Մարմաշենի վանք

Մարմաշենի վանք, վանական համալիր, որը գտնվում է Շիրակի մարզի Մարմաշեն գյուղից մոտ 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, Ախուրյան գետի ձախ ափին։

Մարմաշենի վանք
Մարմաշենի վանքը
Հիմնական տվյալներ
Տեսակ	վանք և մշակութային արժեք
Երկիր	Հայաստան
Տեղագրություն	Շիրակի մարզ, Մարմաշեն
Դավանանք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Թեմ	Շիրակի թեմ
Հիմնական ամսաթվերը	10-րդ դար
Ներկա վիճակ	Կանգուն
Կազմված է	Գավիթ-տապանատուն, Գերեզմանոց, Գերեզմանոց, Գերեզմանոց, Խաչքար, Խաչքար, Եկեղեցի, Եկեղեցի, Եկեղեցի, Եկեղեցի, Գերեզմանոց, Եկեղեցի Սբ. Աստվածածին, Կաթողիկե, Խցեր բնակելի, Կառույցներ օժանդակ, Պարիսպ և Ջրմուղ
Ժառանգության կարգավիճակ	մշակութային հուշարձան Հայաստանում
Ճարտարապետական ոճ	Հայկական
Կառուցման ավարտ	10-րդ դար
Հիմնադրված	10-րդ դար
Marmashen Monastery Վիքիպահեստում

Անվան ծագում

Մարմաշեն անվան ծագման վերաբերյալ ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը գրում է.

«Վերջապես, տակավին պարզված չէ, թե ի՞նչ է նշանակում «մարմաշեն» բառը և ու՞մ պետք է վերագրել՝ գյուղի՞ն, թե՞ վանքին։ Ոմանք կարծում են, թե այդ բառն առաջացել է աբխազների թագուհի Մարիամի անունից, մյուսները՝ ճարտարապետի, մեկ ուրիշը՝ սրբի։ Այս ցանկը կարելի է համալրել նորանոր ենթադրություններով, սակայն, դրանք կարիք են զգում լուրջ հիմնավորման։

Հիշատակություններ

Մարմաշենն առաջին անգամ հայ պատմիչների կողմից հիշատակվում է X դարում։ Ստեփանոս Ասողիկը, խոսելով արաբ ամիրա Մամլանի դեմ դուրս եկած հայ-վրացական միացյալ բանակի մասին, հաղորդում է հետևյալը.

«և Գագկայ յամենայն զօրացն Հայոց հարեալ զգունդ զռ (1000) յընտիր վառելոցն` գումարէ ի ձեռն իշխանաց իշխանին Վահրամայ, որդւոյ Գրիգորոյ Պահլաւունւոյ, որ զՄարմաշեն և զԲրգներն շինեաց...›› - Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 270։

Հաջորդ պատմիչը, որն արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Մարմաշենի մասին, 10-11-րդ դարերի հեղինակ Սամվել Անեցին է։ Պատմիչը ոչ միայն նշում է կառուցողի անունը, այլև շինության թվականը.

«Սկիզբն շինուածոյ մեծանուն և վայելչաշեն զարմանակերտ և հոյակապ ուխտին Մարմաշինոյ` ի քրիստոսասէր իշխանաց իշխանէն Վահրամայ. սկսեալ ի ՆԼԵ. թուին և ավարտեալ ի ՆԽԳ. ին››› - Սամուելի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 103։

Մարմաշենն իրենց աշխատություններում ավելի ուշ հիշատակում են նաև Կիրակոս Գանձակեցի, Վարդան Արևելցի և Մխիթար Այրիվանեցի պատմիչները, որոնք կառուցողի անունը հիշատակելուց բացի այլ մանրամասներ չեն հաղորդում։

Մարմաշենը, ինչպես վկայում է եկեղեցու հարավային պատի վրա Վահրամ Պահլավունու թողած արձանագրությունը, եղել է մեծ սպարապետի տոհմային հանգստարանը, որի համար էլ արժանացել է նրա ու իր սերունդների ուշադրությանը։

«Շինեցաք և այլ բազում եկեղեցիս և վանորայս. բայց զտեղի հանգստեանս մերոյ առաւել պատուով մեծացուցաք և լիացուցաք ամենայն գոյիւք, լերամբք և դաշտաւք, աւանդեցաք ի սա գեղս և ագարակս գանձագինս›› - И . А. Орбели, Надписи Мармашена, П., 1914, стр. 1

1064 թվականին սելջուկ-թուրքերը Ալփ-Ասլանի որդի Մելիք շահի գլխավորությամբ պաշարում և կործանում են Մարմաշենը։ Ասվածի վառ ապացույցն է արաբ հեղինակ Իբն ալ-Ասիրի հետևյալ վկայությունը.

