Վիքիպեդիա

Ադրբեջանցիներ

(Վերահղված է Ադրբեջանցիից)

Ադրբեջանցիներ (ինքնանվանումը՝ ազերբայջանլըլար, տարածված է նաև ազերիլեր, ադրբ.՝ Azərbaycanlılar, Azərbaycan türkləri, türklər), թյուրքալեզու[18][19] ժողովուրդ, որ հիմնականում բնակվում է Ադրբեջանում, իսկ լեզվական տեսանկյունից իրենց մոտ կանգնած ազարիները՝ Իրանի հյուսիս-արևմուտքում[20][21][22]։ Ընդհանուր թիվը ազարիների հետ միասին մոտ 27 միլիոն է, որից Ադրբեջանում մոտ 8 միլիոն։ Երբեմն ներկայացվում են ուռճացված տվյալներ՝ մինչև 40 միլիոն և ավելի։

Ադրբեջանցիներ
Ընդհանուր քանակ

ազարիների հետ՝ մինչև 27 000 000

Բնակեցում
Իրան Իրան, ազարիներ 17.000.000 [1][2]
{{{2}}} Ադրբեջան 8.150.000 [3]
Թուրքիա Թուրքիա 800.000 [4]
Ռուսաստան Ռուսաստան 622.000 [5]
Վրաստան Վրաստան 284.761(2002 թ.) [6]
Ղազախստան Ղազախստան 85.300 [7]
Ուկրաինա Ուկրաինա 45.200 [8]
Ուզբեկստան Ուզբեկստան 44.400 [9]
Թուրքմենստան Թուրքմենստան 33.400 [10][11]
Նիդերլանդներ Նիդերլանդներ 18.000 [12]
Ղրղզստան Ղրղզստան 16.745 [13]
Գերմանիա Գերմանիա 14.821 [14]
Միացյալ Թագավորություն Միացյալ Թագավորություն 9.570 [15]
Բելառուս Բելառուս 6.362 [16]
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ 5.553 [17]
Լեզու(ներ)
Ադրբեջաներեն
Հավատք(ներ)
Շիա իսլամ
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
Թուրքեր - Մոնղոլներ
Ծագել են
Կենտրոնական Ասիա

Անվան ծագում

խմբագրել

«Ադրբեջանցիներ» անվանումը կիրառվում է 1936 թվականից միայն, «Ստալինյան Սահմանադրության»(ԽՍՀՄ 1936 թ Սահմանադրություն) ընդունումից հետո, երբ Անդրկովկասի Խորհրդային Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ հանրապետության փոխարեն կազմավորվում են երեք նոր սոցիալիստական հանրապետություններ, արդյունքում Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի բնակչությունը անկախ ազգային պատկանելիությունից (իսլամացած հայեր, թաթեր, թալիշներ, ուտիներ, լեզգիներ և այլ ցեղեր ու ցեղախմբեր) կոչվեցին «ադրբեջանցի», ասել է թե Ադրբեջանի բնակիչ։ Մինչ այդ ժամանակը այդ ժողովրդին ընդունված էր անվանել «թաթարներ», «ադրբեջանի թաթարներ»[23] [24] և «կովկասյան թաթարներ»[25]։ Ադրբեջան երկրանունը իրանական հին աղբյուրներում հիշատակվում է «Ատրպատական» նախնական ձևով (որը գիտական գրականության մեջ բացատրվում է երկու ձևով՝ Ատրպատ իշխողի տիրույթ կամ կրակի տաճար), և մինչև 20-րդ դարի 20-ական թվականները վերաբերվել է բացառապես Արաքսից հարավ ընկած տարածքին, որը համապատասխանել է նախ Մաննա, ապա Մարաստան, Իրան(Պարսկաստանի պատմական անվանումները) երկրների մի հատվածին։ Նշանավոր արևելագետ ակադեմիկոս Վասիլի Բարտոլդը այս տեղանվան մասին նշել է. քանի որ արդեն ուշ միջնադարում Ատրպատականի բնակչությունը հիմնականում թյուրքալեզու էր, որպիսին դարձել էր նաև Արևելյան Անդրկովկասի բնակչության նշանակալի մասը, ենթադրելով որ Արաքսից հյուսիս և հարավ ընկած այդ թյուրքալեզու կազմավորումները կմիավորվեն մեկ պետության շրջանակներում, «Ադրբեջան» երկրանունը կիրառելի են ճանաչում նաև Անդրկովկասում առաջացած նոր պետության վերաբերմամբ[26]։ Երկու տարբեր աշխարհագրական միավորների անվան նույնությունը հաճախ շփոթմունքի ու թյուրիմացությունների տեղիք է տալիս, ուստի այսօր ընդունված է Անդրկովկասում գտնվողը կոչել Հյուսիսային Ադրբեջան, իսկ իրանականը՝ Հարավային Ադրբեջան։ Այս հանգամանքը այժմ օգտագործվում է տարբեր պետությունների կողմից ըստ իրենց քաղաքական շահերի, օրինակ Ադրբեջանում և մի շարք այլ երկրներում տարածված է այն կարծիքը, որ իրանական Հարավային Ադրբեջանում ապրում են ադրբեջանցիներ, որը և ենթադրում է այդ ժողովրդի անկախացումը Իրանից Ադրբեջանին հնարավոր միացումով[26]։

