Սուփրա (խրախճանք)

Սուփրա (վրացերեն՝ სუფრა [supʰɾa]), ճաշկերույթ, կերուխում, վրացական ավանդական տոնական և վրացական սոցիալական մշակույթի մի մաս։ Գոյություն ունի սուփրայի երկու տեսակ.

լխինիս կամ տոնական սուփրա (ლხინის სუფრა, [lxinis supʰra]), որը կոչվում է քեիփի (խնջույք)
չիրիս կամ մռայլ սուփրա (ჭირის სუფრა, [tʃʼɪrɪs sʊpʰra]), կոչվում է քելեխի, որը միշտ լինում է թաղումներից հետո` որպես հոգեհաց։

Սուփրայի ավանդույթները, որպես վրացական սոցիալական մշակույթի կարևոր մաս, ընդգրկվել են Վրաստանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում 2017 թվականին^[1]^[2]։

Ավանդաբար, և մինչ օրս շատ վրացիների համար, սուփրայի հիմնական մասնակիցները տղամարդիկ են, իսկ կանայք՝ երկրորդական, օժանդակ դերեր են կատարում (հատկապես սննդի պատրաստման հարցում)^[3]։

Ստուգաբանություն

Վրացական թագավորական ընտանիքը խնջույքի ժամանակ, նկարիչ` Թերամո Կաստելի (17-րդ դար)

Բեգոսի ընկերները նկարիչ` Նիկո Փիրոսմանի (1910-ականներ)։ Պտյակ (եղջյուր) բռնածը թամադան է և կենացը ներկայացնում է քեիփի սեղանի շուրջ (տոնական սուփրա)

Վրացերեն «սուփրա» բառացի նշանակում է «սեղանի կտոր»։ Բառը փոխառվել է պարսկերեն sofre բառից (նաև նշանակում է «սեղանի կտոր»), իր հերթին հին փոխառություն արաբերենից (سفره) և թուրքերեն՝ süfre^[4]^[5]: Թիֆլիսի (ներկայիս Թբիլիսի ) վրացական արքունիքը, որը գտնվում է Քարթլիի թագավորության կազմում, փոխառել է ծիսական պրակտիկաների և տերմինաբանության զգալի մասը սեֆյան ավանդույթներից Սեֆյանների տիրապետության դարաշրջանում (1510-1736)։ Հենց այս պատմական դարաշրջանում է, որ տերմինն իր տեղն է գտել վրացական բառապաշարում^[4]։

Պատմություն

Խնջույքն ու գինի խմելը փաստագրված են վրացական պալատական գրականության նշանավոր գործերում, ինչպիսիք են «Հովազի մորթով ասպետը» և Ամիրան-Դարեջանիանին, ինչպես նաև վաղ շրջանի ճանապարհորդական պատմություններում, թամադաների ավանդույթը և կենացներ ասելու ժամանակակից պրակտիկան, բայց այդ ժամանակաշրջաններում նկատելիորեն բացակայել է ժամանակակից սովորույթներին նմանվող կենացներ ասելու պրակտիկան^[5]։

Վրացական «սեղանավար» տերմինը, մասնավորապես՝ թամադա և թոլումբաշի համապատասխանաբար չերքեզական և թուրքական ծագում ունեն ( թուրքերեն՝ tulumbaş), չեն եղել վրացական պատմական գրառումներում մինչև 19-րդ դարը^[5]։ Բացի այդ, ինքնին «սուփրա» տերմինը, նկատի ունենալով խնջույքը, չի հանդիպում, գոնե որպես տոնի տերմին. Ֆիրդուսիի «Շահնամե» («Թագավորների գիրքը») էպոսի միջնադարյան վրացերեն թարգմանության մեջ վերը նշվածը բացառապես նշանակում է սփռոց կամ ճաշասեղան՝ արտացոլելով դրա պարսկերեն սկզբնաղբյուրը՝ սոֆրե, բնագրում^[5]։

Նախացարական ժամանակներում խնջույքի վրացերեն արտահայտությունները նույնացվում են որպես նադիմի և փուրոբա (առաջացել է p'uri- փուրի, բառից, որը նշանակում է «հաց», որը սովորաբար օգտագործվում է ճաշի ժամանակ մատուցվող բոլոր տեսակի ուտելիքները ներառելու համար)^[5]։

Պատմաբան Ջոն Ռ. Փերին պնդում է, որ վրացական սովորույթի և «սուփրա» տերմինի ծագումը Սեֆյան Իրանի ազդեցությամբ է առաջացել^[6]։ Սեֆյան շահերի վրացի պալատականների վրա ազդել է և՛ սեֆյան խմիչքը, որը կոչվում է «սոհբաթ» կամ ընկերակցություն, և՛ ավելի պաշտոնական խնջույքը, որը հայտնի է որպես «սոֆրե», որը ներառում էր ծես, որը վարում էր ծիսակատարը, հարմարեցնելով դրան դրանց կենցաղային օգտագործման տարրերը^[6]։ Խմելու խնջույքների սեֆյաններին կրկնությունը, որը բնութագրվում է ծիսական առանձնահատկություններով, ձևավորվել է ներասիական տափաստանային քոչվորների, մասնավորապես մոնղոլ և թյուրք ժողովուրդների մշակութային ազդեցությամբ^[7]։

