Ասոմթավրուլի

Ասոմթավրուլի (վրաց.՝ ასომთავრული, ასო ― տառ, მთავრული ― մեծատառ^[1]), վրացական գրի հնագույն տեսակ, որը որպես հիմք է ծառայել նուսխախուցուրի եկեղեցագրի համար^[2]^[3]։ Վերջինից 10-րդ դարում ծաղկում է ապրել քաղաքացիական մխեդրուլի գիրը, որը օգտագործվում է որոշակի փոփոխություններով նաև ներկայումս։ Գլխագիր գիրը, որտեղ բոլոր տառերը տեղակայված են երկու կանոնավոր գծերով, ունեն նույն բարձրությունը և բաղկացած են շրջանակից և ուղիղ գծից։ Այս պատճառով ասոմթավրուլի գիրը անվանում են նաև «մրգվլովանի» (վրաց.՝ მრგვალი ― կլոր)։

Ասոմթավրուլին բաղկացած է 37 տառից․ 38-րդ տառը չի մտնում այբուբենի մեջ, քանի որ միավորում է í (օ) և \\ (ու) գրաֆիկական նշանները։

Ստեղծման պատմություն խմբագրել

Ասոմթավրուլիով գրված տեքստ վրացական Դավիթ Գարեջայի վանքային համալիրի մուտքին։

Բոլնիսի սիոն եկեղեցու արձանագրություն, վրացական ասոմթավրուլի գրի հնագույն օրինակներից մեկը, Հարավային Վրաստան։

Վրացերենի ասոմթավրուլի այբուբենով գրված արձանագրություններ Քոբայրի վանքի պատին։

Հին վրացական գրի ստեղծման ժամանակի հարցով հետաքրքրվել են դեռևս միջնադարյան պատմիչները․ այսպես, ըստ 5-րդ դարի պատմիչ Կորյունի՝ հայկական, վրացական և աղվանական գրերը կերտվել են հայ գործիչ Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից։ Ըստ 11-րդ դարի պատմիչ Լեոնտի Մրովելիի՝ Քարթլիս Ցխովրեբա պատմական ժամանակագրության հիմնական մասի կազմողի, վրացական գիրը ստեղծվել է Վրաց արքա Փարնավազ I-ի կողմից (մ․ թ․ ա․ 3-րդ դար)։

Ըստ վրացական պալեոգրաֆիայի հիմնադիր Իվանե Ջավախիշվիլու (1926)՝ ասոմթավրուլին առաջացել է մ․թ․ա․ 8-7-րդ դարերում՝ փյունիկյան տառերի վերափոխման ճանապարհով։ Վ․ Հարդհաուզենը (1876), Դմիտրի Բաքրաձեն (1881, 1889), Դավիթ Կարիճաշվիլին (1905) կարծել են, որ ասոմթավրուլին առաջացել է հունական գրից։

Վերջին տեսակետը զարգացվել է Կոռնելի Կեկելիձեի (1924) կողմից՝ հիմնվելով ակադեմիկոս Գամկրելիձեի (1989) պնդման վրա, ով գրել էր․

Հին Իբերիայում քրիստոնեությունը պաշտոնական կրոն հայտարարելուց հետո հունական գրային համակարգի հիման վրա ստեղծվել է նոր այբուբենային գիր»^[4]։

Վրացական գրավոր հուշարձաններում ասոմթավրուլին թագավորել է հիմնականում 5-8-րդ դարերում։ Մինչ 19-րդ դարի երկրորդ կեսը որոշ ձեռագրերում օգտագործվել են միայն գլխագրերը։

Ասոմթավրուլիով գրված հնագույն արձանագրությունները պահպանվել են Բոլնիսի Սիոնում (493 կամ 503)^[5], Պաղեստինի Սուրբ Ֆեոդորի անվան վրացական տաճարում (2 մոզայիկ, մոտ 433, ակադեմիկոս Գ․ Վ․ Ծերեթելու թվագրում)^[6]։

Վրացական վիմագրության մեծամասնությունը կատարված է ասոմթավլուրիով․ սրանք մի քանի հազար վիմագրություններ, որմնանկարներ, դրոշմակերտեր, գրաֆիտո, ասեղնագործություններ և այլն են (թվագրված 5-18-րդ դարերին), 5-6-րդ դարերի մի քանի հարյուր մագաղաթյա էջեր (Կեկել, А-89, А-373, А-844, H-999)։ Այս էջերի ստորին տեքստը պարունակում է վարքաբանական գրություններ և հատվածներ Սուրբ Գրքից։ Գրությունները կարդացվել են Իվանե Ջավախիշվիլու, Ի․ Աբուլաձեի, Լ․ Կաջայի կողմից։ Ասոմթավրուլիով են գրված վրացական այնպիսի հայտնի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Սինայական Բազմագլուխը (864 թվական, Սուրբ Եկատերինայի տաճարը Սինայում), Ադղեական Քառավետարանը (897 թվական, Մեստիի թանգարան, Արևմտյան Վրաստան), Օպիզյան Ավետարանը (913 թվական, Ավրիոնի տաճարը Աֆոնում), Ջուրիչի Ավետարանը (Կեկել, H 1660, 936 թվական), Պարխալյան Ավետարանը (Կեկել, A 1453, 937 թվական), և այլն։

