Վիքիպեդիա

Հաղպատ (գյուղ)

գյուղ Հայաստանի Լոռու մարզում
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Հաղպատ (այլ կիրառումներ)

Հաղպատ, գյուղ Հայաստանի Հանրապետությանի Լոռու մարզի Ալավերդի համայնքում[2]։

Գյուղ
Հաղպատ
ԵրկիրՀայաստան Հայաստան
ՄարզԼոռու մարզ
Համայնք Ալավերդի համայնք
ԲԾՄ1000 մ
Պաշտոնական լեզուՀայերեն
Բնակչություն668[1] մարդ (2011)
Ազգային կազմՀայեր
Կրոնական կազմՀայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտիUTC+4
Հաղպատ (գյուղ) (Հայաստան)##
Հաղպատ (գյուղ) (Հայաստան)
Հաղպատ (գյուղ) (Լոռու մարզ)##
Հաղպատ (գյուղ) (Լոռու մարզ)

Ունի հազարամյակների պատմություն[3] և իր բնության և պատմամշակութային բազմաթիվ հուշարձանների առկայության շնորհիվ հանդիսանում է Հայաստանի զբոսաշրջային կենտրոններից մեկը։ Այստեղ է գտնվում է հայկական առաքելական հռչակավոր վանական համալիրներից մեկը՝ Հաղպատի վանքը[4], որն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում[5]։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Հաղպատը տեղակայված է Դեբեդ գետի աջ ափին՝ ծովի մակերևույթից 1000 մ բարձրության վրա։ Արևելյան կողմից բնակավայրը շրջապատված է Տերունական ու Սուրբ Լույս անտառապատ լեռներով, իսկ արևմտյան կողմից՝ անդնդախոր ձորերով և Դեբեդ գետով[6]։

Բնակավայրը Ալավերդի քաղաքից հեռու է 2 կմ դեպի արևելք, իսկ մարզկենտրոն Վանաձոր քաղաքից՝ 61 կմ հեռավորության վրա։

Գյուղի մոտով է անցնում Երևան-Թբիլիսի ավտոմայրուղին։

Պատմություն խմբագրել

Հաղպատ գյուղն ունի հազարամյակների պատմություն։ Որպես բնակավայր՝ այն թվագրվում է մ․թ․ա․ 8-ից 7-րդ դարերով[7][3]։

Պատմամշակութային հուշարձաններ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հաղպատի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Լոռու մարզ)

Հաղպատ գյուղը հարուստ է տարբեր դարերով թվագրվող բազմաթիվ պատմամշակութային հուշարձաններով[4], այդ թվում նաև՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում ընդգրկված վանական համալիրով[5]։ Հայաստանի Հանրապետության պատմության և մշակույթի հուշարձանների ցանկի, որը հաստատվել է 2004 թվականին, Հաղպատ գյուղի տարածքում հաշվառված են 40 միավոր հուշարձանախմբեր, որոնք պարունակում են 269 պատմական հուշարձան[4]։

Այստեղ է գտնվում մ․թ․ա․ 2-ից 1-ին հազարամյակներով թվագրվող հնագույն ամրոցը, բնակատեղին, դամբարանադաշտը, 10-ից 13-րդ դարերով թվագրվող հռչակավոր Հաղպատի վանքն իր հուշարձանախմբով, 1233 թվականին կառուցված Կայանբերդ ամրոցը Դսևանք եկեղեցիով, 13-րդ դարի Կուսանաց անապատ եկեղեցին և շուրջը տարածվող միջնադարյան գերեզմանոցը, 1279 թվականին կառուցված Զորավանք Սուրբ Գևորգ եկեղեցին և շուրջը տարածվող գերեզմանոցը, 1268 թվականին կառուցված Սուրբ Սիոն եկեղեցին, 13-րդ դարով թվագրվող կամուրջը, մ․թ․ա․ 2-րդից 1-ին հազարամյակներից մինչև 20-րդ դարով թվագրվող բազմաթիվ գյուղատեղիներ, 10-ից 17-րդ դարերով թվագրվող մի շարք քարայր-կացարաններ, 10-ից 20-րդ դարերով թվագրվող բազմաթիվ գերեզմանատներ, որոնց տարածքում առկա են հարյուրավոր խաչքարեր ու տապանաքարեր, կան սրբատեղիներ, աղբյուր-հուշարձաններ և միջնադարյան մատուռներ, ինչպես նաև այլ նշանակության հուշարձաններ[4]։

Հաղպատի վանք խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հաղպատի վանական համալիր

Հաղպատ գյուղում է գտնվում միջնադարյան Հայաստանի հոգևոր, մշակութային և գիտաուսումնական խոշոր կենտրոններից մեկը՝ Հաղպատի վանական համալիրը, որը կառուցված է գյուղի կենտրոնում՝ բարձրադիր վայրում[8]։ Սանահինի վանքային համալիրի հետ միասին համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ[8][5]։ Վանքը համարվում է Հայկական միջնադարյան ճարտարապետության բացառիկ արժեքավոր նմուշներից[8]։

