային սահմանի իր հատվածը։
Անցակետեր խմբագրել
Թուրք-ադրբեջանական սահմանին կա միայն մեկ անցում։ Թուրքիայից Նախիջևան երկաթգծի կառուցման նախագծերը թուրքական կառավարության կողմից ներկայացվել են 2012 թվականից, սակայն ոչ մի գործողություն չի ձեռնարկվել։
Թուրքիա Թուրքական անցակետ | Մարզ | Ադրբեջան Ադրբեջանական անցակետ | Մարզ | Բացվել է | Ճանապարհը Թուրքիայում | Ճանապարհը Ադրբեջանում | Կարգավիճակ |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Արալիկ | Իգդիր | Սադարակ | Նախիջևան | 1992 թվականի մայիսի 20 | E99 D.080 | M7 | Բաց |
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 «The boundary between Turkey and the USSR» (PDF). January 1952. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 «International Boundary Study No. 29 – Turkey-USSR Boundary» (PDF). 1964 թ․ փետրվարի 24. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ John Emerich Edward Dalberg Acton (1907). The Cambridge Modern History. Macmillan & Co. էջ 202.
- ↑ Tucker, Spencer C., ed. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. էջ 1154. ISBN 978-1851096725. «The Turks recognize Russian possession of Georgia and the khanates of Yerevan (Erivan) and Nakhichevan that had been ceded by Persia to Russia the year before.»
- ↑ Hertslet, Edward (1891), «Preliminary Treaty of Peace between Russia and Turkey. Signed at San Stefano 19 February/3 March 1878 (Translation)», The Map of Europe by Treaty; which have taken place since the general peace of 1814. With numerous maps and notes, vol. IV (1875-1891) (First ed.), London: Her Majesty's Stationery Office, էջեր 2672–2696, Վերցված է 2013-01-04-ին
- ↑ Holland, Thomas Erskine (1885), «The Preliminary Treaty of Peace, signed at San Stefano, 17 March 1878», The European Concert in the Eastern Question and Other Public Acts, Oxford: Clarendon Press, էջեր 335–348, Վերցված է 2013-03-04-ին
- ↑ Holland, Thomas Erskine (1885), «The Preliminary Treaty of Peace, signed at San Stefano, 17 March 1878», The European Concert in the Eastern Question and Other Public Acts, Oxford: Clarendon Press, էջեր 305–06, Վերցված է 2013-03-04-ին
- ↑ Richard Hovannisian, The Armenian people from ancient to modern times, էջեր 292–293, ISBN 978-0-333-61974-2, OCLC 312951712 (Armenian Perspective)
- ↑ Ezel Kural Shaw (1977), Reform, revolution and republic : the rise of modern Turkey (1808-1975), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. 2, Cambridge University Press, էջ 326, OCLC 78646544 (Turkish Perspective)
- ↑ Charlotte Mathilde Louise Hille (2010), State Building and Conflict Resolution in the Caucasus, BRILL, էջ 71, ISBN 978-9-004-17901-1
- ↑ Alexander Mikaberidze (2011), Conflict and Conquest in the Islamic World, ABC-CLIO, էջ 201, ISBN 978-1-598-84337-8
- ↑ «8 facts about the Armenian genocide 100 years ago». CNN.com. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
- ↑ «100 Years Ago, 1.5 Million Armenians Were Systematically Killed. Today, It's Still Not A 'Genocide'». The Huffington Post. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
- ↑ Helmreich, Paul C. (1974). From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State University Press.
- ↑ Hovannisian, Richard G. (1996). The Republic of Armenia, Vol. IV: Between Crescent and Sickle, Partition and Sovietization. Berkeley, California: University of California Press. էջեր 40–44. ISBN 0-520-08804-2.
- ↑ Tsutsiev, Arthur (2014). Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. Translated by Nora Seligman Favorov. New Haven: Yale University Press. էջ 79. ISBN 978-0300153088.
- ↑ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Oxford: Oxford University Press. էջ 189. ISBN 978-0195177756.
- ↑ Shakarian, Pietro A. (2015 թ․ փետրվարի 23). «Debunking a Caucasian Myth». The Abovyan Group. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 24-ին.
- ↑ Treaty of Peace with Turkey signed at Lausanne, Lausanne, Switzerland, 24 July 1923, Վերցված է 28 November 2012-ին
{{citation}}
: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Khrushchev, Nikita S. (2006). Sergei Khrushchev (ed.). Memoirs of Nikita Khrushchev: Reformer, 1945-1964. Translated by George Shriver. University Park, PA: Penn State University Press. էջ 426. ISBN 978-0271058597.
- ↑ Suny, Ronald Grigor (1993). Looking toward Ararat. Bloomington: Indiana University Press. էջեր 165–169. ISBN 978-0253207739.
- ↑ Ro'i, Yaacov (1974). From Encroachment to Involvement: A Documentary Study of Soviet Policy in the Middle East, 1945-1973. Transaction Publisher. էջեր 106–107.