Վիքիպեդիա

Սլավա (տոն)

տոն

Սլավա կամ Փառք (սերբ.՝ слава, նաեւ սերբ.՝ Крсно име, Свети, «Մկրտման անուն, սրբերի»)[2], հարավ-սլավոնական սերբական ուղղափառ եկեղեցական ժողովրդական սովորույթ դարձած տոն, հովանավոր սրբի ծննդյան օրվան նվիրված տոնակատարություն, սրբի փառաբանման օր։ Այս սովորույթը հիմնականում տոնում են սերբերը, ովքեր Սլավան համարում են իրենց մշակութային առանձնահատկություններից մեկը[3]։ Սակայն Սլավան նշվում է նաև Չեռնոգորիայում, Մակեդոնիայում[4], Բոսնիայում, Հերցեգովինայում, ինչպես նաև Խորվաթիայի որոշ շրջաններում, որոնք սահմանակից են Բոսնիա և Հերցեգովինայի հետ։ Հայտնի է նա նաև Բուլղարիայի և Ռումինիայի Բոսնիայի հետ հարակից շրջաններում։



ՏեսակՅՈՒՆԵՍԿՕ, ոչ նյութական մշակութային արժեք[1]
Տոնվում էՍերբական Հանրապետություն Սերբական Հանրապետություն
Սերբիա Սերբիա
Տոնումսերբեր
Ավանդույթներմատուցվում է եկեղեցական ծառայություն
տոնական ընտանեկան հավաքներ
Տոնական կերակուրկոլաչ
կոլիվո
ԿրոնՍերբ ուղղափառ եկեղեցի
Կապվածընտանեկան սրբի ծննդյան օր

Ընդհանուր առմամբ տարբերվում են Սլավայի չորս տեսակի ծեսեր.

  1. անհատական
  2. տոհմական
  3. գյուղական
  4. եկեղեցական։

2014 թվականի նոյեմբերին Սլավան ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում[5]։

Անվանում խմբագրել

Տոնակատարության գլխավոր օրը և ինքը` ծեսն, ընդհանուր առմամբ, կոչվում է.

Պատմություն խմբագրել

 
Սուրբ Սավվա I Սերբացի (1174–1236)

Ծագում խմբագրել

Սլավայի տոնի մասին ամենավաղ հիշատակումը թվագրվում է 1018 թվականին[6]։ Հետազոտոների մեծ մասը հակված է այն տեսակետին, որ Սլավան ծագում է նախաքրիստոնեական ժամանակներում առասպելական նախահորը կամ ընտանիքին նվիրված պաշտամունքից, որը հետագայում նպաստել է ազգային ինքնության գիտակցությունը պահպանելուն։ Որոշ հետազոտողներ այն տեսակետին են հակված, որ Սլավան մահացածների պաշտամունքին նվիրված ծես է[7]։ Քրիստոնեության ընդունումից հետո եկեղեցին հեթանոսական սովորույթներն արմատախիլ անելու ապարդյուն ջանքեր է գործադրել։ 13-րդ դարում սերբերի առաջին արքեպիսկոպոս` իմաստուն Սավվա I Սերբացին քրիստոնեացրել է այդ ավանդույթը` «Սերբիայի ժողովրդական կրոնի իր հասկացողության և նրբանկատ մոտեցման» շնորհիվ նա «կարծես թե գտել է փոխզիջումային տարբերակ, որը բավարարել է, ինչպես իր ժողովրդի ավանդույթներն ու պահանջները, այնպես էլ բյուզանդական աստվածաբանության» պահանջները[8]։ Սլավան վերաիմաստավորված հեթանոսական ծես է, որտեղ պահապան-նախահայրը դարձել է քրիստոնեական սուրբը (հաճախ սբ Նիկողայոսը)։ Ինչպես նաեւ հեթանոսական ծիսակարգի բազմաթիվ կրոնական տարրեր և արարողություններ կրճատվեցին` դառնալով ընտանիքի և ընկերների հետ հանդիպման ամենամյա սոցիալական միջոցառում[9]։ Նմանապես են վարվել նաև այլ եկեղեցիներ և մոնոթեիստական կրոնները։ Սավան այսօրվա ձևով տոնվում է սկսած 1862 թվականից մետրոպոլիտ Միխայլո Սերբիացու մշակած կարգով[10]։

