Մխեդրուլի

Մխեդրուլի (վրաց.՝ მხედრული, [mxɛdruli], բառացի՝ «աշխարհիկ»), վրացերենի 3 այբուբեններից մեկը։

Մխրեդուլիով գրված ձեռագիր, Բագրատ IV-ի աշխատանք, 11-րդ դար

Քարթլիս ցխովրեբա, 17-րդ դարի բնորոշ մխեդրուլի գիր

Պատմություն

Մխեդրուլին, ամենայն հավանականության, ի հայտ է եկել 11-րդ դարում խուցուրիից՝ վրացական հին այբուբենից։ Այն օգտագործվել է աշխարհիկ տեքստեր գրելու համար, այստեղից էլ եկել է բառացի թարգմանությունը։ Միևնույն ժամանակ խուցուրին և ասոմթավրուլին օգտագործվել են բացառապես կրոնական գրությունների համար։ Վերջին երկու այբուբենները որոշ ժամանակ անց մոռացվեցին, մնաց միայն մխեդրուլին, որն էլ մինչև այժմ օգտագործվում է վրացական գրում։

Քերականագետ Հ․ Յունկերը նշում է խուցուրի գրի և նրա՝ պահլավական ժառանգորդության (հայերենից անկախ) վրա հունական հնարավոր ազդեցության մասին։ Միևնույն ժամանակ նա նշում է, որ մխրեդրուլին ավելի հին է (տառերն ավելի նման են արամերենի այբուբենի տառերին), կամ ընդհակառակը, այն խուցուրիի նոտրագիր այլատեսակությունն է։

Կան վարկածներ իրանական պահլավերենի և սլավոնական գլագոլիցա այբուբենների հետ ազգակցության մասին։

19-րդ դարի երկրորդ կեսին 5 տառեր հանվել են այբուբենից և մինչև այժմ էլ չեն օգտագործվում։

Նիկողայոս Մառի կարծիք

Մխեդրուլի տառերի առանձին հատվածները, ինչպես և լատինական նոտրգրում (շեղագիր) կա՛մ տարածվում են դեպի վեր, կա՛մ իջնում են ներքև։ 17-րդ դարում մխեդրուլին սռանում է ներկայիս տեսքը։

Մխեդրուլին թափանցում է բոլոր (բացի պաշտամունքային) բնագավառները և վերջնականապես հաստատվում է։ Կովկասյան հնագիտության մասնագետ և լեզվաբան Նիկողայոս Մառը մխեդրուլին դիտարկում է որպես արդյունք նախաքրիստոնեական գրի, որը ենթարկվել է խուցուրիի ազդեցությանը և շարունակել է օգտագործվել զինվորական միջավայրում և աշխարհիկ շրջանակներում։ 20-ական թվականներին Մառը առաջ է քաշել այսպես կոչված «հաբեթական տեսություն»-ը, որն արտացոլվել է «Հաբեթական Կովկասը և միջերկրածովյան մշակույթը ստեղծող երրորդ էթնիկական էլեմենտ» աշխատության մեջ։

Այբուբեն

Վրացերեն այբուբենը չունի հատուկ նիշեր թվերը գրելու համար։ Այսպիսով, յուրաքանչյուր տառ ունի թվային նշանակություն։ Գործնականում, որպես կանոն, օգտագործում են ժամանակակից արաբական թվերը (1, 2, 3 և այլն) այնպիսին, ինչպիսին մենք գիտենք։

Տառ	Անուն		Արտասանություն	ISO 9984	Թվային արժեք
	Վրացերեն	հայերեն
ა	ან	ան	[a]	a	1
ბ	ბან	բան	[b]	b	2
გ	გან	գան	[g]	g	3
დ	დონ	դոն	[d]	d	4
ე	ენ	էն	[ɛ]	e	5
ვ	ვინ	վին	[v]	v	6
ზ	ზენ	զեն	[z]	z	7
თ	თან	թան	[t]	t'	9
ი	ინ	ին	[i]	i	10
კ	კან	կան	[k]	k	20
ლ	ლას	լաս	[l]	l	30
მ	მან	ման	[m]	m	40
ნ	ნარ	նար	[n]	n	50
ო	ონ	օն	[o]	o	70
პ	პარ	պար	[p]	p	80
ჟ	ჟან	ժան	[ʒ]	ž	90
რ	რაე	ռաե	[r]	r	100
ს	სან	սան	[s]	s	200
ტ	ტარ	տար	[t]	t	300
უ	უნ	ունի	[u]	u	400
ფ	ფარ	փար	[pʰ]	p'	500
ქ	ქან	քան	[kʰ]	k'	600
ღ	ღან	ղան	[ɣ]	ḡ	700
ყ	ყარ	ղար	[q]	q	800
შ	შინ	շին	[ʃ]	š	900
ჩ	ჩინ	չին	[ʧʰ]	č'	1000
ც	ცან	ցան	[tsʰ]	c'	2000
ძ	ძილ	ձիլ	[dz]	j	3000
წ	წილ	ծիլ	[ts]	c	4000
ჭ	ჭარ	ճար	[ʧ]	č	5000
ხ	ხან	խան	[x]	x	6000
ჯ	ჯან	ջան	[ʤ]	ǰ	8000
ჰ	ჰაე	հաե	[h]	h	9000

Աշխարհիկ տառեր

Մխրեդուլին ի սկզբանե ընդգրկել է նաև հետևյալ 5 տառերը, որոնք 19-րդ դարի երկրորդ կեսին դուրս են բերվել․

Տառ	Անուն		Արտասանություն	ISO 9984	Թվային արժեք
	Վրացերեն	հայերեն
ჱ	ჱე	հե	[heː]	ē	8
ჲ	ჲე	հիե	[hi]	y	60
ჳ	ვიე	վիե	[v]	w	400
ჴ	ჴარ	հար	[hː]	ẖ	7000
ჵ	ჰოე	հոե	[hoː]	ō	10000

Հավելյալ տառեր

Այս տառերը օգտագործվում են քարթվելական մյուս լեզուների տառադարձելու համար․

Տառ	Անուն	Արտասանություն
ჶ	ֆ	[f]
ჷ	ը	[ə]
ჸ	էլիֆ	[']

Տես նաև

• Նուսխուրի