Հառիճի վանք

Հառիճի վանք;
	Հառիճի վանքը 2012 թվականին
Հիմնական տվյալներ
Տեսակ	վանք և մշակութային արժեք
Երկիր	Հայաստան
Տեղագրություն	Հայաստան Շիրակի մարզ, Հառիճ
Դավանանք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Թեմ	Շիրակի թեմ
Հոգևոր կարգավիճակ	Գործող
Հիմնական ամսաթվերը	7-րդ դար
Ներկա վիճակ	Կանգուն
Մասն է	Գյուղատեղի «Հառիճ»
Կազմված է	Խաչքար, Եկեղեցի Սբ. Գրիգոր և Եկեղեցի Սբ. Աստվածածին
Ժառանգության կարգավիճակ	մշակութային հուշարձան Հայաստանում
Ճարտարապետական ոճ	հայկական ճարտարապետություն
Կառուցման սկիզբ	7-րդ դար
Կառուցման ավարտ	1201 թ
Հիմնադրված	7-րդ դար
	Harichavank Վիքիպահեստում

Հառիճավանք (նախկինում նաև՝ Ղփչաղավանք), միջնադարյան վանական համալիր Հայաստանում։ Այն հնագույն միջնադարյան հայկական վանքերից է։ Ամենահին շինությունը 7-րդ դարում կառուցված Ս. Գրիգոր եկեղեցին է։ Նրան կից կան 13-րդ դարում կառուցված երկհարկանի աղոթարաններ։ Վանքի գլխավոր եկեղեցին կառուցվել է Զաքարե և Իվանե եղբայրների հրամանով 1201 թվականին, այն խաչաձև գմբեթավոր մեծաչափ կառույց է։

Այս հուշարձանը միջնադարյան ճարտարապետության գոհարներից է՝ պարուրված նուրբ զարդաքանդակներով։ Շինությունը վեհաշուք է իր պարզությամբ, կառուցման կատարելությամբ։ Վանքը եղել է նաև գիտության կենտրոն։ Այնտեղ գործող հայտնի դպրոցում 1887-1889 թվականներին սովորել է Ավետիք Իսահակյանը։

Հառիճի վանքում դաստիարակվում և կրթվում են ապագա հոգևորականներ։ Ներկայումս բացի Հառիճից հոգևորականների դպրոցներ կան Վաղարշապատում և Սևանավանքում։

Ավանդապատումներ խմբագրել

Սելջուկների արշավանքի ժամանակ (11-րդ դարի կեսեր) եկեղեցի բազմաթիվ մարդիկ են մտել և անհետ կորել։ Սելջուկներն այդ հրաշքը բացատրում էին, որ մարդիկ հոգու զորությամբ եկեղեցում վերածվել են աղավնիների և թռել գնացել։ Սակայն եկեղեցում կար մի գաղտնարան, որով հայ փախստականները կարողացել են իջնել ձորի հատակ։

Եկեղեցի մտնելով սելջուկները մարդ չգտնելով կատաղել են և որոշել են եկեղեցին հողին հավասարեցնել։ Նրանք ձիերի օգնությամբ քաշել պոկել են զանգակատունն իր վրա պահող 4 սյուները, սակայն եկեղեցին չի փլվել։ Նման հրաշքից վախենալով սելջուկներն այլևս չեն փորձել քանդել կառույցը։

Ավանդություններից մեկի համաձայն էլ իշխանական օրիորդներից մեկը սելջուկներից փախչելով պատսպարվել է ժայռի վրա կառուցած մատուռում և երբ սելջուկները փորձել են տիրանալ օրիորդին, ժայռը երկու մասին է բաժանվել և նման հրաշքից վախեցած սելջուկները մի կողմ են քաշվել և օրիորդը փրկվել է։

Ճարտարապետություն խմբագրել

Հառիճավանքը 1872 թվականին, լուսանկարի հեղինակ՝ Պերճ Պռոշյան

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի խմբագրել

Համալիրի հնագույն կառույցն է։ Կենտրոնագմբեթ, խաչաթև եկեղեցի է, որ դասվում է Մաստարայի տիպի հուշարձանների շարքը։ Վաղ միջնադարից պահպանվել են այս տիպի չորս կառույց՝ Մաստարան, Արթիկը, Հառիճը և Ոսկեպարը։

