Սողացող դառնախոտ
| Սողացող դառնախոտ | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Սողացող դառնախոտ Ծաղկող բույսի ընդհանուր տեսքը | ||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||
| (L.) Hidalgo (2006) | ||||||||||||
| Հոմանիշներ | ||||||||||||
Rhaponticum repens |
||||||||||||
| Տիպիկ ներկայացուցիչներ | ||||||||||||
|
|
Սողացող դառնախոտ կամ վարդագույն դառնախոտ (լատին․՝ Rhaponticum repens), Բարդածաղկավորների ընտանիքի բազմամյա խոտանման բույսերի ցեղ է, մոլախոտ։ Հայտնի է որպես ամենավտանգավոր և ամենադժվարին ընտանիքի բազմամյա տարրեր։ Եվրոպական բուսաբանական գրականության մեջ եղած ձկնաբուծարանին նմանվելու պատճառով այն կոչվում էր «ռուսական ձուլակտոր»։
Բուսաբանական բնութագիր խմբագրել
Բույսն ունի լավ զարգացած արմատային համակարգ՝ հզոր ուղղահայաց բևեռով[1]։ Անասնաբուծության մեջ գերակշռող տեսակը արմատածաղկավորն է։
Հասուն բույսը հասնում է 75 սմ բարձրության։ Տերևները նստադիր են, նշտարաձև և նույնպես թույլ գեղձամազոտ։ Ներքևի տերևները սղոցաձև կտրված են, վերևինները ամբողջաեզր են, ավելի մանր։ Յուրաքանչյուր ցողունի կամ ճյուղավորման ծայրին նստած են կլորավուն զամբյուղ-ծաղկափթթությունները՝ մանուշակագույն երանգավորմամբ վարդագույն խաղիկներով։ Ցողունը ուղիղ է, խիտ ճյուղավորված և պատված է նուրբ մազիկներով։ Ծաղիկները մուգ վարդագույն են։ Ծաղկում է հուլիսից մինչև օգոստոսի վերջ[2]։
Տարածվածություն և բաշխում խմբագրել
Բույսի հայրենիքը Կենտրոնական Ասիան է, որտեղից այն տարածվել է ամբողջ աշխարհի չորային շրջաններում՝ հասնելով մինչև Ավստրալիա[3]։ Այն Արարատյան հարթավայրի հատկապես մերձարաքսային հովտի ամենաչարորակ մոլախոտերից մեկն է և աղբոտում է այդ գոտու բոլոր հողատեսքերը[4]։
Դառնախոտը ջերմասեր և արևասեր բույս է։
Եվրոպական Ռուսաստանի ժամանակակից տարածքի հյուսիսային սահմանը անցնում է Վորոնեժի մարզի Կալաչեևսկի, Բոգուչարսկի շրջան և Կանտեմիրովսկու շրջաններով[5]։
Ներկայումս այն տարածված է Ավստրալիայում, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, Աղֆաստանում, Իրանում, Իրաքում, Չինաստանում, Սիրիայում, Թուրքիայում, Ռուսաստանի Դաշնությունում (Վոլգոգրադի, Ռոստովի, Սարատովի, Օրենբուրգի մարզեր, Ստավրոպոլի երկրամաս, Կալմիկիա), Ուկրաինայում, Ղազախստանում, Ղրղզստանում, Տաջիկստանում, Թուրքմենստանում, Ուզբեկստանում, Ադրբեջանում, Վրաստանում։
Հայաստանում սողացող դառնախոտը տարածված է Տավուշի, Իջևանի, Նոյեմբերյանի, Թումանյանի, Արտաշատի, Արարատի, Արմավիրի, Մասիսի, Էջմիածնի, Մեղրու, Աշտարակի, Գորիսի, Եղեգնաձորի, Վայքի, Կոտայքի, Կապանի, Նաիրիի, Ախուրյանի տարածաշրջաններում և Երևան քաղաքում։
Թունավորություն խմբագրել
Դառնախոտի բոլոր հատվածները թունավոր են կոկոն փուլում, հատկապես չորային տարիներին։ Չորանալուց հետո նրա թունավորությունը չի նվազում։