Վանքի առաջին՝ Սուրբ Նշան եկեղեցին և միաբանությունը հիմնադրել են Աշոտ Գ Բագրատունի[9][10] թագավորը և նրա կին Խոսրովանույշը 976 թվականին[11]։ Այնուհետև Հիմնադիր վանահայր Սիմեոնը հիմնել է վանքի հոգևոր դպրոցը, որտեղ ուսուցանել են տարբեր վայրերից ժամանած գիտնականներ և ուսուցիչ վանականներ։ Այդ ժամանակ Կյուրիկյան թագավորության երկու վանքերում՝ Հաղպատում և Սանահինում, միաբանների ընդհանուր թիվը հասել է 500-ի։ 1005-ից 1020 թվականներին Սուրբ Նշան եկեղեցու հյուսիսային պատին կից կառուցվել են երկու մատուռ-տապանատներ, 1005 թվականին՝ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին և վանքի նախնական պարիսպը։ 11-րդ դարում կառուցվել է նաև գրատունը։

Հետագա դարերում Հաղպատի վանքին տիրել են տարբեր օտար նվաճողներ՝ չնայած այն հիմնականում պահպանել է իր կիսանկախությունն ու հոգևոր նշանակությունը։

Տարբեր դարերում Հաղպատում են ապրել և հոգևոր, գիտակրթական գործունեություն իրականացրել ժամանակի հայ նշանավոր հոգևորական-գիտնականներ ինչպիսիք են Հովհաննես Իմաստասերը, պատմիչներ Երեմիա Անձրևիկը և Սամուել Անեցին, իրավագետ և մանկավարժ Դավիթ Ալավկաոդին, մատենագիր Վարդան Հաղպատեցին, ուսուցչապետ Դավիթ Քոբայրեցին, մատենագիր Մխիթար Քոբայրեցին, պատմիչ, մատենագիր, աշխարհագրագետ և փիլիսոփա Վարդան Արևելցին և այլոք։

Զորավանք եկեղեցի խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Զորավանք եկեղեցի (Հաղպատ)

Զորավանք եկեղեցին, որը կոչվում է նաև Սուրբ Գևորգ, գտնվում է Հաղպատի հարավային կողմում։ Կառուցվել է 1279 թվականին անդեզիտե կոպտատաշ խոշոր քարերով, պատերն ունեն 1,2 մ հաստություն։ Կազմված է փոքր աղոթասրահից և կից գավիթ-սրահից։ Ներկայում կիսավեր վիճակում է։ Շրջապատված է փոքր գերեզմանոցով, որտեղ պահպանվել են մի քանի խաչքարեր և տապանաքարեր[12][13][14]։

  •  

    Եկեղեցի գավթի ճակատային տեսքը

  •  

    Մուտքի բարավորի քարը և վրայի հայատառ արձանագրությունը

  •  

    Եկեղեցու կողքին կանգնեցված խաչքարեր

  •  

    Եկեղեցու ճակատային տեսքը և հարակից փոքր գերեզմանոցը

Կայանբերդ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Կայանբերդ

Հաղպատ գյուղի արևմտյան կողմում՝ չորս կողմից մեկուսացված ժայռի գագաթին է գտնվում Կայանբերդ ամրոցը։ Այն կառուցվել է 1233 թվականին Իվանե և Զաքարե Զաքարյան իշխանների քրոջ որդին՝ Հաղպատի վանքի առաջնորդ Հովհաննես եպիսկոպոսը։ Որոշ ուսումնասիրողներ այն կարծիքին են, որ Հովհաննես եպիսկոպոսը ոչ թե կառուցել է ամրոցը, այլ վերակառուցել է ավելի վաղ հիմնված բերդը։ Համարվում է միջնադարյան Հայաստանի ամրոցաշինության ուշագրավ կառույցներից։ Կազմված է 120 մ հարավ-հյուսիս ձգվածությամբ ամուր պարսպապատերով և ունի ավելի քան մեկուկես տասնյակ բուրգ-աշտարակներ։ Մուտքերը երկուսն են` հարավային և արևմտյան։ Գլխավոր մուտքը հարավային կողմում է, որով հրվանդանը Շերեք գետակի վրա 13-րդ դարով թվագրվող կամրջով կապվում է Հաղպատ գյուղին[15][16][17][18]։

Ամրոցի ներսում է գտնվում Դսևանք եկեղեցին։ Այն գտնվում է ամրոցի հարավային հատվածի արևելյան կողմում՝ բարձունքի վրա։ Արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով գմբեթակիր եկեղեցի է։ Ունի մեկ մուտք, որը գտնվում է արևմտյան կողմում է[15][16][17][18]։

Բնակչություն խմբագրել

Հաղպատը բազմիցս ենթարկվել է թշնամիների հարձակումներին, որի հետևանքով երբեմն ամբողջովին ամայացել է։ Գյուղի ներկայիս բնակիչների մի մասի նախնիներն այստեղ են եկել Արցախից (Խաչենի մելիքությունից)[6]։

Ստորև ներկայացված է Հաղպատ գյուղի բնակչության վիճակագրական տվյալներն ըստ տարիների