Օսմանյան լծի տակ խմբագրել

Իր արշավանքների և նվաճումների ժամանակաշրջանում Օսմանյան Կայսրությունը, որը Բալկանները ճեղքելով Եվրոպա էր մտել, պաշարել և օկուպացրել էր այն ժամանակվա Հարավսլավիայի թագավորության տարածքները։ Հետևելով իր սկզբունքին` կամովին հանձնվեք (բայց ընդունեք մեր հավատքը, պատմությունը, մշակույթը և ենթարկվեք մեզ) կամ մահացեք, թուրքերը նման մի բան առաջարկեցին նաև հարավսլավացիներին։ Առաջարկը բոսնիացիները ընդունեցին, խորվաթները մասամբ, իսկ սերբերը ՝ ոչ (որից և սկսվեց թշնամությունը սերբերի և բոսնիացիներ միջև) և այդ որոշման կապակցությամբ ուղղափառ սերբերն ու խորվաթներն այլեւս չէին կարող բացեիբաց նշել իրենց կրոնական տոները։ Այդ ժամանակ նրանք նման միջոց հորինեցին սրբերին փառաբանելու համար (այստեղից էլ տոնի անվանումը սլավա - փառք). քանի որ չի կարելի մեկ օր հավաքվել է ողջ գյուղով/քաղաքով/երկրով, ապա յուրաքանչյուր ընտանիք իր համար ընտրում է 1 սուրբ և այդ սրբի ծննդյան օրը - փառաբանում է նրան, հրավիրելով մտերիմներին և հարազատներին։

Կարեւոր է հաշվի առնել, որ յուրաքանչյուր նման տոնին անպայման պետք է ներկա լիներ Օսմանյան Կայսրության ներկայացուցիչ, որպեսզի անձամբ հետևեր, որ կրոնական տոներ (բացառություն իսլամական) չտոնվեին։ Քանի որ խաչակնքվելն արգելված էր, բայց պետք էր, ապա մարդիկ հորինեցին այսպիսի սխեմա. կենացից հետո բաժակներն իրար զարկելը պետք է որոշակի ձեւով կատարվեր. սկզբում միայն ուղիղ, ապա կտրուկ ձախ, որից հետո` աջ։ Այս ձևով խաչի ուրվագիծը կրկնելով եւ այդպիսով "սրբացնելով" սնունդը, ընտանիքի և ազգը։

Այս և այլ տոների շնորհիվ Բալկանյան ժողովուրդները կարողացել են պահպանել քրիստոնեական դավանանքը, անցկացնելով օսմանյան լծի մեջ եղած տարիների միջով[11]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ խմբագրել

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ Բուլղարիան, Սերբիան և Հունաստանը սկսեցին իրար դեմ պատերազմել և երբ Բուլղարիան ներխուժեց հարավային Սերբիա, բուլղարացիները սերբերին թշնամիներ էին համարում և ովքեր տոնում էին Սլավան գնդակահարում էին (բուլղարացիները նման սովորույթ չունեն)։ Օրինակ, երբ Բուլղարիայի հրամանատար Պրոտոգերովին հանձնարարվել էր, որ Կումանովոյից արեւելք ավելի վաղ հարձակման և հաղթանակի համար սերբ բնակիչներից հաշվեհարդար տեսնել, իսկ բնակչությունը նախքան միջոցառումներ ձեռնարկելը իրենց հայտարարել էին բուլղարացիներ (պատժից խուսափելու համար), նրա օգնականների մոտ գաղափար էր ծագել` ժողովրդին հարցնել, թե ով է նշվում սլավան։ Եվ նրանք, ովքեր հայտնել էին, որ նշում են, գնդակահարվել էին[12]։

Սոցիալիստական ռեժիմ խմբագրել

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո կոմունիստական ռեժիմի հաստատումով ուղղափառ ավանդույթները խիստ ճնշման են ենթարկվել։ Բացի այդ նախկինում բարձր ագրարային երկիրը աստիճանաբար ուրբանիզացվել է և Սլավայի սովորույթի որոշ ասպեկտներ ավելի հանգիստ բնույթ են ձեռք բերել։ Մասնավորապես, 20-րդ դարի երկրորդ կեսին արդեն իսկ սովորական էր դարձել, որ ավանդական հայրիշխանական ընտանիքները մեծ հեռավորությունների վրա էին բնակվում, այնպես որ, Սլավան գերդաստանով նշելն ավելի բարդ էր։ Սլավան կոմունիստական ժամանակաշրջանում համայնքային ընդհատակյա ժողովրդականություն էր վայելում։