Ջոն Փերին նշում է, որ թեև ժամանակակից իրանական սոֆրեն վերածվել է ավելի զուսպ ձևի, վրացական սուփրան պահպանել է իր երկլեզվային ներասիական ավանդույթները կովկասյան տարածաշրջանում՝ ծառայելով որպես Սեֆյանների գերիշխանության մնայուն ժառանգություն^[7]։ Սեֆյան տարբերակի վրացական ադապտացիան, իր հերթին, ազդել է Ռուսաստանի կողմից Վրաստանի բռնակցման հետևանքով ռուսական կենաց ասելու նմանատիպ պրակտիկայի վրա^[6]։

Ըստ բանասեր Լևան Բրեգաձեի, վրացական «կենաց» տերմինը՝ սադղեղրջելո (სადღეგრძელო , բառացիորեն նշանակում է «երկար կյանքի համար») ամենավաղը հայտնվել է 19-րդ դարի կեսերին Գրիգոլ Օրբելիանիի բանաստեղծությունում՝ ոգեշնչված ռուս բանաստեղծ Վասիլի Ժուկովսկիի ստեղծագործությունից, որը վերջինս գրել է Նապոլեոնի Ռուսաստան ներխուժումից հետո^[5]։ Բրեգաձեն ենթադրում է, որ վրացական սուփրայի ժամանակակից տարբերակը սկիզբ է առել 19-րդ դարի սկզբին՝ Վրաստանի ռուսական բռնակցումից հետո, և 19-րդ դարի վերջում լայն տարածում է գտել ներկայիս Վրաստանը կազմող ողջ տարածքում^[5]։

Վրաստանում առանց սուփրայի երբեք հանրային մեծ ճաշկերույթներ չեն անցկացվում. երբ սեղաններ չկան, սուփրան փռվում է գետնին։

Կանոններ

Սուփրա սեղան Թբիլիսիի վրացական ռեստորանում

Անկախ չափից և տեսակից, սուփրան միշտ ղեկավարում է թամադան կամ սեղանավարը, ով յուրաքանչյուր կենացը ներկայացնում է խնջույքի ժամանակ։ Թամադային ընտրում են խնջույքի հյուրերը կամ տանտերը։ Հաջողակ թամադան պետք է տիրապետի մեծ հռետորական հմտության և կարողանա մեծ քանակությամբ ալկոհոլ օգտագործել՝ առանց հարբածության նշաններ ցույց տալու^[8]^[9]^[10]։

Ճաշկերույթի ընթացքում թամադան կենաց է առաջարկում, իսկ հետո երկար խոսում է այդ թեմայի շուրջ։ Հյուրերը բարձրացնում են բաժակները, բայց չեն խմում։ Թամադայի խոսելուց հետո կենացի խոսքը շարունակում են ներկաները` հաճախ ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությամբ (աջ)։ Յուրաքանչյու հաջորդ հյուրը, ով ցանկանում է խոսել, բարձրացնում է բաժակը, առաջ է պահում և ապա կլլում բաժակը։ Եթե հյուրը չի ցանկանում խոսել, ապա նա կարող է խմել իր բաժակից մի քանի բառերից հետո։

Կենացների ժամանակ ուտելը միանգամայն տեղին է, բայց խոսելն անտեղի է։ Երբ բոլորը, ովքեր ցանկանում են խոսել այդ թեմայով, արդեն արտահայտվել են, թամադան նոր կենաց է առաջարկում, և շրջանը կրկին սկսվում է։ Որոշ հայտնի ավանդական թեմաներից են Աստծո, Վրաստանի, ընտանիքի, Մայրաստվածածնի, տարբեր սրբերի, ընկերների, նախնիների կենացները և այլն։ Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր կենացի թեման կախված է թամադայից, որը պետք է կարողանա իր կենացները հարմարեցնել ճաշկերույթի առիթին։

Բաժակաճառից հետո պետք է խմել մինչև հատակը։ Ընդ որում, թամադայի կամ առիթի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք է համարվում մի ումպ անելուց հետո կամ ձևականորեն բաժակը շուրթերին մոտեցնելուց հետո բաժակը վայր դնելը։

Քեիփի կամ խնջույքի կենացը կոչվում է սադղեգրդզելո (სადღეგრძელო, [sadɣɛɡrdzɛlɔ]), մինչդեռ քելեխիի կենացը կոչվում է շեսանդոբարի (შენსანდობარი, [ʃɛsandɔbarɪ]):