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու կառուցման ժամանակի մասին ոչ մի տվյալ չի պահպանվել։ Աբել Մխիթարյանցը եկեղեցին համարում է 10-րդ դարի կառույց^[2]։ Նա կրկնահարկ մատուռին վերաբերող Սարգիս ճոնի անթվական շինարարական արձանագրությունը սխալմամբ վերագրում է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն՝ Սարգիս ճոնին համարելով 10-րդ դարի անձնավորություն։ Նույն կարծիքին է նաև Ս. Զալալյանցը^[3]։ Ղևոնդ Ալիշանը, հիմնվելով Ա. Մխիթարյանցի տվյալների վրա, կրկնում է վերջինիս տեսակետը, թեև կասկածի տակ է առնում արձանագրության թվագրման ճշտությունը^[4]։ Հետագա հետազոտողները, նկատի առնելով հուշարձանի հատակագծային լուծումը, այն համարում են 7-րդ դարի կառույց^[5]^[6]^[7]^[8]^[9]։

Հուշարձանն իր բացարձակ չափերով Մաստարայի տիպի կառույցներից ամենափոքրն է։ Աբսիդները արտաքինից հնգանիստ են, ներսից կիսաշրջանաձև։ Գլխավոր մուտքը արևմտյան կողմից է։ Երկրորդ մուտքը՝ հարավից, սակայն ոչ թե աբսիդից, այլ անկյունային պատից։ Մուտքի այսօրինակ տեղադրությունը թելադրված է հարավային աբսիդի անմիջապես ժայռի եզրին կառուցված լինելու հանգամանքով։ Երրորդ մուտքը, որ բացվել է հետագայում անկյունային պատի վրա հյուսիսից, տանում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթ։ Մուտքը բացվել է 19-րդ դարում։

Եկեղեցին հարավ-արևմտյան կողմից ունի քառանկյուն հատակագծով մի ավանդատուն, որն իր չափերով չի ներդաշնակում եկեղեցու արտաքին հորինվածքին, և որոշ չափով խաթարում է կառուցվածքի միասնականությունը։ Եկեղեցին և ավանդատունը միաժամանակ են կառուցվել։ Դա պարզորոշ երևում է կառույցի պատերի շարվածքից և ներսից ու դրսից ավանդատան մուտքի բարավորի տեղադրությունից։

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն հետագայում հարավ-արևմուտքից կցվել է մի այլ ավանդատուն, որի վրա Սարգիս Ճոնը բարձրացրել է երկրորդ հարկի մատուռը։ Գմբեթն օրգանապես կապվում է աբսիդների ու անկյունային մասերի հետ։ Եկեղեցու արտաքինը կրել է բազմաթիվ փոփոխություններ։ Նորոգվել է արտաքին երեսապատը, ավելացվել է կրկնահարկ մատուռը, որը 12-րդ դարում արևմուտքից կցվել է զանգակատանը^[10], ամբողջովին վերակառուցվել է եկեղեցու գմբեթը։ Դժվար է պատկերացնել կառույցի նախնական տեսքը, քանի որ այն բոլոր կողմերից շրջապատված է կից կառույցներով, իսկ հյուսիսից մտնում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի ծավալի մեջ։

Մեծ փոփոխություն է կրել Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին 19-րդ դարի նորոգման ժամանակ։ Իրենց նախնական նիշից բարձրացվել են անկյունային մասերը՝ հյուսիսային կողմում, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի պատի մեջ պահպանված զամբյուղաձև զարդաքանդակով քիվր։ Այս հատվածների և աբսիդների սկզբնական նիշից բարձրացված ծածկերը փակում են գմբեթի օղակաձև հիմքը, որի վբա բարձրացել է 16-նիստավոր թմբուկը։ Վերջինս վերանորոգվել է, դա երևում է երեսապատող քարի գույնից, շարվածքից։ Թմբուկը պսակված է եղել շրջանաձև, զամբյուղաձև զարդաքանդակ ունեցող քիվով, որը գրեթե ամբողջապես պահպանվել է։ Եկեղեցու ծածկերն ու վեղարը իրականացված են եղել կղմինդրով։ Ա. Մնացականյանը գտնում է, որ նիստավոր թմբուկից շրշանաձև քիվին անցումը արված է կղմինդրի ծածկը հեշտությամբ իրականացնելու նպատակով^[11]։ 1863 թվականի նորոգման ժամանակ^[12] թմբուկի ծածկը արվել է կիսագնդի ձևով։