«Մելիք շահը և Նիզամ ալ-Մուլքը շարժվեցին դեպի Մարիամ Նիշին, ուր շատ վանականներ ու քահանաներ (հոգևորականներ) կային։ Քրիստոնյա թագավորներն ու նրանց ժողովուրդը բարյացակամ էին այս քաղաքի բնակիչների նկատմամբ։ Սա մի ամրացված քաղաք էր, որի պարիսպները պատրաստված էին հսկայական պինդ քարերով, որոնք կապարի ու երկաթի միջոցով իրար էին կապված, իսկ նրա մոտ կար մի մեծ գետ։ Նիզամ ալ-Մուլքը պատրաստեց կռվի համար պետք եղած նավերը և այլ բաներ ու կռվի բռնվեց։ Կռիվը տևեց գիշեր ու ցերեկ, իսկ նա զինվորներին կռվի էր բերում հերթով։ Անհավատները հոգնեցին և հուսահատությունը պատեց նրանց։ Մուսուլմանները հասան նրա պարիսպներին և աստիճաններ դնելով` վեր բարձրացան, քանզի բրիչները բթացան քարի կարծրության պատճառով։ Երբ բնակիչները մուսուլմաններին պարսպի վրա տեսան, թուլացան ու հուսալքվեցին։ Մելիք շահը մտավ քաղաք Նիզամ ալ- Մուլքի հետ, և նրանք վառեցին ու կործանեցին եկեղեցիները, բնակիչներից շատերին կոտորեցին և շատերը իսլամ ընդունելով մահվանից փրկվեցին››: - Իբն ալ-Ասիր, Արաբական աղբյուրներ, Բ, թարգմանություն բնագրից. առաջաբան և ծանոթագրութ-յուններ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1981, էջ 218։

Մարիամ Նիշին կոչվող քաղաքը, ինչպես երևում է Գրիգոր Մագիստրոսի` Սոսթենես վանահորը գրած նամակի բովանդակությունից, կոչվել է Մարմաշեն.

«Ուխտիդ սուրբ և մայրաքաղաքիդ Մարմաշինոյ››: - Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, բնագիրն յառաջաբանով եւ ծանօթութիւններով առաջին անգամ ի լոյս ընծայեց Կ. Կոստանեանց, Աղէքսանդրապօլ, 1910, էջ 104։

Մեկ այլ նամակի մեջ, որն ուղղված էր Սանահինի վանքին, այն ներկայացվում է որպես պարսպապատ քաղաք.

«զեկեղեցեաց զյարդարումն և զկերտութիւն սքանչելի և ամրապատ պարսպօք և աշտարակօք ա-րամանեալ, որ և ի մահարձանաց ոք այժմ եթէ հայեսցի ոչ ի բնաւ Արամեան գտցէ ոք այնպիսի, և զբազմութիւն անապատականաց և մայրաքաղաքաց յօրինեալ››: - Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, բնագիրն յառաջաբանով եւ ծանօթութիւններով առաջին անգամ ի լոյս ընծայեց Կ. Կոստանեանց, Աղէքսանդրապօլ, 1910, էջ 141։

Սելջուկյան ավերածություններից հետո Մարմաշենը 1225 թվականին վերանորոգվում է։ Վահրամ Պահլավունու թոռներ Գրիգոր արքեպիսկոպոսը և նրա եղբայր Խարիփ Մագիստրոսը Մարմաշենի գլխավոր եկեղեցու հյուսիսային պատի վրա թողած արձանագրության մեջ հաղորդում են, որ իրենց ջանքերով

«վերստին նորոգումն եղև հրաշափառ տաճարի››: - И . А. Орбели, Надписи Мармашена, П., 1914, стр. 2

Սակայն, ինչպես երևում է.

«Մարմաշէնի առաջնորդութիւնը շատ չէ տևել. նա էլ Հայաստանի միւս վանքերի հետ ենթարկուել է մոնղոլների աւարառութիւններին և հետըզհետէ քայքայուել, ամայացել է››: - Ն. Ք. Նիկողոսեան, Շիրակի գիւղական կեանքից, ‹‹Արարատ››, 1904, N Թ, էջ 786-787։

«Միայն 19-րդ դարի 30-ական թվականներին, երբ Ռուսաստանը գրավեց Հայաստանի հյուսիսային մասերը, և ռուս-թուրքական սահմանը դարձավ Ախուրյան գետը, Ղարսի հայ գաղթականների մի խումբ բնակություն հաստատեց վանքի շուրջը և գլխավոր եկեղեցին մաքրելով դարձրին գյուղական եկեղեցի››: - Հ. Եղիազարյան, Մարմաշենի վանքը եւ նրա վիմագրությունները, ‹‹Էջմիածին››,1957, N 5,էջ 36։