Քանի որ ադրբեջանցի անվանումը որպես էթնիկ ինքնանուն և արտանուն սկսել է գործածվել սկսած 1936 թ ԽՍՀՄ կենտկոմի որոշումով, որը վերաբերվում էր միայն ներկայիս Ադրբեջանին, ապա չի կարելի որևէ այլ երկրի վարչական մաս համարվող տարածքի բնակիչներին պաշտոնապես անվանել այս կամ այն կերպ, իսկ Հյուսիսային և Հարավային Ադրբեջանները միմյանցից բաժանվել են 1804 - 1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում. 1813 թ հոկտեմբերի 12(24) կայացած Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրի համաձայն՝ այսինքն Իրանի հյուսիս-արևմուտքում բնակվող թուրքալեզու ժողովուրդին ադրբեջանցիներ համարելը քաղաքական դիրքորոշում է։

Ժողովրդի ծագում

խմբագրել

Ժամանակակից իմաստով «ադրբեջանցի» էթնանուն չի եղել մինչև «Ադրբեջան» վարչաքաղաքական հասկացողության հաստատումը։ Այժմյան ադրբեջանցի անունը կրող ժողովուրդի տարբեր հատվածները (տարածքային իմաստով) և տարբեր ցեղերն ու ցեղախմբերը մինչև քսաներորդ դարի սկիզբը կոչվել են տարբեր տեղանուններով ու ցեղանուններով՝ այրումներ, փադարներ, շահսևաններ, ջինլիներ, ջուանշերներ, շամշադիլներ և այլն[26]։ Այս ցեղախմբերի միջև եղած կարևորագույն ընդհանրությունը դավանանքն էր, ուստի և որպես ինքնանուն և արտանուն գործածական էր նաև «մուսուլման» որակավորումը։ Ծագումնաբանական անվանումով կիրառվում էր նաև թաթար, կովկասյան թաթար և թուրք անվանումները։ Որոշ շրջաններում այդ թվում նաև հայության միջավայրում ադրբեջանցիներին ընդունված էր կոչել ազերիներ կամ ազերի թուրքեր։ Այս էթնանունը իբրև վերապրուկ գալիս է Ատրպատականի բնիկների՝ ազերի արաբական հորջորջումից, բայց պետք է նկատի ունենալ, որ բնիկ ազերիները ունեցել են իրանական ծագում և խոսել են հյուսիսիրանական ազերի լեզվով։ Ազերի լեզուն տակավին գործածական է եղել 14-15-րդ դարերում, այս լեզվի առանձին բառեր, նախադասություններ վկայված են միջնադարյան պատմիչների երկերում (Բալազորի, Մուկադղասի, Մասուդի և այլն), ինչպես նաև Ասադի Թուսիի «Պարսից բառագրքում»(11-րդ դար)[26]։ Ադրբեջանցի ժողովրդի կազմավորումը տարբեր պարագաներում է ընթացել Ատրպատականում և այժմյան Ադրբեջանի տարածքում[26]։ Արաքսից հարավ աստիճանաբար թուրքալեզու դարձող ժողովուրդը երբեմնի մարերի, պարսիկների, հրեաների, ասորիների ու հայերի հետնորդներն էին, որոնք միաձուլվել են 11-դարից սկսած Միջին Ասիայից այստեղ թափանցող սելջուկների, թաթարների ու թուրքմենների հետ (Սելջուկների, Մոնղոլ-թաթարական, Լենկ-Թեմուրի արշավանքները և այլն)։ Իսկ Շիրվանում (Կուր գետից հյուսիս, պատմական Աղվանք) և Առանում(Կուր և Արաքս գետերի միջև ընկած տարածքը՝ Պատմական Հայաստանի Ուտիք և Արցախ նահանգները և Սյունիքի հարավը) նշանակալի էր մարզպանական Աղվանքի տեղաբնիկ ցեղերի, ու նաև արաբների, իսլամ ընդունած հայերի, վրացիների, ուտիների միախառնումը թյուրքական սելջուկ, թաթար և այլ ցեղերի հետ[26]։ Մեծ կարևորություն ունի նաև ազգային նկարագիր ունեցող էթնիկ խմբերի բռնագաղթեցումը դեպի այլ տարածքներ, որով և ավելի արագացվում էր տեղաբնիկների թուրքացումը և ուծացումը։ Ադրբեջանցիների կազմավորումը ուղեկցվել է թյուրքալեզու քոչվոր ցեղերի լեզվի, դավանանքի, և սովորությունների պարտադրումով։ Նոր էթնոսի կազմավորումը պայմանավորված է նաև իսլամի հանգամանքով և այս առումով ադրբեջանական միջավայրում մինչև 20-րդ դարի 30-ական թվականները իսլամ դավանելը դիտվել է իբրև էթնիկական հատկանիշ, փոխարինել է էթնանվանը։

