Կարտոֆիլ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կարտոֆիլ (այլ կիրառումներ)

Կարտոֆիլ
Կարտոֆիլ
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Մորմածաղկավորներ (Solanales)
Ընտանիք	Մորմազգիներ (Solanaceae)
Ենթաընտանիք	Մորմայիններ (Solanoideae)
Տրիբա	Solaneae
Ցեղ	Մորմ (Solanum)
Տեսակ	Կարտոֆիլ (S. tuberosum)
Միջազգային անվանում
Solanum tuberosum L., 1753

Կարտոֆիլ (լատ.՝ Solánum ), մորմազգիների (Solanaceae) ընտանիքի պալարապտղավոր բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Oսլա պարունակող պալարապտղավոր մշակաբույս է։

Կարտոֆիլի պալարներ

ԱնվանումԽմբագրել

Ժամանակակից գիտական անվանումը՝ տվել է Կասպեր Բաուգին^[1] 1596 թվականին իր «Theatri botanici» աշխատությունում, ավելի ուշ այդ անվանումը օգտագործեց Կառլ Լիննեյը իր «Species Plantarum»^[2] (1753) աշխատությունում;

«Կարտոֆիլ» բառը նկարագրում է բուն կարտոֆիլ բուսատեսակը, սակայն առավել հաճախ մարդիկ «կարտոֆիլ» ասելով հասկանում են ուտելի պալարները։ Գյուղատնտեսության ասպարեզում կարտոֆիլը մշակվում է պարենային, կերային և տեխնիկական նպատակների համար։ Կարտոֆիլը մարդու կողմից տասնյակ կերակրատեսակների ձևով օգտագործվում է ամբողջ տարվա ընթացքում, ինչի համար այն հաճախ անվանվում է «երկրորդ հաց»։

Կենսաբանական նկարագիրԽմբագրել


Ծաղի դիագրամ Ծաղկի բանաձև։ $\ast K_{(5)}\;C_{(5)}\;A_{5}\;G_{({\underline {2}})}$

Արմատային համակարգը թույլ է զարգացած, ցողունը երկկող է, քառակող կամ կլոր, բարձրությունը՝ 50-80 սմ, հիմնականում՝ կանաչ, երբեմն՝ նաև կարմրամանուշակագույն կամ կապտամանուշակագույն։ Տերևներն ընդհատվող կենտփետրաձև են, կտրտված։ Ծաղկաբույլը ոլորք է, ծաղիկները՝ սպիտակ, կարմրամանուշակագույն, կապտամանուշակագույն։ Պտուղը մանր սերմերով երկբուն հատապտուղ է։ Պալարը ձևափոխված ստորգետնյա ցողուն է։ Լինում է տարբեր գույների (սպիտակ, կարմիր, վարդագույն, կապտամանուշակագույն և այլն) և ձևերի (կլոր, ձվաձև, երկարավուն, տակառաձև և այլն)։

Նշանակություն և կիրառումԽմբագրել

Կարտոֆիլը մշակվում է պարենային, կերային և տեխնիկական նպատակներով։ Կարտոֆիլի պալարը պարունակում է մինչև 75% ջուր, 25% չոր նյութեր, որից օսլա՝ 17-22%, սպիտակուցային նյութեր՝ 2%։ Այն պարունակում է C, B1, B2, B6, PP և A վիտամինները։ 300գ եփած կարտոֆիլը պարունակում է 21մգ ասկորբինաթթու, որը 30-50%-ի չափով բավարարում է մարդու օրական C վիտամինի պահանջը։

ԾագումԽմբագրել

73
Սննդային արժեք (100 գ.)

Էներգետիկ արժեք 73 կկալ 305 կՋ

Ջուր	80 գ
Սպիտակուցներ	1.9 գ
Ճարպեր	0.1 գ
Ածխաջրեր	16.6 գ
— օսլա	14.2 գ

Թիամին (B₁)	0.08 մգ մգ
Ռիբոֆլավին (B₂)	0.03 մգ մգ
Նիացին (B₃)	1.1 մգ մգ
Պանտոտենային թթու (B₅)	0,061 մգ
Պիրիդօքսին (B₆)	0.24 մգ մգ
Ֆոլացին (B₉)	16,5 գ մկգ
Ասկորբինաթթու (վիտ․ С)	11 մգ մգ
Վիտամին D	2.1 գ մկգ
Վիտամին K	2.2 մկգ

