Հայիթի

Հայիթիի Հանրապետություն կամ Հայիթի (ֆրանսերեն՝ Republique d'Haiti, Հայիթիի կրեոլերեն, Repiblik d Ayiti), պետություն տեղակայված Հայիթի կղզու վրա, Կարիբյան ծովի Մեծ Անտիլյան կղզիներում Կոբայից արևելք: Այն զբաղեցնում է կղզու երեք ութերորդ մասը, որը նրա հետ կիսում է Դոմինիկյան Հանրապետությունը[5][6]: Հայիթիի տարածքը կազմում է 27.750 կմ քառակուսի և ունի մոտ 10,8 միլիոն բնակիչ` դառնալով Կարիբյան համագործակցության ամենաշատ բնակչությամբ երկիրը և երկրորդը` Կարիբյան ավազանում:

Հայիթիի Հանրապետություն
République d'Haïti
Repiblik Ayiti
Հայիթիի դրոշ
Դրոշ		 Հայիթիի զինանշանը
Զինանշան
Նշանաբան՝
"L'Union Fait La Force"  (ֆրանսերեն)
"Միացումը զորություն է"
Ազգային օրհներգ՝
Լա Դըսալինիեն
Հայիթիի դիրքը
ՄայրաքաղաքՊորտ-օ-Պրենս
18°32′N, 72°20′W
Ամենամեծ քաղաք մայրաքաղաք
Պետական լեզուներ Հայիթիի կրեոլերեն, ֆրանսերեն
Էթնիկ խմբեր  95.0% սևամորթ, 5% մուլատ և սպիտակամորթ[1]
Կառավարում Խորհրդարանական հանրապետություն
 -  Նախագահ Ռընե Պրեվալ
 -  Վարչապետ Ժան-Մաքս Բելրիվ
Ստեղծում
 -  որպես Սեն-Դոմինգ 1697 
 -  Անկախություն Ֆրանսիայից
հունվարի 1 1804 
 -  Ջրային (%) 0.7
Բնակչություն
 -  2009 նախահաշիվը 9,833,000[2]  (82-րդ)
ՀՆԱ (ԳՀ) 2008 գնահատում
 -  Ընդհանուր $11.570 միլիարդ[3] 
 -  Մեկ շնչի հաշվով $1,317[3] 
ՀՆԱ (անվանական) 2008 գնահատում
 -  Ընդհանուր $6.943 միլիարդ[3] 
 -  Մեկ շնչի հաշվով $790[3] 
Ջինի (2001) 59.2 (բարձր) 
ՄԶՀ (2007) Green Arrow Up Darker.svg 0.532[4] (միջին) (149-րդ)
Արժույթ Գուրդ (HTG)
Ժամային գոտի (ՀԿԺ-5)
Ազգային դոմեն .ht
Հեռախոսային կոդ +509

Տարածքում սկզբնական շրջանում բնակվել է բնիկ տայնո ժողովուրդը: Իսպանացիները առաջին անգամ ափ են իջել կղզում 1492 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Քրիստափոր Կոլումբոսի առաջին ճանապարհորդության ժամանակ: Երբ Կոլումբոսը ափ իջավ Հայիթիում, նա կարծեց, թե այն Հնդկաստանն է կամ Չինաստանը[7]: 1492 թվականի Սուրբ ծննդյան օրը Կոլումբոսի դրոշակակիր նավ Սանտա Մարիան դիպավ քարաժայռերին ներկայիս Լիմոնադի մոտ[8][9][10][11]: Արդյունքում Կոլումբոսը հրամայեց իր մարդկանց փրկել ինչ հնարավոր է նավից և հիմնադրեց առաջին եվրոպական բնակավայրը Ամերիկայում` անվանելով Լա Նավիդադ:

Կղզին անվանվեց Լա Էսպանյոլա և հայտարարվեց Իսպանիայի տարածք` այս կարգավիճակում մնալով մինչև 17-րդ դարի սկիզբը: Ֆրանսիայի հետ հակամարտության արդյունքում կղզու արևմտյան մասը կցվեց Ֆրանսիային, որը կոչվեց Սուրբ Դոմինիկ: Շաքարեղեգի ցանկատարածությունները, որտեղ աշխատում էին Աֆրիկայից բերված ստրուկները, հիմնադրվեցին գաղութարարների կողմից:

Ֆրանսիական հեղափոխության (1789–99) ժամանակ ստրուկները և գունավոր ազատ մարդիկ ապստամբեցին և սկսվեց Հայիթիի հեղափոխությունը (1791–1804), որի արդյունքում չեղարկվեց ստրկությունը, իսկ Նապոլեոն Բոնապարտի բանակը պարտություն կրեց ապստամբներից: Հեղափոխության արդյունքում հիմնադրվեց անկախ պետություն 1804 թվականի հունվարի 1-ին, որը դարձավ Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի առաջին անկախ պետությունը և երկրորդ հանրապետությունը Ամերիկայում ու միակ երկիրը աշխարհում, որը հիմնադրվել է ստրկական հաջող ապստամբության արդյունքում[12][13]: 1791 թվականին սկսված ապստամբությունը գլխավորում էր նախկին ստրուկ և Ֆրանսիական բանակի առաջին սևամոթ գեներալ Տուսսեն Լուվերտյուրը: Լուվերտյուրի մահից հետո Ֆրանսիայի բանտում, նրան փոխարինեց նրա լեյտենանտ Ժան Ժակ Դեսսալինը, ով Հայիթին հռչակեց ինքնիշխան և դարձավ Հայիթիի առաջին կայսրը որպես Ժակ I[14][15][16][17]: Հայթիի հեղափոխությունը տևեց 12 ռարի և բացի առաջին նախագահ Ալեքսանդր Պետիոնիվ, կառավարության բոլոր ղեկավարները նախկին ստրուկներ էին[18]:

Երկիրը Միավորված ազգերի կազմակերպության, Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության (ԱՊԿ)[19] Կարիբյան երկրների միության,[20] և Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության հիմնադիր անդամ է: Բացի Կարիբյան համագործակցությունից այն նաև Արժույթի միջազգային հիմնադրամի[21], Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության[22] և Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան պետությունների համագործակցության անդամ է: Այն Ամերիկայում Մարդկության զարգացման ինդեքսի մակարդակով ամենացածր ցուցանիշն ունի:

2010 թվականի երկրաշարժԽմբագրել

2010 թվականի հունվարի 12-ին Հայիթիում գրանցվել է 7,3 բալանոց երկրաշարժ։ Էպիկենտրոնը գտնվել է մայրաքաղաք Պորտ-օ-Պրենսից 15 կմ հարավ-արևմուտք։ Մասնագետները նշել են, որ երկրաշարժի ուժգնությունը հավասար է եղել մի քանի ջերմամիջուկային ռումբի պայթյունի հզորության։ Կարմիր խաչը հայտնել է, որ երկրաշարժից տուժել է մոտ 3 միլիոն մարդ՝ Հայիթիի բնակչության մեկ երրորդը։ Երկրի իշխանությունները հայտարարել են 50000 զոհ։

Վարչական բաժանումԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հայիթիի վարչական բաժանում

Հայիթին բաժանված է 10 դեպարտամենտների։

Իրենց հերթին էլ դեպարտամենտները բաժանված են 41 շրջանների և 133 կոմունաների։

№ Դեպարտամենտներ Ֆրանսերեն Հայիթիի կրեոլյան լեզու Տարածք, կմ² Բնակչություն, 2003 թ-ի տվյալներով Վարչ. կենտրոն
1 Արտիբոնիտ L’Artibonite Latibonit 4 895 1 070 397 Գոնաիվ
3 Գրանդ Անս Grand' Anse Grandans 1 871 337 516 Ժերեմի
8 Արևմտյան Ouest Lwès 4 595 3 093 698 Պորտ-օ-Պրենս
4 Նիպ Nippes Nip 1 219 266 379 Միրագոան
5 Հյուսիսային Nord Nò 2 175 773 546 Կափ Աիթյեն
6 Հյուսիսարևելյան Nord-Est Nòdès 1 698 300 493 Ֆոր Լիբերտե
7 Հյուսիսարևմյան Nord-Ouest Nòdwès 2 094 445 080 Պոր դե Պե
2 Կենտրոնական Centre Sant 3 597 565 043 Էնշ
9 Հարավարևելյան Sud-Est Sidès 2 077 449 585 Ժակմել
10 Հարավային Sud Sid 2 602 627 311 Լե Կե