Ասոմթավրուլի գրի ձևը խմբագրել

Նախկինում ասոմթավրուլիի տառերն ունեին հավասար բարձրություն։ Վրացի պատմաբան և լեզվաբան Պավլե Ինգորոկվան գտնում է, որ ասոմթավրուլին, ինչպես և հունարենը, ի սկզբանե բուստրեֆեդոն է եղել, չնայած, որ գոյություն ունեցող ամենահին տեքստերի գրելու ուղղությունը ձախից աջ է։

Ասոմթավրուլիի գրերի մեծամասնությունը ուղղահայաց կամ հորիզոնական են և հանդիպում են ուղիղ կլորակներով։ Սուր կորությամբ միակ տառը Ⴟ (ჯ ― ջան) է։ Եղել են այս բացառությունը բացատրելու բազմաթիվ փորձեր։ Վրացի լեզվաբան և պատմաբան Հելեն Մաճավարիանին կարծում է, որ Ⴟ տառը ծագել է Քրիստոսի մոնոգրամայից՝ բաղկացած Ⴈ (ი ― ինի) և Ⴕ (ქ ― քան) տառերից։ Համաձայն վրացի գիտնական Ռամազ Պատարիձեի՝ Ⴟ տառն իր խաչաձև կառուցվածով ավարտում է այբուբենը, և կատարում է նույն ֆունկցիան, ինչ փյունիկյան տաոն ( ), հունական Χ-ն (խի), լատինական X-ը (իքս)։

Վրաստանի թագուհու Թամարի և Գեորգի IV-ի մետաղադրամները ասոմթավրուլի գրով, մ․թ․ 1200–1210 թվականներ։

7-րդ դարից որոշ գրերի տեսքը փոփոխվել է։ Գրի հավասար բարձրությունը թողնվեց^[7]^[8]։

Ասոմթավրուլի տառեր
Ⴀ ան	Ⴁ բան	Ⴂ գան	Ⴃ դոն	Ⴄ էն	Ⴅ վին	Ⴆ զեն	Ⴡ հե	Ⴇ թան	Ⴈ ին	Ⴉ կան	Ⴊ լաս	Ⴋ ման	Ⴌ նար	Ⴢ հյե	Ⴍ օն	Ⴎ պար	Ⴏ ժան	Ⴐ րաե
Ⴑ սան	Ⴒ տար	Ⴣ վիե	ႭჃ Ⴓ ուն	Ⴔ փար	Ⴕ քան	Ⴖ ղան	Ⴗ քար	Ⴘ շին	Ⴙ չին	Ⴚ ցան	Ⴛ ձիլ	Ⴜ ծիլ	Ⴝ ճար	Ⴞ խան	Ⴤ ղար	Ⴟ ջան	Ⴠ հաե	Ⴥ հոե

Պատկերազարդում խմբագրել

Նուխսուրիով գրված գրություններում ասոմթավրուլին օգտագործվում է մեծատառերը նշելու համար։ Վերջիններս օգտագործվել են պարբերությունների սկզբում, որոնք սկսում էին տեքտերի նոր մասերը։ Նուսխուրիի զարգացման սկզբնական փուլում ասոմթավրուլին այդքան էլ մանրազնին մտածված չէր և տարբերվում էր նախնական չափսերով, երբեմն էլ գրվում էր կինովարի թանաքով։

Ավելի ուշ, 10-րդ դարից, գիրը զարդարված էր։ Ասոմթավրուլիի մեծատառերի ոճը կարող են օգտագործվել տեքստի ճանաչողական տիրույթում։ Օրինակ՝ Վրացական թագավորությունից ազդված Բյուզանդական կայսրության վրացական ձեռագրերը զարդարված են եղել թռչուններով և զանազան այլ կենդանիներով^[9]։

Ասոմթավրուլիի մեծատառ Ⴋ (մ), Ⴌ (ն) և Ⴇ (թ) տառերի նկարազարդում, 12–13 դարեր

11-րդ դարից ասոմթավրուլիի «ծաղկային վերջավորություն», «նետաձև վերջավորություն» ու «հնգանկյուն վերջավորություն» նկարազարդման ձևերը զարգացած էին։ Առաջին երկուսը հայտնաբերվել են 11-րդ և 12-րդ դարերի հուշարձաններում, այն դեպքում, երբ երրորդը օգտագործվել է մինչև 18-րդ դարը^[10]^[11]։

