Հայոց Սուրբ Աստվածամոր սրբապատկեր
Հայոց Սուրբ Աստվածամոր սրբապատկեր (ուկր.՝ Образ Пресвятої Богородиці Вірменської), Կամենեց-Պոդոլսկի Սուրբ Նիկողայոս հայկական եկեղեցում գտնվող Աստվածամոր հրաշագործ սրբապատկերն էր։ Լեգենդներից մեկի համաձայն, նկարվել է 10-րդ դարում։ 1920-ական թվականներից համարվել է անհետ կորած, 2001 թվականից մի շարք հետազոտողներ այն նույնացնում են Կիևի Բոգդան և Վարվառա Խանենկոների անվան արվեստների ազգային թանգարանում գտնվող, 16-րդ դարի Օդիգիտրիայի Տիրամոր սրբապատկերի հետ։
.jpg){kind=icon}
Հայոց Սուրբ Աստվածամոր սրբապատկերը պաշտամունքի առարկա էր Կամենեց-Պոդոլսկի քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիների ներկայացուցիչների կողմից։ Համարվում է Ուկրաինայի հայերի հոգևոր ժառանգության առավել շատ երկրպագված մասունքը։
Պատմություն խմբագրել
Հնագետ Եֆիմի Սեցինսկու վկայությամբ, ոմանք սրբապատկերը վերագրում են 10-րդ դարին[1]։ Ինչպես Անտոնի Յուզեֆ Ռոլլեն, Սեցինսկին նույնպես հաղորդում է, որ սրբապատկերը Կամենեց-Պոդոլսկում հայտնվել է մոտավորապես 1380 թվականին՝ Խերսոնեսից (այժմ Սևաստոպոլ)[1][2]։ Պատմաբան Վարդան Գրիգորյանի տեղեկություններով, սրբապատկերը բերվել է Անիից, իսկ ոմանց կարծիքով գնվել է Ղրիմում՝ հայ գաղթականների կողմից[2]։
Ավանդություններից մեկի համաձայն, Կամենեց-Պոդոլսկի վրա թուրքական արշավանքներից մեկի ժամանակ, սրբապատկերն առևանգվել է ու տարվել է Մակեդոնիա, որտեղ թուրքական ընտանիքներից մեկում ծառայել է որպես խմոր հունցելու տախտակ։ Կամենեց-Պոդոլսկի հայ վաճառականները, առևտրական գործերով Մակեդոնիայում գտնվելու ժամանակ, ետ են գնել այն և վերադարձրել հարազատ եկեղեցի։ Ամենայն հավանականությամբ, այս ավանդության հիմքում ընկած են իրական դեպքեր[1]։
Սրբապատկերի ոդիսականը խմբագրել
Եֆիմի Սեցինսկին մանրամասնորեն նկարագրել է 17-րդ դարում սրբապատկերի տարիներ շարունակ ձգվող «ոդիսականը», որն սկիզբ է առել և ավարտվել Կամենեց-Պոդոլսկում։ Ըստ նրա, երբ 1672 թվականին թուրքերը գրավեցին Կամենեց-Պոդոլսկը, սրբապատկերը որոշ ժամանակ գտնվում էր քաղաքում, քանի որ թուրքերն սկզբում հայերին թույլ տվեցին ապրել քաղաքում, միաժամանակ թույլ տալով ժամերգություն կատարել հայկական եկեղեցիներից մեկում։ Սկզբնական շրջանում նրանք բարեհամբույր էին հայերի նկատմամբ, բայց շուտով սկսեցին նեղել հայերին և տարբեր միջոցներով գումար էին շորթում։ Հատկապես նրանք նեղում էին հայ միանձնուհիներին։ Այդ ամենի արդյունքում շատ հայեր, այդ թվում նաև միանձնուհիները՝ ստիպված էին լքել քաղաքը։ 1672 թվականին լքելով քաղաքը, թուրք կառավարիչներից միանձնուհիները թույլտվություն ստացան իրենց հետ վերցնել նաև սրբապատկերը։ Հայերի քարավանը ուղղություն էր վերցրել դեպի հարավ-արևելք, նպատակակետ ընտրելով Սև ծով տանող ուղին։ Շուրջ մեկ ամիս դեգերելուց հետո, նրանք հասել են ծովին, վարձակալել են երեք նավ և ուղղություն վերցրել դեպի Հայաստան։ Ճանապարհին, փոթորկի պատճառով նավերից մեկը խորտակվել է, իսկ մյուս երկու նավերը, որոնցից մեկի վրա գտնվում էր սրբապատկերը, հանգրվանել են այն ժամանակ թուրքական ափին գտնվող Սոզոպոլ քաղաքում (ներկայումս՝ Բուլղարիա)։ Այդ քաղաքում հայերը մնացել են մինչև 1673 թվականի գարունը, իսկ հետո անցել են Մակեդոնիա։ Այստեղ բնակության վայր են ընտրել գյուղերից մեկը և նույնիսկ կառուցել են ոչ մեծ եկեղեցի, սակայն հարազատ վայրեր վերադառնալու ցանկությունը