Տես նաևԽմբագրել

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ «Haiti»։ US Central Intelligence Agency։ Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 13 
  2. ↑ Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009)։ «World Population Prospects, Table A.1» (PDF)։ 2008 revision։ United Nations։ Վերցված՝ 2009-03-12։
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Haiti»։ International Monetary Fund։ Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 01–ին 
  4. ↑ «Human Development Report 2009. Human development index trends: Table G»։ The United Nations։ Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 18–ին 
  5. ↑ Dardik, Alan, ed. (2016)։ «Vascular Surgery: A Global Perspective»։ Springer։ էջ 341։ ISBN 978-3-319-33745-6։ Վերցված է մայիսի 8, 2017 
  6. ↑ Josh, Jagran, ed. (2016)։ «Current Affairs November 2016 eBook»։ էջ 93։ Վերցված է մայիսի 8, 2017 
  7. ↑ NgCheong-Lum, Roseline (2005)։ Haiti (Cultures of the World)։ New York: Times Editions Pte Ltd.։ էջ 19։ ISBN 0-7614-1968-3։ Վերցված է սեպտեմբերի 29, 2014 
  8. ↑ Davies Arthur (1953)։ «The Loss of the Santa Maria Christmas Day, 1492»։ The American Historical Review: 854–865։ doi:10.1086/ahr/58.4.854 
  9. ↑ Maclean, Frances (January 2008)։ «The Lost Fort of Columbus»։ Smithsonian Magazine։ Վերցված է հունվարի 24, 2008 
  10. ↑ «Haïti histoire – 7 Bord de Mer de Limonade»։ Nilstremmel.com։ Վերցված է հուլիսի 15, 2014 
  11. ↑ «En Bas Saline»։ Florida Museum of Natural History 
  12. ↑ Danticat, Edwidge (2005)։ Anacaona, Golden Flower։ New York: Scholastic Inc.։ էջ 188։ ISBN 0-439-49906-2։ JSTOR 41715319 
  13. ↑ Matthewson, Tim։ «Jefferson and the Nonrecognition of Haiti»։ Proceedings of the American Philosophical Society (American Philosophical Society) 140 (1): 22։ ISSN 0003-049X։ JSTOR 987274 
  14. ↑ Bell, Madison Smartt։ Toussaint L'Ouverture: A Biography։ New York: Pantheon, 2007 (Vintage Books, 2008)։ ISBN 1-4000-7935-7 
  15. ↑ Sutherland, Claudia E.։ Haitian Revolution (1791–1804)։ Վերցված է սեպտեմբերի 29, 2014 
  16. ↑ Peguero, Valentina (Nov 1998)։ «Teaching the Haitian Revolution: Its Place in Western and Modern World History»։ The History Teacher (Society for History Education) 32 (1): 36։ JSTOR 494418 
  17. ↑ Thompson, Krista A (Fall 2007)։ «Preoccupied with Haiti: The Dream of Diaspora in African American Art, 1915–1942»։ American Art (The University of Chicago Press) 21 (3): 77։ JSTOR 10.1086/526481։ doi:10.1086/526481 
  18. ↑ «Country profile: Haiti»։ BBC News։ հունվարի 19, 2010։ Վերցված է հունվարի 23, 2010 
  19. ↑ OAS (օգոստոսի 1, 2009)։ «OAS – Member State: Haiti»։ www.oas.org։ OAS - Organization of American States: Democracy for peace, security, and development 
  20. ↑ Press, ed. (2014)։ «Association of Caribbean States (1994–2014)»։ էջ 46։ Վերցված է ապրիլի 25, 2016 
  21. ↑ «International Monetary Fund: List of Members»։ www.imf.org 
  22. ↑ «WTO ¦ World Trade Organization: Members and Observers»։ www.wto.org 
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայիթի&oldid=7284453» էջից