Ճարտարապետություն

Մարմաշենի վանական համալիրը

Կաթողիկե եկեղեցու հյուսիսային պատի վրա փորագրված արձանագրության մեջ հիշատակվում են վանքերի երկու խումբ` Վերին և Մեծ, որոնք հետագայում Գրիգոր արքեպիսկոպոսի և նրա եղբայր Խարիփ Մագիստրոսի ջանքերով միավորվում են։ Վերին վանքը գտնվում է Մեծ վանքից 200 մետր դեպի հյուսիս գտնվող բլրակի վրա և իր դիրքով ավելի բարձր է նախորդից։ Ի տարբերություն Վերին վանքի` Մեծ վանքը պաշտպանված է եղել շրջապարիսպով, որը ձգվել է մինչև գետի եզերքը՝ իր մեջ ներառելով չորս եկեղեցի, գավիթ-ժամատուն, զանգակատուն և գերեզմանոց։

Մեծ վանքի տարածքում 19-րդ դարի 80-ական թվականներից մինչ օրս իրականացված հնագիտական աշխատանքների արդյունքում ուսումնասիրողները դեռևս չեն հայտնաբերել նախաքրիստոնեական կառույցների հետքեր, սակայն, պահպանված հիշատակության համաձայն, Ալեքսանդր Երիցյանը հայտնաբերել է հեթանոսական տաճարի մնացորդներ.

«որի կէսը մնում էր քրիստոնէական եկեղեցւոյ հիմանց տակ››: - Համբօ, Հինգերորդ հնագիտական ժողովը Թիֆլիսում, ‹‹Փորձ››,1881, N 1 էջ 87։

Կաթողիկե եկեղեցի

Գտնվում է հիմնական խմբի կենտրոնում։ Իր ձևերով ու հատկանիշներով կատայալ գմբեթավոր դահլիճ է (12,8 մ X 20 մ)։ Ամբողջ շենքը կառուցված է զանգվածեղ տուֆ քարերից, որոնց մեծությունը տեղ-տեղ հասնում է մինչև 2 մետրի։ Եկեղեցին կանգնած է վեց որմնասյուների վրա, որոնցից երկուսը, կամար կազմելով, միանում են բեմին` առջևից փակելով ավանդատների մուտքը։ Ավանդատները աստիճաններով միացված են բեմին։ Եկեղեցին ունի բավական բարձր և ընդարձակ բեմ, որի արևելյան պատի վրա կան յոթ կամարակապ պատուհաններ։

Դրսից շենքի բոլոր ճակատները հարդարված են զույգ որմնասյուներին հենվող որմնակամարներով։ Կենտրոնական որմնակամարները մյուսներից տարբերվում են իրենց մեծությամբ, որոնց տակ ամփոփված են պատուհաններ (հարավային ճակատում կամարաձև, մյուսներում` ուղղանկյուն)։

Եկեղեցու պատերի ծանրաբեռնվածությունը թեթևացնելու, ինչպես նաև արտաքուստ շքեղ տեսք տալու նպատակով շինարարները արևելյան, հարավային և հյուսիսային պատերի վրա երկուական եռանկյունաձև մեծ խորշեր են թողել։

Շենքին առանձնահատուկ շուք է տալիս 12 նիստանի թմբուկը, որն ավարտվում է հովանոցաձև վեղարով։

«Մարմաշենի գլխավոր եկեղեցին, իր հիմնական ձևերով ընդհուպ մոտենում է Անիի Մայր տաճարին և չնայած հատակագծային ձևերի մեջ եղած տարբերությանը, ծավալային լուծման, կերպարի և հատկա-պես արտաքին հարդարանքի մեջ խիստ ակնհայտ է ընդհանրությունը››: - Ս. Խ. Մնացականյան, Ակնարկ հայ ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1964, էջ 205։

• 
  Եկեղեցին 1878 թվականին
• 
  Եկեղեցին 2014 թվականին
• 
  Կաթողիկե եկեղեցին վանական համալիրի կենտրոնում
• 
  Կաթողիկե եկեղեցու խորանը

Երկրորդ եկեղեցի

Վանական համալիրը՝ թռչնի թռիչքի բարձրությունից

Գմբեթավոր դահլիճ է և գտնվում է գլխավոր եկեղեցուց 2,5 մետր դեպի հյուսիս, որից հիմնականում պահպանվել են հարավային և արևելյան պատերը և տանիքի որոշ հատվածներ։ Սա իր չափերով (9,5 մ X 15 մ) զիջում է գլխավոր եկեղեցուն, սակայն ճարտարապետական ձևերով և արտաքին հարդարանքներով նման է վերջինիս։ Ըստ ճարտարապետ Թ. Թորամանյանի` այս եկեղեցին.