Սողացող դառնախոտի բույսերը թունավոր են շատ կենդանիների, հատկապես ձիերի համար, սակայն անվտանգ են ոչխարների և այծերի համար։ Սողացող դառնախոտով աղբոտված դաշտերում գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվության իջեցման հիմնական պատճառը խոնավության և սննդարար նյութերի համար ընթացող սուր պայքարն է։ Այսպես, դառնախոտի բույսերը հողից վերցնում են 2-5 անգամ ավելի շատ սննդանյութեր, քան աշնանացան ցորենը։ Դրանք աղբոտում են բոլոր գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքերը, խաղողի և պտղատու այգիները։
Տնտեսական արժեք և կիրառություն խմբագրել
Խոտաբույսը ոչխարները չեն ուտում, հետևաբար այս բույսով դաշտը լցվում է 50-80%-ով, ինչը հողը ամբողջովին դարձնում է ոչ պիտանի գյուղատնտեսական օգտագործման համար։
Մորֆոլոգիա խմբագրել
Դառնախոտի ցողունն ուղիղ է, խիստ ճյուղավորված, 20-40 սմ բարձրությամբ, հիմքից ճյուղավորվող։ Տերևները հերթադիր են, նշտարաձև եզրերը ատամնավոր են, բացառություն են կազմում գագաթնային տերևները, որոնց եզրերն ամբողջական են։
Զամբյուղները կլորավուն են, առանձին, 1.1-1.25 սմ տրամագծով, դասավորված են ճյուղերի ծայրերին։ Զամբյուղների թիվը մեկ բույսի վրա հասնում է մինչև 700-ի։ Յուրաքանչյուր զամբյուղում ձևավորվում է 2-ից մինչև 26 սերմնապտուղ։ Ծաղիկները միանման են, երկսեռ, խողովակաձև, վարդագույն ծաղկեպսակով։ Սերմնապտուղը հարթ է կամ կողավոր մակերեսով, հեշտությամբ ընկնող, բաց մոխրավունից մինչև ծղոտադեղնավուն գույնի։
Զարգացում խմբագրել
Սողացող դառնախոտը բազմամյա բույս է, որի աճը և շվերի առաջացումը սկսվում է վաղ գարնանից և շարունակվում է մինչև ուշ աշուն։ Ծաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին, պտղաբերում է հունիսին-հուլիսին։ Սովորաբար սերմերի հասունացումը համընկնում է հացահատիկային մշակաբույսերի բերքահավաքի հետ։
Բազմանում է սերմերով և կոճղարմատներով։ Սերմերը տեղափոխվում են հեռավոր տարածություն հիմնականում հացահատիկային մշակաբույսերի և խոտաբույսերի աղբոտված սերմերի, ինչպես նաև խոտերի և ծղոտի հետ։ Ընկնելով հողի մեջ՝ դառնախոտը շարունակում է տարածվել հիմնականում վեգետատիվ ճանապարհով։ Սերմերի ծլունակությունը պահպանվում է 3-4 տարի։ Սերմերի ծլման համար պահանջվում է հողի բարձր խոնավություն և ջերմություն։
Սողացող դառնախոտը պատկանում է լուսասեր բույսերին, ստվերոտ տեղերում սերմեր չի ձևավորում։ Սերմերից առաջացած բույսերը սկզբնական ամիսներին աճում և զարգանում են դանդաղ։ Այսպես, 2.5-3 ամսվա ընթացքում ձևավորվում է 5-7 տերևներով վարդակ։ Արմատային համակարգն անհամեմատ ավելի արագ է աճում։ Այդ նույն ժամանակահատվածում արմատները հասնում են մինչև 2 մ խորության։ Արմատների ոլորված մասերի բողբոջներից առաջանում են շվեր, որոնք հողի մակերես են դուրս բերում վարդակներ։ Որպես կանոն, տվյալ տարում ձևավորված վարդակը սերմ չի տալիս, այն պտղաբերում է հաջորդ տարվա հուլիս-օգոստոս ամիսներին։ Ստորգետնյա շվերը ժամանակի ընթացքում վերածվում են կոճղարմատների, հաստանում են, առաջացնում հավելյալ հորիզոնական արմատներ, որոնց վրա հաստատվում են բազմացման բողբոջներ։