նրանց հանգիստ չէր տալիս։ 1675 թվականին հայերը շարժվել են դեպի հյուսիս և Բուխարեստով եկել են Ստանիսլավով (այժմ Իվանո-Ֆրանկովսկ), իսկ այնտեղից՝ Լվով։ Լվով եկած հայերի մեջ միայն երեք աղջիկներ էին մնացել, որ լքել էին Կամենեց-Պոդոլսկը, մնացածը կամ մահացել էին դեգերումների ժամանակ, կամ թողել էին իրենց ուխտը։ Լվով էր բերվել նաև սրբապատկերը և այնտեղ այն մնացել է Կամենեց-Պոդոլսկում թուրքերի ողջ կառավարման ընթացքում։ Վերջապես, Կամենեց-Պոդոլսկը թուրքերից ազատագրվելուց հետո, սրբապատկերը 1700 թվականի մայիսի 22-ին հանդիսավորությամբ բերվել է Կամենեց-Պոդոլսկ և ժամանակավոր տեղադրվել հայկական Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայի զանգակատանը, քանի որ այն ժամանակ Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցին կիսաքանդ վիճակում էր[1]։
Ըստ Վարդան Գրիգորյանի, դեգերումներն սկսվել են 1673 թվականին և ավարտվել 1700 կամ 1701 թվականին։ Կամենեց-Պոդոլսկը լքել էին 600 հայեր, որոնց թվում հայտնի վաճառականներ Բուդաղովիչները, Վարդանովիչները, Ավագովիչները և այլն, ինչպես նաև 14 միանձնուհիներ, ովքեր իրենց հետ տարել էին նաև սրբապատկերը։ Հայերի մյուս խումբը ուղղվել էր դեպի Ադրիանապոլիս։ Երկար դեգերումներից հետո նրանք հասել են Լվով։ 1682 թվականին այնտեղ է եկել նաև Գասպար Բուդաղովիչը, ով իր հետ բերել էր Աստվածամոր սրբապատկերը։
1700-ից 1920-ականներ խմբագրել
Սուրբ Կույսի Ավետման տաճարը բարեկարգվելուց հետո, սրբապատկերը տեղադրվել է այնտեղ, իսկ 1767 թվականին Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցին վերակառուցելուց հետո, տեղափոխվել է այնտեղ[1]։ 1767 թվականից մինչ 1920-ական թվականները, սրբապատկերը մշտապես գտնվում էր հայկական Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցում։ 1920-ական թվականների սկզբին, եկեղեցին թալանելու ժամանակ սրբապատկերը գողացել են և մինչ մեր օրերը այն համարվում էր կորած[3]։ Ըստ Գրիգորյանի՝ «Համաձայն մեզ հասած բանավոր վկայությունների, սրբապատկերը տարվել է Խարկով, որից հետո նրա հետքերն անհետացել են»[2]։
2001 թվականից հետո խմբագրել
2001 թվականին լեհ հետազոտող Յացեկ Խժոնչևսկին գրել է, որ կատարել է ինքնուրույն հետաքննություն և պարզել, որ Հայոց Աստվածամոր սրբապատկերը գտնվում է Կիևի Բոգդան և Վարվառա Խանենկոների անվան արվեստների ազգային թանգարանում։ Նրա տեղեկություններով, սրբապատկերն այնտեղ հայտնվել է Ռովնո քաղաքի թանգարանից։ Սակայն հեղինակի սկզբնաղբյուրն անհայտ է։ Թանգարանում սրբապատկերը ներկայացվել է որպես չեխական դպրոցի աշխատանք և հայկական ծագման վերաբերյալ աշխատակիցները ոչ մի վկայություն չունեին։ Ռովնոյի գավառագիտական թանգարանում նույնպես սրբապատկերի մասին ոչինչ հայտնի չէր։ Նրանց տվյալներով, պատերազմից հետո թանգարանից ոչ մի սրբապատկեր չի փոխանցվել Կիև[4]։ 16-րդ դարին վերագրվող Օդիգիտրիայի Տիրամոր սրբապատկերը Կիևի արևմտյան և արևելյան արվեստների թանգարանին է հանձնվել 1942 թվականի նոյեմբերի 25-ին՝ այն ժամանակ գոյություն ունեցող Համաուկրաինական թանգարանային քաղաքի ֆոնդից[3]։
Որպես սրբապատկերի նույնականացման փաստարկ, հանդես է գալիս Կիև-Պեչորյան ազգային պատմա-մշակութային արգելոցի 1936-1937 թվականների գրառումը, ըստ որի վկայության՝ սրբապատկերը փոխանցվել է Կամենեց-Պոդոլսկից։ Երկրորդ փաստարկը, դա սրբապատկերի մինչհեղափոխական լուսանկարն է (ցինկոգրաֆիա), որն արվել է հայկական եկեղեցում։ Սակայն թանգարանի կարծիքով սրբապատկերը կարիք ունի հետագա ուսումնասիրությունների՝ ինչպես վերջնական նույնականացման, այնպես էլ նրա ծագման տեղի ու ժամանակի և այս կամ այն նկարչական դպրոցին ու վարպետ-նկարչին պատկանելիության պարզաբանման հարցերով[3]։