«թերևս ավելի կանուխ է, քան Վահրամաշենը, այնուամենայնիվ դարձյալ նույն դարուն և նույն երրորդ վերածնության կպատկանի››: - Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, MCMXLII, էջ 317։

Մեծ վանքի եկեղեցիները կառուցվել են համալիրային ամբողջականության և ներդաշնակության ակնկալումով, որտեղ անսամբլի մյուս եկեղեցիները գլխավոր եկեղեցու նկատմամբ ունեն ենթակա դեր։ Ուստի, վերոհիշյալ համաչափությունները պահպանելու համար անհրաժեշտ էր նախ կառուցել համալիրի գլխավոր կառույցը, իսկ այնուհետև նրա հետ համապատասխանեցնել մնացած (երկրորդական) շինությունները։ Հետևաբար, պետք է ենթադրել, որ Վահրամ Պահլավունին երկրորդ եկեղեցին կարող էր կառուցել միայն գլխավոր եկեղեցու ավարտից հետո, այսինքն` 994-1029 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում։

Երրորդ եկեղեցի

Գտնվում է գլխավոր եկեղեցուց 11 մետր դեպի հարավ։ 7 մետր լայնություն և 9 մետր երկարություն ունեցող այդ կառույցը նույնպես անսյուն է և պատկանում է խաչաձև հատակագիծ ունեցող կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների տիպին։

Այս շինությունն իր ճարտարապետական լուծումներով ու արտաքին հարդարանքով խիստ տարբերվում է գլխավոր և երկրորդ եկեղեցիներից, այդ առանձնահատկություններն իրենց հերթին կարողանում են համալիրին ավարտուն տեսք և շքեղություն հաղորդել։ Այս եկեղեցին ևս կառուցվել է 994-1029 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում` երկրորդ եկեղեցու հետ միաժամանակ կամ նրա ավարտից հետո։

Եկեղեցու արևմտյան և հարավային պատերին կան մեկական, իսկ արևելյան պատին` երեք փոքրիկ պատուհաններ։ Նույն չափի երեք պատուհաններ էլ կան թմբուկի արևելյան, հարավային և արևմտյան կողմում։

Եկեղեցին ունի բարձր բեմ, որի երկու կողմերում կան քառակուսի ավանդատներ։ Նույնպիսի ավանդատներ կան նաև արևմտյան դռանը հարակից երկու անկյուններում։ Գլխավոր եկեղեցու հարավային պատին` Մարիամ թագուհու թողած արձանագրության մեջ, պահպանվել է հիշատակություն այն մասին, որ Մարմաշենի տիեզերական ուխտում եղել է.

«զսեանն եկեղեցին զսուրբ Պետրոս››: - Յ. Շահխաթունեանց, Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հտ. II, Էջմիածին, 1842, էջ 276։

Գավիթ-ժամատուն

Գտնվում է գլխավոր եկեղեցու արևմտյան կողմում (13,3 մ X 12,6 մ), որից այժմ պահպանվել են ավերակ վիճակում գտնվող արևմտյան և հյուսի-սային պատերը, հարավային պատի ստորին շարվածքը, չորս որմնախարիսխներն ու ութանկյուն սյուների բեկորներ։ Սրա մեջ բացվող գլխավոր եկեղեցու արևմտյան դռան երկու կողմում կան տապանաքարեր, որոնցից հյուսիսային կողմի արձանագիրը վկա յում է, որ դա Վահրամ Պահլավունու գերեզմանն է։

«Վահրամի տապանաքարը, չպետք է շփոթել եկեղեցիի արևմտյան դռան մոտ այժմյան գոյություն ունեցող, ալեքսանդրապոլցիների շինած տապանաքարի հետ. իր իսկական տապանաքարը ինքս գտել և լուսանկարել եմ, թեև մեջտեղից երկու կտոր եղած››: - Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, MCMXLII, էջ 317։

Ալեքսանդրապոլցիների կողմից նոր շիրմաքարը տեղադրվել է հին տապանաքարի տեղում, որովհետև Վահրամ իշխանի թոռ Գրիգոր արքեպիսկոպոսը գլխավոր եկեղեցու հյուսիսային պատին թողած ընդարձակ արձանագրության մեջ հաղորդում է, որ թշնամու դեմ մղած կռվի ժամանակ մարտիրոսացած իր սիրելի եղբայր Խարիփի մարմինը