Այսպիսով, սողացող դառնախոտը մեկ վեգետացիայի ընթացքում, նպաստավոր պայմանների առկայության դեպքում, առաջացնում է 5-6 մ տրամագծով բուսական զանգված, որում ցողունների խտությունը 1 մ2 մակերեսի վրա կարող է հասնել մինչև 400-ի։ Դառնախոտի ուղղահայաց արմատները 5-16 մ խորությամբ թափանցում են հողի մեջ։ Միաժամանակ արմատները և կոճղարմատները միահյուսվելով՝ ամբողջությամբ զբաղեցնում են հողի վերին շերտը (0-60 սմ)։
Պայքարի միջոցառումներ խմբագրել
Քանի որ սողացող դառնախոտի սերմերը կարող են տեղափոխվել հացահատիկային մշակաբույսերի, խոտաբույսերի սերմերի, ինչպես նաև խոտի և ծղոտի հետ, ուստի դրա տեղափոխումը նոր, այդ մոլախոտից ազատ վայրեր կանխելու նպատակով անհրաժեշտ է ուժեղացնել կարանտին հսկողությունը։
Կարևոր նշանակություն ունի ագրոտեխնիկական միջոցառումների իրականացումը, մասնավորապես, դառնախոտով աղբոտված հողերում ցանքաշրջանառության կիրառումը, հողի մշակումը՝ ուղղված մոլախոտի արմատային համակարգի ոչնչացմանը և գյուղատնտեսական մշակաբույսերի զարգացման համար բարենպաստ պայմանների ստեղծմանը, որոնց լավ աճը ստվեր կառաջացնի և կճնշի դառնախոտին։ Սակայն նույնիսկ ամենաբարենպաստ ժամկետներում բավարար մշակված ցելը չի ապահովում դառնախոտի լրիվ ոչնչացումը, այդ պատճառով էլ աղբոտված հողերում հարկավոր է կիրառել հատուկ ցանքաշրջանառություններ, որոնցում մոլախոտերը ճնշվում և ոչնչացվում են մի քանի տարվա ընթացքում։
Սողացող դառնախոտի դեմ հացահատիկի դաշտերում հերբիցիդներից արդյունավետ է բրոմոքսինիլ + 2,4-դիամինային աղ (22.5+22.5 % խ.է.)՝ 1.25-1.5 լ/հա նորմայով։ Սրսկումը պետք է կատարել գարնանը՝ մշակաբույսերի թփակալման փուլում, մոլախոտերի զարգացման վաղ շրջանում։ Իսկ եգիպտացորենի դաշտում սրսկումը կատարել մշակաբույսի 3-5 տերևի փուլում։ Բանվորական հեղուկի ծախսը՝ 500-600 լ/հա։
Գյուղատնտեսության համար ոչ օգտագործելի հողերում, արդյունաբերական օբյեկտների շրջակա տարածքներում, ճանապարհների և երկաթուղիների եզրերին բոլոր տեսակի մոլախոտերի, այդ թվում սողացող դառնախոտի դեմ պետք է սրսկել իմազապիր (25 % ջ.լ.խ.)՝ 2-2.5 լ/հա նորմայով։
Ծանոթություն խմբագրել
- ↑ Горчак ползучий, розовый: описание, состав, свойства, применение и действие растения. Трава, листья, цветки и плоды горчака ползучего. Препараты, лечение и противопоказания.
- ↑ Горчак ползучий: фото, меры борьбы
- ↑ Горчак ползучий (розовый).
- ↑ Ռ․Ս․ Կարապետյան, Հայաստանում տարածված մոլախոտերի ատլաս, Լույս հրատարակչություն, Երևան, 1980
- ↑ http://www.agroxxi.ru/journal/199904/199904003.pdf