ՅՈւՆԵՍԿՕ-յի մշակութային ժառանգություն խմբագրել

Կոմունիստական կարգերի փլուզումից հետո քրիստոնեական ավանդույթները վերածնունդ ապրեցին։ Այժմ Սլավան հայտնի սերբական տոն է և այսօր Սլավան այս կամ այն չափով տոնում են նաև ոչ քրիստոնյաները կամ նույնիսկ աթեիստները, որպես ժառանգաբար փոխանցվող ընտանեկան տոն։ Սլավան սերբերի համար էթնոմշակութային նույնականացման արժեք է ներկայացնում։

2014 թվականին Սլավա տոնն ընդգրկվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-յի բանավոր և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում[13]։

Ժառանգականություն խմբագրել

Ի տարբերություն շատ սովորույթների, որոնք տարածված են ամբողջ ժողովրդի մեջ, յուրաքանչյուր ընտանիք իր սուրբն ունի, որի պատվին նշվում է Սլավան։ Սուրբը ժառանգվում է ընտանիքի ղեկավարից` սովորաբար հորից որդիներին։ Դստրերը ժառանգում են Սլավան, եթե մնում են ընտանիքում, իսկ եթե ամուսնանում են, ապա սովորույթի համաձայն սովորաբար նշում են ամուսնու Սլավան։

Եթե որդու ընտանիքը ներգաղթում է որևէ հեռու տեղ, ապա հոր թույլտվությամբ որդին Սլավան կարող է նշել է իր տանը։ Այլապես, քանի դեռ ընտանիքի գլխավորը կենդանի է, որդիները Սլավան նշում են նրա տանը։

Յուրաքանչյուր ընտանիք տավա մեջ նշում է մեկ կամ երկու Սլավա, կախված սրբից (քանի որ որոշ սրբերի տարվա մեջ երկու օր է նվիրված)։ Բայց միայն մեկ օրն է հիմնականը, երբ կազմակերպվում է տոնական ընթրիք։ Մյուս օրը կրում է "փոքր սլավա" կամ "նախասլավա"։

Տոնակատարություն խմբագրել

Սլավայի օրն ամբողջ ընտանիքը հավաքվում է տոնական ընթրիքի, որը ներառում է ավանդական ուտեստներ` սլավայի կալաչ (ծիսական հաց) և կոլիվո (հացահատիկից կերակուր` մեղրով և ընկույզով համեմված)։ Եթե տոնը ծոմապահության ընթացքում է, ապա ուտեստները կենդանական ծագում ունեցող մթերքներ չեն պարունակում` համապատասխանելով ծոմի կանոններին (posna), իսկ եթե ծոմապահության ընթացքում չէ, ապա տոնական ընթրիքը կարող է բաղկացած լինել թռչնամսից, ձկնեղենից և կենդանական մսից (հատկապես գառան մսից) պատրաստված բազմաթիվ ուտեստներից և ձվով ու կաթնամթերքներով պատրաստված քաղցրավենիքներից (mrsna)։ Այդպիսով Սլավան կարելի է համարել պասային` posna կամ մսային` mrsna։

Ինչպես նաև ամբողջ ընտանիքով գնում են եկեղեցի, մասնակցում են եկեղեցական ծառայությանը և հաղորդությանը։ Որպես կանոն մարդիկ իրենց հետ եկեղեցի են բերում իրենց կալաչը։ Քահանան եկեղեցական փոքրիկ ծառայություն է կատարում, որով հարգանքի տուրք է մատուցում հովանավոր սրբին, օրհնում է կալաչը և կոլիվոն, ինչպես նաև վառում է սլավայի մոմը։ Պատարագից հետո ծխական քահանան ընտանիքներով շրջում է։ Չնայած պարտադիր չէ, բայց որպես կանոն, հոգևորականը օրհնում է տունը և կատարում է հոգեհանգստյան փոքրիկ ծառայություն` ի հիշատակ ընտանիքի մահացած մարդկանց։

Այդ օրը յուրաքանչյուր ընտանիք պետք է կատարի երկու կարևոր պարտականություն. աղոթել Աստծուն կենդանի և մեռած ազգականների համար և ընդունել եւ հյուրասիրել հյուրերին, ովքեր այդ օրը չեն նշում իրենց Սլավան։ Գյուղերում նման խնջույքները շարունակվում են մինչ երեք օր, քաղաքներում այն տևում է ընդամենը մեկ օր։

Ինչպես յուրաքանչյուր ընտանիք, այնպես էլ յուրաքանչյուր սերբական գյուղ և յուրաքանչյուր եկեղեցի "փառաբանում" է իր սլավան։ Գյուղական բնակավայրերում սուրբ հովանավորի օրը նշվում է հատուկ, իրեն նվիրված ծառի տակ, որի վրա խաչ է փորագրված։ Ծառին վերաբերվում են որպես սրբություն։ Այն կոչվում է ՝ զապիս, իսկ ամբողջ տոնակատարությունը` զավետինա և իմաստն այն է, որ ծառի տակ ընդհանուր աղոթքից հետո կատարվում է խաչի երթ դաշտերով եւ մարգագետիններով։ Ապա տեղի է ունենում ընդհանուր կերուխում[14]։