Կալցիում	11 մգ մգ
Երկաթ	0.7 մգ մգ
Ֆոսֆոր	59 մգ մգ
Կալիում	426 մգ մգ
Նատրիում	6 մգ մգ

Կարտոֆիլի հայրենիքը Հարավային Ամերիկան է (Չիլի, Պերու, Բոլիվիա), որտեղ դրա մշակությունը բնիկներին հայտնի է եղել դեռ մեր թվարկությունից առաջ։ Եվրոպական երկրներում կարտոֆիլի մշակությունը սկսվել է 16-րդ դարի վերջերին։

ՏեսակներԽմբագրել

Յուրահատուկ պայմաններում հանդիպում է մոտ կարտոֆիլի 10 տարբեր տեսակներ.^[3]։

Solanum tuberosum subsp. andigenum (Juz. & Bukasov) Hawkes
- syn. Solanum andigenum Juz. & Bukasov
- syn. Solanum andigenum f. guatemalense Bukasov
- syn. Solanum subandigenum Hawkes
Solanum tuberosum var. aymaranum (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum var. bolivianum (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum f. ccompis (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum f. cevallosii (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum var. chiar-imilla (Bukasov & Lechn.) Ochoa
Solanum tuberosum var. longibaccatum (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum f. pallidum (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum var. stenophyllum (Bukasov) Ochoa
Solanum tuberosum subsp. tuberosum
- syn. Solanum tuberosum var. guaytecarum (Bitter) Hawkes

Կարտոֆիլի արտադրությունԽմբագրել

Կարտոֆիլի արտադրությունը ըստ երկրների։2005 թվականի տվյալներով

Կարտոֆիլի համաշխարհային ցանքատարածությունները

2005 թվականին կարտոֆիլի արտադրությամբ առաջատար երկիր էր Չինաստանը, երկրորդ տեղում էին Ռուսաստանը և Հնդկաստանը։

Կարտոֆիլի արտադրություն (մլն տոննա) Աղբյուր։ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության/small>
Երկիր	2011
Չինաստան	88.4
Հնդկաստան	42.3
Ռուսաստան	32.7
Ուկրաինա	24.2
ԱՄՆ	19.4
Գերմանիա	11.8
Լեհաստան	8.2
Բանգլադեշ	8.3
Ֆրանսիա	8.0
Բելառուս	7.7

Հուշարձանների և թանգարաններԽմբագրել

Բելգիայում գոյություն ունի կարտոֆիլի թանգարան։ Ի թիվս իր ցուցանմուշների - հազարավոր իրերի, որոնք պատմում են կարտոֆիլի ստեղծման պատմության մասին, ինչպես նաև կան այդ թեմայով բազմաթիվ նկարներ։
2008 թվականին Մարինսկ քաղաքում բացվել է Կարտոֆիլի հուշարձան^[4]։

Հետաքրքիր փաստերԽմբագրել

Գինեսի գրքում գրանցված ամենամեծ կարտոֆիլի քաշը կազմել է ավելի քան 8 կգ։

Կարտոֆիլի դաշտ, Գավառ

ԾանոթագրություններԽմբագրել

↑ «Todo sobre la patata.»։ www.historiacocina.com։ 2005-05-04։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-23-ին։ Վերցված է 2009-11-12
↑ Carl von Linné Species plantarum, 1753 Vol.1 p.185
↑ См. ссылку TPL в карточке растения"
↑ Памятник Картошке в Кузбассе атаковали хулиганы

ԳրականությունԽմբագրել

Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб։ ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 25—28. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4.
Мамонов Е. В. Сортовой каталог. Овощные культуры. — Москва։ ЭКСМО-ПРЕСС, Лик Пресс, 2001. с. 430—486

ՖիլմագրությունԽմբագրել

«Կարտոֆիլի պատմություն» (անգլ.՝ The Potato Story) - Վավերագրական ֆիլմ, որը նկարահանվել է ORF 3 Sat & MR-FILM հեռուստաընկերության կաղմից 2008 թվականին։

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 349)։

Ընթերցե՛ք «կարտոֆիլ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

[1] «Todo sobre la patata.»։ www.historiacocina.com։ 2005-05-04։ Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-23-ին։ Վերցված է 2009-11-12

[2] Carl von Linné Species plantarum, 1753 Vol.1 p.185

[TPL-3] См. ссылку TPL в карточке растения"

[4] Памятник Картошке в Кузбассе атаковали хулиганы

[1]

[2]

[3]

[4]