«բերեալ թաղեցաք առ դրան սրբոյ կաթողիկէիս մերձ առ նշխարս հաւուն մերոյ Վարհամա[մ] իշխանի››: - И . А. Орбели, Надписи Мармашена, П., 1914, стр. 2-3

Այստեղ են գտնվում նաև Վահրամ իշխանի թոռ և Խարիփ Մագիստրոսի եղբայր Գրիգոր արքեպիսկոպոսի և նրա որդի Ապուղամրի տապանաքարերը։ Այս ամենից կարելի է հետևություն անել, որ Վահրամ Պահլավունու և նրա սերունդների համար գավիթ-ժամատունը ծառայել է հիմնականում որպես տոհմային տապանատուն-հանգստարան։ Գավթի կառուցումն ազդարարող շինարարական արձանագրության բացակայությում է։

Չորրորդ եկեղեցի

Գտնվում է գավթի արևմտյան կողմում։ Արտաքուստ կլոր այս շինությունը ներքուստ ներգծված է չորս կիսակլոր խորաններով, որոնք ընդգծում են կառույցի խաչաձևությունը։ Խորանների միջև տեղադրված են մեկական ավանդատներ։ Ավերված եկեղեցուց պահպանվել են պատերի ստորին շարվածքը և միաստիճան բարձր ստիլոբատը (հիմնապատը)։ Մասնագիտական գրականության մեջ ուսումնասիրողների կողմից այս եկեղեցին թվագրվել է 7-րդ դարով, իսկ Ն. Մ. Տոկարսկին այն թվագրում է 11-րդ դարի 20-30-ական թվականներով՝ հաշվի առնելով սույն շինության և 1029 թվականի կառուցված Խծկոնքի կլոր հատակագծով եկեղեցու նմանությունը։

Զանգակատուն

Գտնվում է գավթի հարավարևմտյան կողմում։ Մյուս շինությունների նման, այս քառանկյուն կառույցը նույնպես կառուցված է տուֆ քարով, որից այժմ պահպանվել են միայն ստորին 2-4 շարքերը։ Հ. Եղիազարյանի կարծիքով, այս շինությունը եղել է Պահլավունյաց տոհմի դամբարան, չնայած նրան, որ

«ներսում չեն պահպանվել գերեզմանաքարեր››: - Հ. Եղիազարյան, Մարմաշենի վանքը և նրա վիմագրությունները, ‹‹Էջմիածին››,1957, N 5,էջ 39։

«Գավթի հետ միաժամանակ նույն որմածքով կառուցված այս փոքրիկ շենքը, իմ կարծիքով, զանգակատուն է, որը, թվում է, պետք է նախօրինակ ծառայեր Սանահնի վանքի զանգակատանը››: - Ս. Սաղումյան, Մարմաշենի վանք, Էջմիածին, 1998, էջ 16

Կիսելով այս բավական հետաքրքիր տեսակետը, հարկ ենք համարում նշել, որ գավիթի առկայության պայմաններում սույն շինության դամբարան լինելը բացառվում է։

‹‹Սրա կառուցման ժամանակը, նույնպես որոշ չէ, սակայն գետնի մակերեսի նկատմամբ նրա նստվածքից երևում է, որ պետք է կառուցված լինի ԺԱ դարում` գլխավոր եկեղեցու և գավթի կառուցումից հետո››:|Հ. Եղիազարյան, Մարմաշենի վանքը և նրա վիմագրությունները, ‹‹Էջմիածին››,1957, N 5,էջ 39։}}

Զանգակատունը զբաղեցնում է գավթի և կլոր հատակագծով եկեղեցու միջև ընկած տարածությունը։ Սակայն, կարծում ենք, որ այդ փոքրիկ շինության հիմնադրումով ոչ թե լրացվել է գավթի և կլոր եկեղեցու միջև ընկած տարածությունը, այլ հակառակը. նախապես կառուցվել է զանգակատունը, իսկ այնուհետև կլոր եկեղեցին։ Զանգակատունը ևս կառուցվել է 994-1029 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում։

Մեծ վանքի գերեզմանոց

Գտնվում է վանքի արևելյան մասում։ Հին գերեզմանների տապանաքարերը գտնվում են եկեղեցիների հիմքերին հավասար բարձրության վրա։ Վերոհիշյալ հարթությունից վեր գտնվող բազմաթիվ տապանաքարերի վրա պահպանված արձանագիր թվականների առկայությունը հուշում է, որ նոր գերեզմանոցը ձևավորվել է հին գերեզմանոցի վրա։ Այս գերեզմանոցի տարածքում է գտնվում իշխանաց իշխան Վահրամ Պահլավունու կողակցի՝ Սոփիա տիկնոջ արձանագիր տապանաքարը, որը Վերին վանքից