Առավել տարածված է տոնական օրերից է Սուրբ Նիկողայոսի (Nikoljdan, դեկտեմբերի 19), Սուրբ Գևորգի (Đurđevdan, Ջուրջևդան - մայիսի 6), Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչի (Jovanjdan, հունվարի 20), Սբ. Դեմետրիոսի (Mitrovdan, Միտրովդան - նոյեմբերի 8), Սբ Միքայելի (Aranđelovdan, նոյեմբերի 21) և Սբ. Սավայի (Savindan, Սավինդան - հունվարի 27) ծննդյան օրերը։ Այս բոլոր օրերը տրված են համաձայն Գրիգորյան օրացույցի և ոչ թե ըստ Սերբական ուղղափառ եկեղեցու կողմից ընդունված Հուլյան օրացույցի։

Սերբիայի համայնքները (գյուղեր, քաղաքներ, կազմակերպություններ, կուսակցություններ, հիմնարկներ, ընկերություններ, մասնագիտություններ) նույնպես նշում են իրենց բարեխոս սրբի տոնը։ Օրինակ, Բելգրադ քաղաքը տոնում է Հիսուս Քրիստոսի Համբարձումը որպես իր Սլավա։

Պատկերասրահ խմբագրել

Տեսանյութեր խմբագրել

Սլավան 2014 թվականին ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ոչ մշակութային արժեքների ցանկում ընդգրկելու ժամանակ ներկայացված տեսանյութ. «Սլավա- ընտանիքի հովանավոր սրբին նվիրված օրվա տոնակատարություն» կազմել է Բելգրադի Ազգագրության թանգարանը[15]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ La Slava, celebración de la fiesta del santo patrón de las familias
  2. ↑ Ястребов, 1889, էջ 1
  3. ↑ Крсна слава. (սերբ.)
  4. ↑ Трифуновски, Јован Ф. Породична слава и сличне славе у охридско-струшкој области. Гласник етнографског Института САСА, том XLV. (սերբ.)
  5. ↑ Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (2014 թ․ նոյեմբեր). «Slava». Nomination file no. 01010 for Inscription on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity in 2014. Paris, France: UNESCO.
  6. ↑ Grupa autora, Sociološki leksikon, Savreneba administracija, Beograd, 1982.g.
  7. ↑ Grupa autora, Srpski mitološki rečnik, NOLIT, Beograd, 1970.
  8. ↑ Serb World. 3–4. Neven Publishing Corporation. 1982. p. 5.
  9. ↑ A. P. Vlasto (1970). The Entry of the Slavs Into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. CUP Archive. pp. 223–. ISBN 978-0-521-07459-9.
  10. ↑ Folk Culture: Folk culture & the great tradition. Institute of Oriental and Orissan Studies. 1983. p. 113. (անգլ.)
  11. ↑ Ethnologia Balkanica. LIT Verlag Münster. pp. 70–. GGKEY:ES2RY3RRUDS.
  12. ↑ Đoko M. Slijepčević (1958). The Macedonian Question: The Struggle for Southern Serbia. American Institute for Balkan Affairs. p. 77. «Then Protogerov's aides had an idea: they asked who celebrated Slava. Those who did so were shot, since the celebration of the slava is a sign that one is a Serb: it is a custom which the Bulgars do not ...;» Gilbert in der Maur (1936). Die Jugoslawen einst und jetzt: Jugoslawiens Aussenpolitik. Günther. p. 330. (անգլ.)
  13. ↑ Slava, celebration of family saint patron’s day. intangible heritage - Culture Sector - UNESCO.unesco.org. կայքում (անգլ.)
  14. ↑ Овсяный, 1898
  15. ↑ Film « Slava - Celebration of Family Saint Patron's Day.» © Ethographic museum in Belgrade, 2013

Գրականություն խմբագրել

  1. Овсяный Н. Р. Сербия и сербы. — СПб., 1898.
  2. Ястребов И. С. Обычаи и песни турецких сербов. — СПб.: Типография В. С. Балашева, 1889. — XXIV + 626 с.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Տես՝ slava Վիքիբառարան, բառարան և թեզաուրուս
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սլավա_(տոն)&oldid=9752349» էջից