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գավիթը խմբագրել

Կառույցը չի պահպանվել։ Այն հիմնովին ավերված է։ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու արևմտյան ճակատի վրա պահպանվել են այժմ գոյություն չունեցող շինության շաղախի հետքեր։

Գավիթը ունեցել է ուղղանկյունաձև հատակագիծ, հարել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն արևմուտքից և իր մեջ է առել վերջինիս արևմտյան աբսիդը։ Կառույցի հյուսիսային կողմում տեղավորված է եղել առանձնացված մի սենյակ։ Գավիթն ունեցել է երկթեք ծածկ։

13-րդ դարում Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու դեռևս կանգուն գավթին հյուսիսից կցվել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթը՝ իր մեջ առնելով վերջինիս հյուսիս-արևելյան անկյունը, իսկ հարավից գրաստուն-դպրատունը։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի արևմտյան ճակատին պահպանվել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գավթի հետ կցման հանգույցի ուրվագիծը։

Հառիճավանքի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գավիթը իր հատակագծային լուծումով ավելի մոտ է Գնդեվանքի գավթին։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի խմբագրել

Վանական համալիրի գլխավոր եկեղեցին է։ Այն իր տեղադրությամբ ու ծավալով իշխող դիրք ունի համալիրում։

Եկեղեցու շինարարության մասին պահպանվել է երկու հիշատակություն։

1. Արևմտյան պատին, բարավորի վերնամասում գրված է.

«ՇՆՈՐՀԻՒՆ ԱՅ. ԵՍ ԶԱՔԱՐԷ ԱՄԻՐ ՍՊԱՍԱԼԱՐ ՇԻՆԵՑԻ ԶԿԱԹՈՂԻԿԷՍ

2. Հյուսիսային ճակատի արձանագրությունը, Զաքարե ամիրսպասալարը, հայտնում է եկեղեցու և ամրոցի կառուցման մասին՝ գրվել է ՈԾ (1201) թվականին։ Սակայն քանի որ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու հարավ-արևմտյան պատին 1196 թվականի Գրիգոր Տուտեորդու և Աստվածատուր Արուճեցու արձանագրությունների մեջ հիշատակվում է նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ապա 1201 թվականին կառույցի շինարարության ավարտի տարեթիվն է։ Համալիրի գլխավոր շինության կառուցումը սկսվել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու նորոգումից անմիջապես հետո՝ 13-րդ դարի վերջին տասնամյակում։

Արտաքինից ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև շինություն է, ուր ներքին խաչաձևությունը ստացվում է չորս անկյուններում տեղադրված կրկնահարկ ավանդատների շնորհիվ։ Արևմտյան հատվածի երկրորդ հարկի ավանդատները այստեղ փոխարինված են հայկական ճարտարապետության պատմության մեջ եզակի, զույգ սյունազարդ օթյակներով։

Ջաքարե և Իվանե Զաքարյան իշխանների հարթաքանդակը Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արևելյան պատին:

Օթյակները տեղադրված են արևմտյան զույգ ավանդատների վրա և իրենց եռակամար բացվածքով նայում են դեպի աղոթասրահ։ Այստեղ են տանում տակից շթաքարե մշակում ունեցող 10-ական բարձակային աստիճաններ։ Աղոթասրահի ներքին ամբողջ ծավալի վրա զերիշխում է Սուրբ Աստվածածնի լուսավոր գմբեթը, Եկեղեցու միակ մուտքը արևմրտյան կողմից է ու բացվում է գավթի մեջ։ Արտաքինից պրոֆիլավոր հորիզոնական գոտին, շրջանցելով եռանկյունաձև հատույթի խորշերն ու պատուհանները և կառույցի հիմնական ծավալը երկու մասի բաժանելով, յուրատեսակ պատվանդան է ծառայում երեք ճակատներում (հյուսիսային, արևելյան և հարավային) բարձրացող խաչաձև հորինվածքների համար և միևնույն ժամանակ ավարտում է ստորին մասի զուսպ մակերևույթը։ Վերջինս յուրաքանչյուր ճակատում մասնատվում է միայն եռանկյունաձև հատույթի խորշերով։ Կառույցը պսակվում Է քսան նիստ ունեցող թմբուկով։ Այն ջլատված է որմնասյուներով և վարդյակների շարքով, ինչը թեթևություն ու վերասլացություն է հաղորդում նրան։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հովհարաձև վեղարով գմբեթը, մշակման նոր աստիճանի է հասցված քանդակազարդ վարդյակների շնորհիվ, որոնք յուրատեսակ գոտի են ստեղծում գմբեթի շուրջը։