«բերին ’ի ստորին գիւղն, և եդին ’ի վերայ գերեզմանի քահանայի միոյ նոր վախճանելոյ (Տէր Պօղոս անուն)››: - Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881, էջ 147։

Հավանաբար, նույն եղանակով Վերին վանքի գերեզմանոցից Մեծ վանքի գերեզմանոց է տեղափոխվել նաև Վահրամ Պահլավունու որդու՝ Ապուղամրի կնոջ տապանաքարը։ Ստորին վանքի տարածքում Պահլավունյաց տոհմի կանանց գերեզմանների բացակայության, ինչպես նաև Վերին վանքի տարածքում դրանց առկայության հանգամանքը վկայում է, որ Վերին վանքի տարածքը Վահրամ Պահլավունու և նրա սերունդների կանանց համար հանդիսացել է որպես տոհմային գերեզմանոց։ Հակառակ դեպքում Վահրամ Պահլավունու աճյունը չէր ամփոփվի Մեծ վանքի գավթում, իսկ նրա կողակցինը՝ Վերին վանքի գերեզմանոցում։

Վերին վանք

Գտնվում է Ստորին վանքի կամ Մեծ Մարմաշենի հյուսիսային կողմում` Ախուրյանի աջ ափին բարձրացող բլրակի վրա, որը Ստորին վանքի հետ միասին կազմել է մեկ ամբողջություն։ Այն իր կազմում ունի մեկ եկեղեցի և գերեզմանոց։ Գերեզմանոցի եկեղեցին քառաթև կենտրոնագմբեթ շինություն է, որից պահպանվել է հյուսիսային պատի մեծ մասը։ Կառույցը թվագրվում է 7-րդ դարով։ Վահրամ Պահլավունին գերեզմանոցի քառաթև եկեղեցին պետք է որ կառուցած լիներ իր վաղամեռիկ կնոջ` Սոփիայի մահից (1015 թվական) հետո և ավարտած` մինչև 1029 թվականը։

Վերին վանքի գերեզմանոց

Տարածվում է մատուռանման շինության շուրջը։ Այստեղ է թաղված Վահրամ Պահլավունու կին Սոփիա տիկինը.

«Արձանագիր Գրիգորի եպիսկոպոսին յայտ առնէ զի երկու վանք էին ’ի տեղւոջս, մին ստորագրեալս Մարմաշէն` որ Մեծ կոչի առ միւսովն. իսկ միւսն Վերի վանք, զի կայ ’ի Հ. Ե. մեծին սակաւուք հեռի ’ի լանջակող-ման ձորոյն, փոքու վտակաւ անջրպետեալ ’ի ստորնոյն, այլ աւերեալ է, և միայն որմն հիւսիսային կանգուն կայ. աստանօր էր գերեզման Սոփիայ տիկնոջ››: - Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881, էջ 151։

Ներկայումս անհնար է գերեզմանոցի տարածքում գտնել այն վայրը, ուր հանգչում է աստվածապաշտ տիկնոջ աճյունը, որովհետև, ինչպես վերը նշեցինք, իրենց ազ-գի պատմությունը չիմացող մի խումբ բարբարոսներ նրա շիրմաքարը տեղափոխել էին Մեծ վանքի գերեզմանոց։ Այս գերեզմանոցում թաղված էր նաև Ապուղամր Պահլավունու կինը, որի տապանաքարը, ըստ արժանացել է Սոփիա տիկնոջ շիրմաքարի բախտին։

Գլխավոր եկեղեցու հարավային պատի միջին մասում Վահրամ Պահլավունու կողմից թողած արձանագրության մեջ հիշատակված թվականները (988-1029 թվականներ) լիովին համապատասխանում են իրականությանը, որովհետև տվյալ ժամանակահատվածում (41տարի) Վերին և Ստորին վանքերի տարածքում, գլխավոր եկեղեցուց բացի, կառուցվել են ևս չորս եկեղեցի, գավիթ-ժամատուն և զանգակատուն։ Վերոհիշյալ ժամանակահատվածում Վահրամ Պահլավունին իրոք կարող էր առաջին հայացքից անհավանական թվացող հսկայածավալ շինարարական աշխատանքներն իրենց ավարտին հասցնել, որովհետև այդ աշխատանքների ընթացքում, ինչպես ինքն է նշում, ներդրվել է ողջ տոհմի կարողությունը.