2012 թվականի հունիսի 27-ին Կիևի թանգարանում տեղի ունեցավ 16-րդ դարի Օդիգիտրիայի Տիրամոր սրբապատկերի ցուցադրման արարողությունը։ Այն հարմարեցվել էր Հայոց Աստվածամոր սրբապատկերի օրվան[3]։ Ցուցադրման կարճատև ժամանակաընթացքում ներկայացվել են վերականգնված սրբապատկերը և նրա հետ կապված գիտական հետազոտությունների արդյունքները՝ սրբապատկերի պատմությունը, տեխնիկական փորձաքննության արդյունքները, 1942 թվականին թանգարանին փոխանցվելը, սրբապատկերի յուրահատկությունները և վերծանված գրառումների նշանակությունը[5]։
Պաշտամունքը խմբագրել
Ավանդության համաձայն, սրբապատկերը բազմիցս փրկել է քաղաքը զավթիչներից՝ երևալով բոցերի մեջ, պարիսպների վրա[6] և քրիստոնեական բոլոր ուղղություններին պատկանող քաղաքացիների կողմից երկրպագվել է որպես Հովանավոր[3]։
Սրբապատկերի օր է համարվում հունիսի 27-ը։ Դա ըստ պատմաբանների, Կամենեց-Պոդոլսկի հայկական Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցու օծման օրն է՝ 1791 թվականի հունիսի 27-ին[3]։
Այստեղ հարկ է նշել, որ Կամենեց-Պոդոլսկում և նրա շրջակայքում գոյություն են ունեցել շուրջ 10 հայկական եկեղեցիներ։ Սուրբ Նիկողայոսը կառուցվել է 1398 թվականին՝ Խութլուբեյի որդի Սինանի միջոցներով և մինչ օրս կանգուն է։ Հետագայում նույնանուն ավելի մեծ եկեղեցին (կիսաբոլոր աբսիդով սրահ)՝ քանդվել է 20-րդ դարում։ Այլ եկեղեցիներից էին Սուրբ Աստվածածինը (կառուցված 1598 թվականին), Սուրբ Ստեփանոս Նախավկան (ավերվել է 1672 թվականին՝ թուրքերի հարձակման ժամանակ, մնացել է 16-րդ դարի քառահարկ մատուռ-զանգակատունը), Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը (այրվել է հրդեհից), Սուրբ Խաչը (հրդեհել են թաթարները 1613 թվականին)։ Պահպանվել են 1368 թվականին կառուցված խաչաձև գմբեթավոր տիպի հայոց տաճարի ավերակները։ Կամենեց-Պոդոլսկում կար կուսանոց, որի համար 1600 թվականին Գրիգոր Վարագեցի եպիսկոպոսը կառուցել է առանձին շինություն։
Նկարագիր խմբագրել
Ըստ Մինաս Բժշկյանի. «Սրբապատկերը ամբողջովին պատված է արծաթով, բացի հիասքանչ և լուսապայծառ դեմքից, իսկ գլխավերևի շողերի մեջ առկա է ոսկեզօծ տառերով գրառում, որը մինչ օրս ոչ ոք չի կարողացել կարդալ։ Ոմանք այն նմանեցնում են հուդայական տառերին, իսկ ոմանք ուրիշ տառերի»[2]։
Ըստ Սեցինսկու, սրբապատկերը նկարված է փայտի վրա, նկարչական ոճը արևելյան է։ Տիրամոր գլուխը ծածկված է սև գլխաշորով և ամբողջ հագուստը նույն գույնի է։ Աստվածամանուկը նստած է Տիրամոր ձախ ձեռքին, աջ ձեռքով օրհնում է, իսկ մատները դասավորված են այնպես, ինչպես անում են ուղղափառները խաչակնքվելուց։ Սրբապատկերն ունի արծաթե շուրջառ՝ զարդարված թանկարժեք քարերով[1]։
Գրառումներ խմբագրել