Տարի 1886 1897 1926 1939 1959 1970 1979 1988
Բնակիչ 750[7][19] 864[7][19] 857[7][19] 801[7] /891[19] 699[7][19] 871[7][19] 727[7][19] 568[7]
Տարի 1989 1999 2001 2004 2008 2011 2012
Բնակիչ 629[20] 746[7] 787[19] 700[19] 767[7] 668[1] 765[7]

Տնտեսություն խմբագրել

Հաղպատի բնակչությունը զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ, զբոսաշրջությամբ[21]։

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

Գյուղատնտեսական ոլորտից զբաղվում են պտղաբուծությամբ, բանջարաբոստանային մշակաբույսերի մշակությամբ, կերաբույսերի մշակմամբ, ինչպես նաև անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ[7]։

2018 թվականի դրությամբ բնակավայրի գյուղատնտեսական նշանակության հողերից 201 հա է, որից վարելահողերը 149, արոտավայրերը՝ 39 և խոտհարքերը 13 հա են[7]։

Զբոսաշրջություն խմբագրել

Հաղպատ գյուղը Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջային ամենաայցելվող և հռչակավոր կենտրոններից է[21]։ Այստեղ այցելում է և՛ Հայաստանի բնակչությունը, և՛ օտարերկրյա քաղաքացիները։ Տարածված են զբոսաշրջության տարբեր ուղղություններ՝ այդ թվում՝ դասական զբոսաշրջություն, քայլարշավներ, էքսկուրսիաներ։

Հաղպատում գործում են բազմաթիվ հյուրանոցներ և հյուրատներ[21]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 2011 թ ՀՀ մարդահամարի արդյունքները
  2. ↑ Տեղեկություններ Ալավերդի համայնքի մասին Լոռու մարզի մարզպետարանի կայքում, (արխիվացված 26․06․2023 թվական)։
  3. ↑ 3,0 3,1 Հաղպատ գյուղի մասին տեղեկություններ Լոռու մարզպետարանի կայքում (արխիվացված 08․03․2023 թվականին)։
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշում 29 հունվարի 2004 թվականի N 49-Ն ստորագրված 04.02.2004 (էլեկտրոնային տարբերակ)։
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Centre UNESCO World Heritage։ «Monasteries of Haghpat and Sanahin»։ whc.unesco.org (անգլերեն)։ Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 18 
  6. ↑ 6,0 6,1 Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի Հաղպատ համայնքի 2017-2021 թվականների սոցիալ-տնտեսական զարգացման պլան (թվային տարբերակ արխիվացված 30․07․2023 թվականին)։
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 Սամվել Ավետիսյան, Վահագն Գրիգորյան, «Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի տեղեկատու», Երևան, «Մեկնարկ», 2018 թվական, էջ 526-527, ISBN 978-9939-878-29-4:
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Հաղպատի վանքի մասին տեղեկություններ hushardzan.am կայքում, (արիվացված 18․02․2023 թվականին)։
  9. ↑ Հաղպատի վանքի մասին տեղեկություններ hushardzan.am կայքում։
  10. ↑ А. Ю. Казарян. Ахпат // Православная энциклопедия. —М., 2002. — Т. 4. — С. 213-214.
  11. ↑ Вардан Великий. Всеобщая история: «Благочестивая супруга его, Хосровануйш, выстроила великолепные монастыри Санахин и Хахпат…»
  12. ↑ Զորավանք եկեղեցու մասին տեղեկություններ «Պատմամշակութային] արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» պետական ոչ առեվտրային կազմակերպության hushardzan.am կայքում], (արխիվացված 01․01․2023թ․)։
  13. ↑ Շախկյան Գ., «Լոռի Պատմության քարակերտ էջերը», Երևան, 1986
  14. ↑ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշում 29 հունվարի 2004 թվականի N 49-Ն ընդունված 29.01.2004 թվականին, ստորագրված 04.02.2004 թվականին, (թվային տարբերակը arlis.am կայքում)։
  15. ↑ 15,0 15,1 Դիվան հայ վիմագրության (Լոռու մարզ), պրակ IX, Երևան, 2012 թվական։
  16. ↑ 16,0 16,1 Մաթևոսյան Ռ., Կայան բերդի և գավառի տեղադրությունը, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», N 2, Երևան, 1972 թվական։
  17. ↑ 17,0 17,1 Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Երևան, 1986 թվական։
  18. ↑ 18,0 18,1 Կայանբերդ ամրոցի մասին տեղեկություններ hushardzan.am կայքում, արխիվացված 03․02․2023 թվականին։
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 19,8 «Հայաստանի հանրապետության բնակավայրերի բառարան, էջ 116»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 12-ին։ Վերցված է 2013 Նոյեմբերի 12 
  20. ↑ Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 5 [-] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 2001, էջ 748 — 916 էջ։
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 «Զբոսաշրջությունը Հաղպատում աշխատատեղեր բացելու հնարավորություն է ստեղծել, մինչդեռ …», (արխիվացված 30․07․2023 թվականին)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հաղպատ_(գյուղ)&oldid=8884827» էջից