Ադրբեջանական Հանրապետության տարբեր տարածաշրջաններ ապրել են քաղաքական ու էթնիկական զարգացման յուրօրինակ ընթացք։ Աղվանքի և Առանի տեղաբնիկ ցեղերի ուծացումը կատարվել է դավանական(իսլամիզացիա) և քաղաքական ու մշակութային(իրանիզացիա) և ի վերջո՝ լեզվաէթնիկական(թյուրքախոսացում) հողի վրա։ Այդ գործընթացի արդյունքում իրենց էթնիկ դիմագիծը կորցրեցին Առանում և Շիրվանում հաստատված բավականաչափ ստվարաթիվ էթնիկ համայնքներ՝ պարսիկներ, քրդեր (Շեդդադյան ցեղը), արաբներ( Շայբան ցեղը) և այլն։ Բավականին երկար տևած (սկսած 11-րդ դարից) այս անկանոն էթնիկ միախառնումներից հետո այս տարածաշրջանում ապրող էթնիկ խմբերից ու ազգերից միայն հայերը (հատկապես արցախահայությունը)[26] կարողացան պահպանել իրենց ազգային նկարագիրը, հավատը, լեզուն, մշակույթը, եթե իհարկե չհաշվենք այժմյան փոքրաթիվ թաթերին, թալիշներին, ուտիներին և լեզգիներին, որոնք այժմ բնակվելով Ադրբեջանական Հանրապետությունում կոչվում են ադրբեջանցիներ[26]։ Կարելի է ասել, որ աժմ էլ, Ադրբեջանում ադրբեջանցի անվանումով առանձին էթնիկ խումբ և ազգություն դեռ հստակ ձևավորված չէ։

Մշակույթ

խմբագրել

Ապրելով կողք կողքի այնպիսի ազգերի հետ, ինչպիսիք են վրացիները, հայերը, պարսիկները, արաբները, ալանները և Հյուսիսային Կովկասի մի շարք այլ ազգեր, ադրբեջանցիները իրենց մշակութային և կուլտուրայի արժեքների մեծ մասը փոխ են առել այս ազգերից։ Ժամանակակից ադրբեջանական արվեստում և մշակույթում առկա են տարբեր ազգերի մշակույթի մաս հանդիսացող տարրեր՝ արվեստ, ճարտարապետություն, երաժշտական գործիքներ, երգեր, պարեր, տարբեր արհեստներ, կերակրատեսակներ և այլն։ Որոնցից մի քանիսը խիստ փոփոխված են, իսկ մյուսները ընդհանրապես անփոփոխ, բայց անվանափոխված օգտագործվում են որպես ազգային արվեստի արժեք։

Լեզուն

խմբագրել

Ադրբեջաներենը, պատկանում է ալթայական լեզվաընտանիքի թյուրքական խմբի հարավարևմտյան՝ օղուզյան ճյուղին։ Տարածված են նաև թուրքերեն և պարսկերեն լեզուները։ Որպես առանձին լեզու՝ դուրս համաթյուրքական բնույթից, ի հայտ է եկել սկսած 18 դարի վերջերից[փա՞ստ]։