Կարևորություն է տրվել նաև գունանյութին^[12]։

Ասոմթավրուլի ⴃ (դոն) տառը հաճախ պատկերազարդվել է ձկան և թռչնի զարդարանքով^[13]։

Ասոմթավրուլիի «ալիքաձև» կառուցվածքը օգտագործվում է նաև տառերի միահյուսման ժամանակ, կամ այն դեպքում, երբ փոքր տառերը գրվում էին այլ տառերի ներսում։ Սա մեծ մասամբ օգտագործվում էր ձեռագրերի կամ գրքերի վերնագրերում, չնայած՝ կան այնպիսի գրություններ, որտեղ գրված են միայն «ալիքաձև» ասոմթավրուլիով^[14]։

Ավետարան ըստ Մատթեոսի վերնագիրը ասոմթավրուլիի «ալիքաձև» զարդարման ձևով

→

^{[Նշում 1]}
Ասոմթավրուլիի գրման երկու տարբերակներ․ կա՛մ մեկ տառը գրված է մյուսի մեջ, կա՛մ դասավորված են կողք կողքի։

Ասոմթավրուլիի գրելաձև խմբագրել

Հետևյալ աղյուսակը ցույց է տալիս ասոմթավրուլիի յուրաքանչյուր տառի գրելաձևի ուղղությունը․^[15]

Տես նաև խմբագրել

Վրացական գիր

Նշումներ խմբագրել

↑ Վանքի դռան արձանագրություններ են։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ «Georgian language, alphabets and pronunciation». www.omniglot.com. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
↑ «Georgian language | language». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
↑ «Ancient Scripts: Georgian». www.ancientscripts.com. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
↑ გამყრელიმე თ. წერის. С. 304-305։
↑ «About Georgia : Language and Alphabet : Georgian Alphabet». www.aboutgeorgia.ge. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
↑ «The Georgian Script». georgianworld.tripod.com. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
↑ ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 185-187
↑ ე. მაჭავარიანი, ქართული ანბანი, თბილისი, 1977, გვ. 5-6
↑ ელენე მაჭავარიანი, ენციკლოპედია „ქართული ენა“, თბილისი, 2008, გვ. 403-404
↑ ვ. სილოგავა, ენციკლოპედია „ქართული ენა“, თბილისი, 2008, გვ. 269-271
↑ ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 124-126
↑ Machavariani, p. 120
↑ Machavariani, p. 129
↑ ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 127-128
↑ Mchedlidze, p. 105

Աղբյուրներ խմբագրել

ჯავახიშვილი ი. ახლად აღმოჩენილი უმველესი ჟართული ხელნაწერები და მათი მნიშვნელობა მეცნიერებისათვის // ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე. თბილისი, 1922-1923. Т. 2. С. 313-391։
ჟართული წარწერების კორპუსი / გამოსცა ნ. შოშიაშვილმა, თბილისი, 1980. Т. 1։
გამოსცა ვ. სილოგავამ. თბილისი, 1980. Т. 2; То же // გამოსცეს გ. აბრამიშვილმა და ზ. ალეჟსიმემ. თბილისი, 1989. Т. 3
ხანმეტი ტეჟსტები / გამოსცა ლ. ჟაჯაიამ. თბილისი, 1984.

Գրականություն խմբագրել

თ. გამყრელიძე, წერის ანბანური სისტემა და ძველი ქართული დამწერლობა, თბილისი, 1990
რ. პატარიძე, ქართული ასომთავრული, თბილისი, 1980
ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949
ე. მაჭავარიანი, ქართული ანბანი, თბილისი, 1977

Վրացերենի այբուբեններ
ասոմթավրուլի • նուսխուրի • մխեդրուլի

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ասոմթավրուլի կատեգորիայում։

[15] Վանքի դռան արձանագրություններ են։

[1] «Georgian language, alphabets and pronunciation». www.omniglot.com. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.

[2] «Georgian language | language». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.

[3] «Ancient Scripts: Georgian». www.ancientscripts.com. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.

[4] გამყრელიმე თ. წერის. С. 304-305։

[5] «About Georgia : Language and Alphabet : Georgian Alphabet». www.aboutgeorgia.ge. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.

[6] «The Georgian Script». georgianworld.tripod.com. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 1-ին.

[7] ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 185-187

[8] ე. მაჭავარიანი, ქართული ანბანი, თბილისი, 1977, გვ. 5-6

[9] ელენე მაჭავარიანი, ენციკლოპედია „ქართული ენა“, თბილისი, 2008, გვ. 403-404

[10] ვ. სილოგავა, ენციკლოპედია „ქართული ენა“, თბილისი, 2008, გვ. 269-271

[11] ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 124-126

[12] Machavariani, p. 120

[13] Machavariani, p. 129

[14] ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 127-128

[16] Mchedlidze, p. 105

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[Նշում 1]

[15]