Եվ ցինկոգրաֆիայի և 16-րդ դարի սրբապատկերների վրա տեսանելի են լատիներեն գրառումներ. «Երկնային կայսրուհի, ցնծա, քանի որ ծնել ես Նրան» և ներքևի հատվածում. «Օ, Մարիամ, Քրիստոսի մայր, Կույս»։ Նման գրառումների պատճառով հարց է ծագում՝ ինչպե՞ս կարող էր հայկական սրբապատկերն ունենալ արևելաեվրոպական նկարչական դպրոցին հարող ոճ, լատինատառ գրառումներ՝ կաթոլիկական աղոթքներից։ Հնարավոր է, որ այդպիսի սրբապատկերը ավելի ուշ շրջանի արտագրություն է (սակայն նման տեղեկություն մինչ օրս չկա)։ Եթե դա իրոք 15-16-րդ դարերին պատկանող սրբապատկեր է, այն պետք է լիներ հայատառ և ոչ՝ լատինատառ, քանի որ Հայկական եկեղեցին Ուկրաինայում միավորվել է միայն 1630 թվականին։ Մղվելով սրբապատկերի 14-րդ դարում Ղրիմում ծագած լինելու ավանդությունից, որոշ մասնագետներ քննության են ենթարկում հայ կաթոլիկների պատմությունը և եզրակացնում, որ կասկած չի հարուցում ոչ միայն 14-15-րդ դարերում հայ կաթոլիկների Ղրիմում գոյություն ունենալու հանգամանքը, այլ նաև այնտեղ նրանց վանքերի առկայությունը, որոնք կարող էին լինել մշակութային և լուսավորչական կենտրոններ։ Դա միանգամայն հնարավոր է դարձնում հայկական գաղթօջախներում արևմտյան, կաթոլիկական ոճի սրբապատկերների ի հայտ գալը։ Սակայն նույնիսկ այդ պայմաններում, որոշ հետազոտողների կասկածելի է թվում այդպիսի սրբապատկերի Ղրիմում նկարվելու հանգամանքը, որտեղ հայերը որոշ չափով ավելի երկար են պահպանել հին հայկական հանրահայտ մանրանկարչության ավանդույթները։ Բացի այդ, Օդիգիտրիայի Տիրամոր սրբապատկերը թվագրվում է 16-րդ դարով, երբ Ղրիմը զավթել էին թուրքերը, որն էլ հանգեցրել էր հայկական գաղթօջախի ժամանակավոր անկմանը, իսկ կաթոլիկ կենտրոնները որոշ ժամանակով գրեթե ամբողջությամբ դադարեցրել էին իրենց գործունեությունը[4]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Сецинский, Евфимий Иосифович, Исторические сведения о приходах и церквах Подольской епархии. Т. I. Каменецкий уезд Արխիվացված 2013-11-10 Wayback Machine. — Каменец-Подольск, 1895. — С. 79—81 Արխիվացված 2014-08-14 Wayback MachineԲնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Икона эта весьма древняя. Некоторые относят ее к X веку; привезена она в Каменец армянами из Севастополя около 1380 г. и до 1672 г. находилась в армянском храме св. Николая. Предание говорит, что однажды во время турецкого набега икона попала в руки неверных и унесена была в Македонию, где у одного турецкого семейства служила доской, на которой месили тесто; каменецкие армяне-купцы, заехавшие в Македонию по своим торговым делам, выкупили икону и возвратили ее Николаевскому храму. Это предание, может быть имеет свое основание в судьбе иконы во время господства турок..."
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Григорян, В. Р. История армянских колоний Украины и Польши (армяне в Подолии). — Ереван: Изд-во АН Арм. ССР, 1980. — С. 77-92
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Презентация иконы 16 в. «Богоматерь Одигитрия» Արխիվացված 2014-08-19 Wayback Machine — Национальный музей искусств имени Богдана и Варвары Ханенко, 27-06-2012
- ↑ 4,0 4,1 Ирина Гаюк (2011 թ․ հուլիսի 3). ««Чудотворные Богородичные Иконы Армян Украины» — фрагмент из «Энциклопедии армянской культуры в Украине» Ирины Гаюк». Analitika.at.ua. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
- ↑ Елена Живкова, Обновлённая экспозиция европейской живописи Արխիվացված 2014-08-19 Wayback Machine — Национальный музей искусств имени Богдана и Варвары Ханенко, 13-07-2012
- ↑ Юлия Завадская, «Последний форпост христианства на Подолье» — Религиозно-информационная служба Украины, 9 июня 2009