Պտյակ

Պտյակ ավանդական զարդապատկերներով

20-րդ դարի առաջին կեսին սուփրայի անբաժանելի մաս են կազմել եղջյուրըները՝ պտյակը և գինու տիկերը՝ պատրաստված ամբողջ հորթի կամ այծի կաշվից։ Նման տիկեր հաճախ կարելի է տեսնել Նիկո Փիրոսմանիի նկարներում՝ նվիրված տոների թեմային։

Կապույտ սուփրա

Կապույտ սփռոցով (ლურჯი სუფრა - լուրջի սուփրա) սեղանը ծածկելու ավանդույթը Վրաստանում ծագել է 18-րդ դարում։ Այն լայն տարածում է գտել 19-րդ դարում, և հենց այդ ժամանակ դարձել սուփրայի հաճախակի, բայց ոչ պարտադիր հատկանիշ։ Սփռոց պատրաստելու եղանակը եկել է արևելքից։ Նման սփռոցների պատրաստման բաղադրիչները եղել են մետքսե գործվածքն ու ինդիգո ներկը։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ «არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა» [Intangible Cultural Heritage] (PDF) (վրացերեն). National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
↑ «UNESCO Culture for development indicators for Georgia (Analytical and Technical Report)» (PDF). EU-Eastern Partnership Culture & Creativity Programme. 2017 թ․ հոկտեմբեր. էջեր 82–88. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
↑ Linderman, Laura Joy (2011). «The Gendered Feast: Experiencing a Georgian Supra». Anthropology of East Europe Review. 29 (2): 22–50.
↑ ^4,0 ^4,1 Perry, John R. (1996). «Persian during the Safavid Period: Sketch for an Etat de Langue». In Melville, Charles (ed.). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. I.B. Tauris & Co Ltd. էջ 277.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 Tuite, K. (2010). «The Autocrat of the Banquet Table: the political and social significance of the Georgian supra». In Vamling, K. (ed.). Language, History and Cultural Identities in the Caucasus. Papers from the conference, June 17-19 2005, Malmö University (PDF). Malmö: Dept. of International Migration and Ethnic Relations, Malmö University. էջեր 9–35. ISBN 978-91-7104-088-6.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջ 88.
↑ ^7,0 ^7,1 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջեր 87–88. / «Մշակութային հոսանքները Սեֆյան և հետսեֆյան ժամանակների թուրք-պարսկական աշխարհում»
↑ Mühlfried, Florian (2006). Postsowjetische Feiern: Das Georgische Bankett im Wandel (գերմաներեն). Stuttgart: ibidem-Verlag.
↑ Manning, Paul (2012). Semiotics of Drink and Drinking. New York: Continuum. ISBN 9781441160188.
↑ Muehlfried, Florian (2008). «Sharing the same blood – culture and cuisine in the Republic of Georgia». Anthropology of Food (S3). doi:10.4000/aof.2342. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 9-ին.

Արտաքին հղումներ

Դարա Գոլդշտեյն, Վրացական խնջույքը. Վրաստանի Հանրապետության կենսունակ մշակույթը և համեղ ուտեստները, 1999 թ.0-520-21929-5
Բանկետների սեղանի ինքնավարը
Վրաստանի մասին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սուփրա (խրախճանք)» հոդվածին։

[1] «არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა» [Intangible Cultural Heritage] (PDF) (վրացերեն). National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.

[2] «UNESCO Culture for development indicators for Georgia (Analytical and Technical Report)» (PDF). EU-Eastern Partnership Culture & Creativity Programme. 2017 թ․ հոկտեմբեր. էջեր 82–88. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.

[3] Linderman, Laura Joy (2011). «The Gendered Feast: Experiencing a Georgian Supra». Anthropology of East Europe Review. 29 (2): 22–50.

[Perry-4] 4,0 ^4,1 Perry, John R. (1996). «Persian during the Safavid Period: Sketch for an Etat de Langue». In Melville, Charles (ed.). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. I.B. Tauris & Co Ltd. էջ 277.

[Montreal-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 Tuite, K. (2010). «The Autocrat of the Banquet Table: the political and social significance of the Georgian supra». In Vamling, K. (ed.). Language, History and Cultural Identities in the Caucasus. Papers from the conference, June 17-19 2005, Malmö University (PDF). Malmö: Dept. of International Migration and Ethnic Relations, Malmö University. էջեր 9–35. ISBN 978-91-7104-088-6.

[Perry88-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջ 88.

[Perry87-88-7] 7,0 ^7,1 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջեր 87–88. / «Մշակութային հոսանքները Սեֆյան և հետսեֆյան ժամանակների թուրք-պարսկական աշխարհում»

[8] Mühlfried, Florian (2006). Postsowjetische Feiern: Das Georgische Bankett im Wandel (գերմաներեն). Stuttgart: ibidem-Verlag.

[9] Manning, Paul (2012). Semiotics of Drink and Drinking. New York: Continuum. ISBN 9781441160188.

[10] Muehlfried, Florian (2008). «Sharing the same blood – culture and cuisine in the Republic of Georgia». Anthropology of Food (S3). doi:10.4000/aof.2342. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 9-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]