«և կատարեցաք մեծ ջանիւ և բազում ծախիւք ես և մայր իմ Շուշիկ Հայոց տիկնաց տիկին և եղբարք իմ Վասակ իշ-խանաց իշխան որ նահատակեցաւ ի թուրքաց պատերազմի և Աբլխարիբ Հայոց մարզպան և մանուկն Համզէ...››: - И . А. Орбели, Надписи Мармашена, П., 1914, стр. 1

Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունը՝ Մարմաշենի վանքի մոտակայքում. հնագիտական այլ արժեքներ

Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում բնակավայրեր են հիմնադրվել դեռևս հազարամյակներ առաջ։ Մարզի տարածքում հայտնաբերվել են մ. թ. ա. 3-րդ հազարամյակից մինչև ուշ միջնադարին վերաբերող հնագիտական հուշարձաններ, բրածո կենդանիների մնացորդներ, կավե ու բրոնզե իրեր, ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերի գործիքներ ու զենքեր։ Որպես մարդկության հինավուրց օրրանի մեկ այլ վկայություն է Մարմաշենի մերձակայքում պահպանված սեպագիր արձանագրությունը։ Դա Ուրարտուի թագավոր Արգիշտի առաջինի արձանագրությունն է, որտեղ ասվում է, որ "Արգիշտին գրավեց Էրիախի երկիրը, Իրդանիունի բնակավայրը, հասավ մինչև Իշկիգուլու"։ Էրիախին այսօրվա Շիրակն է, Իրդանիունին՝ Գյումրին կամ նրա շրջակա տարածքը, իսկ Իշկիգուլուն Աշոցքն է։ Պետք է հաշվի առնել, որ Արգիշտին գրավել էր վաղուց արդեն գոյություն ունեցող և ժամանակի չափանիշներով՝ հիշատակման արժանի խոշոր բնակավայրեր։ Արգիշտին գրավել է Էրիախի երկիրը, սակայն հետագայում ուրարտական արշավանքները շարունակվել են դեպի այս տարածքներ։ Նշանակում է՝ Արարտայի արքան պարզապես այն գրավել է, ինչ – որ հարկեր վերցրել, ավար կամ գերիներ ու հեռացել է, իսկ տարածքը չի ընդգրկել իր տիրապետության մեջ։ Հայտնի չեն այնպիսի փաստեր, որ այս տարածքում կառուցվել են ուրարտական ամրոցներ կամ այլ շինություններ, ինչպես օրինակ Էրեբունին կամ Թեյշեբաինին։

Մարմաշենը և սպարապետ Վահրամ Պահլավունին. 10-րդ դար

Երբ 885 թվականին Բագրատունիները վերականգնեցին հայոց պետականությունը, սկզբում սպարապետությունը պաշտոնավարում էին արքայի եղբայրները։ Ավելի ուշ, պետության համախմբվածությունն ամրապնդելու նպատակով, այն հանձնվեց Պահլավունիներին։ Նախարարական տանը, մի շարք տարածքների հետ, հատկացվեց նաև Շիրակ գավառը։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին հաղորդում է, որ Պահլավունիների տոհմը պարթևական ծագմամբ հայացած ճյուղ է։ Մեզ հասած տվյալներով՝ Մարմաշենի հոգևոր և աշխարհիկ զարթոնքը եղել է հենց 10-րդ դարում, երբ հայոց Վահրամ Պահլավունի սպարապետը շինարարական աշխույժ գործունեություն է ծավալել։ Ենթադրություն կա, որ 10-րդ դարում Պահլավունու ամրոցի դիմաց եղել է ինչ–որ պարտեզ՝ շինություններով։ Եթե այդպես է, հնարավոր է ամրոցը կառուցելիս ավերվել են ավելի վաղ շերտի կառույցները։ Համենայն դեպս, այնտեղ լուրջ պեղումներ չեն կատարվել, որ հստակ նշվի՝ տարածքում ուրարտական կառույցներ կան, թե չէ։

Մարմաշենի վանական համալիրի հոգևոր նշանակությունն անցյալում և ճարտարապետական արժեքն՝ այսօր

Շիրակի մարզում բավականին լավ պահպանված հուշարձաններից է Մարմաշենի վանական համալիրը։ Այս խոշոր վանական համալիրը մեծապես նպաստել է հայ հոգևոր կյանքի զարգացմանը։ Մեծ եկեղեցին կրում է Աստվածամոր անունը։ Հավանաբար այստեղից էլ գալիս է ընդհանուր համալիրի, նաև մոտակա գյուղի անվանումները։ Ըստ որոշ կարծիքների՝ “Մարմաշեն” անվանումը “Մարիամաշեն” բառի ձևափոխումն է։ Իսկ հնավայրի մյուս՝ “Վահրամաբերդ” անվանումը ենթադրել է տալիս, որ այստեղ եղել է նաև իշխանական նստավայր։ Այս կարծիքը հիմնավորում է մերձակա բլրի գերեզմանոցում թաղված Սոփիա իշխանուհու շիրիմը։