Կրոն

խմբագրել

Հավատացյալները մուսուլման են, հիմնականում՝ շիադավան։ Կան նաև որոշ քանակությամբ սուննի մուսուլմաններ և քրիստոնյաներ։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Library of Congress – Federal Research Division Country Profile: Iran, May 2008
  2. ↑ «Iran at Central Intelligence Agency site». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  3. ↑ «CIA The World Factbook: "Azerbaijan: People". Azeri ethnic percentage of 90.6% used to calculate population derived from Azeri census». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  4. ↑ ««Turkey: Religions & Peoples», Encyclopedia of the Orient». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 15-ին.
  5. ↑ «11&docid= 10715289081463 Всероссийская перепись населения 2002 года. Федеральная служба государственной статистики». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  6. ↑ «ETHNIC GROUPS BY MAJOR ADMINISTRATIVE-TERRITORIAL UNITS» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  7. ↑ 1999 Census of Kazakhstan Republic. United Nations Statistics Division. United Nations. Demographic Yearbooks. Unstats.un.org
  8. ↑ «Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку». Государственный комитет статистики Украины. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  9. ↑ 4 Этнический атлас Узбекистана, Demoscope
  10. ↑ United Nations Statistics Division. United Nations. Demographic Yearbooks. Unstats.un.org
  11. ↑ Ethnic composition of Turkmenistan in 2001, Demoscope Weekly, No. 37-38, 8–21 October 2001.
  12. ↑ «Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs: Bilateral relations with the Netherlands: 18,000 Azerbaijanis live in the Netherlands. Of these, 7,000 are immigrants from Azerbaijan» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 6-ին.
  13. ↑ «National Statistical Committee of Kyrgyz Republic 2009» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  14. ↑ Anzahl der Ausländer in Deutschland nach Herkunftsland (Stand: 31. Dezember 2012)
  15. ↑ «Nationality and country of birth by age, sex and qualifications Jan - Dec 2013 (Excel sheet 60Kb)». www.ons.gov.uk. Office for National Statistics. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 11-ին.
  16. ↑ POPULATION CENSUS' 1999. NATIONAL COMPOSITION OF POPULATION OF THE REPUBLIC OF BELARUS. National Statistical Committee of the Republic of Belarus
  17. ↑ United States Population Census. First, Second, and Total Responses to the Ancestry Question by Detailed Ancestry Code: 2000. This number includes both primary and secondary ancestry. Census.gov
  18. ↑ Азербайджанцы — հոդված Սովետական մեծ հանրագիտարանից։
  19. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  20. ↑ "Iran: People" Արխիվացված 2012-02-03 Wayback Machine, CIA: The World Factbook (retrieved 7 June 2006).
  21. ↑ "Iran" Արխիվացված 2007-03-11 Wayback Machine, Amnesty International report on Iran and Azerbaijanis (retrieved 30 July 2006).
  22. ↑ "Iran" Արխիվացված 2016-03-03 Wayback Machine in the Encyclopedia Orient (retrieved 18 Aug 2006).
  23. ↑ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона Rus
  24. ↑ «Численнось населения Кавказского края Rus». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  25. ↑ Татары, в историческом смысле Rus
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 26,7 «Հայաստանի հարակից երկրների պատմություն», Երևան 1992, Հեղինակային կոլեկտիվ Ա. Ա. Բոզոյան, Մ. Տ. Բոջոլյան և ուրիշներ ISBN 5-545-00923-X։

Գրականություն

խմբագրել
  • Сысоев В. М., Тюркское население Азербайджана в XVIIв, Баку 1926,
  • Мурадян П. М., История-память поколений, Ереван 1990,
  • "Народы Кавказа", том II, Москва 1962,
  • Касумова С. Ю., Южный Азербайджан в III-VII вв, Баку 1983,[1] Արխիվացված 2012-12-09 Wayback Machine
  • Բարխուտարեանց Մ., Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս 1893,
  • «Հայաստանի հարակից երկրների պատմություն», Երևան 1992, Հեղինակային կոլեկտիվ՝ Ա. Ա. Բոզոյան, Մ. Տ. Բոջոլյան և ուրիշներ։ ISBN 5-545-00923-X։
  Ընթերցե՛ք «ադրբեջանցիներ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ադրբեջանցիներ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 91)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ադրբեջանցիներ&oldid=9346613» էջից