Մարմաշենի վանքը այնտեղ տանող ճանապարհից

Պահպանված եկեղեցիներից բացի, եղել է նաև զվարթնոցատիպ տաճար։ Այն ավերված է եղել անհիշելի ժամանակներից։ Մինչև 1938 թվականն անգամ հայտնի չի եղել, որ համալիրում այսպիսի շինություն է եղել։ Մինչ այդ վանքի տարածքն ընդգրկվել է գյուղի մեջ, իսկ զվարթնոցատիպ տաճարի ավերակները եղել են տներից մեկի գոմի տակ։ 1950-ականներին այստեղ առաջին պեղումներն են իրականացվել, երբ գյուղն արդեն տեղափոխվել էր ավելի վեր։ Ավելի ծավալուն աշխատանքներ իրականացվել են 1970-ականների սկզբից՝ հնագետ Սերգեյ Հարությունյանի գլխավորությամբ և տևել մոտ 10 տարի։

Աստվածածին եկեղեցուն կից, նրանից մոտ երկու դար անց կառուցվել է գավիթ, որտեղ, դրված տապանաքարի արձանագրության համաձայն՝ ամփոփված են 1045 թվականին թուրքաց դեմ պատերազմելիս զոհված Վահրամ Պահլավունու նշխարները։ Գավիթն այսօր չկա, սակայն եկեղեցու պատերին նկատելի են նրա հետքերը։ Ամենայն հավանականությամբ, համալիրը պատկանում է Տրդատ ճարտարապետի թողած արժեքների շարքին։ Համեմատելով այն տաճարների հետ, որոնք պատմական տվյալներով, նրա ստեղծագործություններն են, նկատելի են նույն ձեռագրային նրբությունները։ Մարմաշենի վանական համալիրը, ինչպես և Շիրակ աշխարհի այլ հնագույն հուշարձաններ, պատկերացում է տալիս Անի -Շիրակ ճարտարապետական դպրոցի ավանդույթների և լուծումների մասին։

Համալիրի հիմնական կառույցները զարդարված են կամարային խորշերով և կեղծ կամարներով։ Ի դեպ, նմանատիպ տաճարներ կան Պիզայում՝ Կամպոսանտո անունով, Ֆրանսիայի Սուանսոն քաղաքում։ Դրանք նույնպես դրսից կեղծ կամարներ ունեն։ Այսօր դժվար է ասել, թե այդ տաճարները կառուցողներն օգտվե՞լ են արդյոք հայ ճարտարապետության առանձնահատկություններից, բայց Մարմաշենի եկեղեցին կառուցված է դրանցից մի քանի դար ավելի վաղ։

11-րդ դարից սկսվում են սելջուկյան արշավանքները, որոնց հաջորդում են այլ նվաճողների ասպատակությունները։ Այս ընթացքում Շիրակ գավառը հայաթափվում է։ Բնակիչները մեծ մասամբ գաղթում են դեպի Ղրիմ, հետագայում՝ նաև Ռոստով։ Լքվում են հոգևոր կյանքի երբեմնի խոշոր կենտրոնները, այդ թվում՝ Մարմաշենը։ 19-րդ դարասկզբին արդեն այն ամայացած էր, ինչպես Հառիճը։ Եթե միջնադարում այն եղել է հոգևոր կյանքի աշխույժ կենտրոն, ապա հետագայում վերածվել է գյուղական եկեղեցու։ Այսօր Մարմաշենը չի գործում իբրև վանական համալիր և տարածքն էլ եկեղեցապատկան չէ։ Հայ Առաքելական Եկեղեցին այստեղ իրավունք ունի ընդամենը պատարագ մատուցել, ժամերգություն, պսակադրություն և մկրտություն կատարել։

Պատկերասրահ

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Տես նաև

• ՀՀ վանական համալիրների ցանկ
• Հայաստանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ
• ՀՀ տաճարների ու եկեղեցական համալիրների ցանկ
• Արցախի վանական համալիրների ցանկ

Աղբյուրներ և գրականություն

• Դիվան հայ վիմագրության, Պրակ 1, Անի քաղաք, կազմեց Հ. Օրբելի, Երևան, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1965։
• Պատմութիւն Արիստակես Լաստիվերցի, աշխատասիրութեամբ Կ. Իւզբաշեանի, Երևան, 1963։
• Հարությունյան Սերգեյ, Վահրամաբերդ–Մարմաշեն–Տիրաշենի պատմությունից.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2008, № 3, էջ 110-120։

Արտաքին հղումներ

• Մարմաշենի վանք
• Մարմաշենի վանքը «virtualani.org» կայքում

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մարմաշենի վանք կատեգորիայում։