Իրենց դեկորատիվ մշակմամբ առավել հարուստ են եկեղեցու արևելյան և հյուսիսային սակատներր։ Իվանե և Զաքարե եղբայրների հարթաքանդակով արևելյան ճակատի հորինվածքը^[13]։ Կտիտորական ավանդական հորինվածքը ներկայացնում է դեմ առ դեմ կանգնած Զաքարյան եղբայրներին, որոնց իրար մեկնած ձեռքերի վրա ժամանակին տեղավորված է եղել եկեղեցու մանրակերտը.

«...արյանք քաջազօր սպասալարացն Զաքարէի և Իվանէի ունենալով ի ձեռին զփոքրիկ եկեղեցի»

- Ս. Ջալալեանց, ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842 թվական. էջ 212

Վերջինս այժմ չի պահպանվել։ Մանրակերտի տեղում 1895 թվականին տեղադրվել է աստվածամոր մի մարմարե պատկեր^[14]։ Նույն ճակատի վերին ձախակողմյան մասում թևավոր առյուծի մարմնով կնոջ ֆիգուր է քանդակված։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ճարտարապետությունում առանձնահատուկ են զույգ սյունազարդ օթյակները։ Ստորին խուլ և արտաքին պարզ մասը եզրափակող գոտին գտնվում է նույն մակարդակի վյրա, ինչպես որ ներքին եռակամար բացվածքով օթյակները։ Սրանցից ցած աղոթասրահը իրականացված է նույնպես խուլ պատերով։ Լուսավորությունը այդ մասում կատարվում է օթյակների բարձրության վրա գտնվող լուսամուտներից։

Արտաքին բաժանող գոտուց վեր են բարձրանում խաչաձև հորինվածքները, որոնք հյուսվում են լուսամուտների շուրջը և դրանք առնում իրենց մեջ։ Կտրված լինելով հողից և աղոթասրահի հատակից, հորինվածքները ծայր են առնում օթյակների նիշից։ Եկեղեցու արտաքին դեկորատիվ հորինվածքում ամենից բարձր տեղադրված է կտիտորական քանդակը։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթ խմբագրել

Գավիթը ստույգ թվագրելն անհնար է, քանի որ Վահրամ Հեճուպ իշ-խանի շինարարական արձանագրության տարեթիվը եղծված է։ Պետք է կառուցված լինի մինչև 1224 թվականը, որովհետև Տեր-Հովհաննեսը, որը հիշատակված է արձանագրության մեջ, վանքի աոաջնորդ է եղել մինչև այդ տարեթիվը։ Գավիթը արևմուտքից հարում է համալիրի գլխավոր կառույցին և իր մեջ է առնում Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու հյուսիսային արսիդը։ Պատկանում է չորս սյուներով գավիթների տիպին։ Կենտրոնում տեղադրված սյուները կամարներով կապվում են 8 որմնասյուների հետ։ Առաստաղում առաջացած երեք անկյունային քառակուսի և չորս միջանկյալ ուղղանկյունաձև հատվածները ծածկված են թաղերով։

Առաստաղի յուրաքանչյուր հատված լուծված է յուրովի։ Չորս կենտրոնական հատվածներում եղել են 10 սմ։ Առաստաղի կենտրոնական հատվածում չորս սյուները միացնող կամարների վրա բարձրանում է երդիկը, որը լուծված է շթաքարե ծածկով։ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու աբսիդի և գավթի արևմտյան պատի միջև գոյություն ունեցող խորշի նպատակն է կապ ստեղծել ժամանակին գոյություն ունեցած Սուրբ Գրիգոր և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիների գավիթների միջև։ Երկու գավիթները մեկտեղելու հատվածում եղել է անցում, որը հին գավթի քանդվելուց հետո լցվել է։ Գավթի ն հարավից կցված է կրկնահարկ ավանդատուն, որն արտաքինից դուրս է գալիս կառույցի ընդհանուր ծավալից։

Արտաքինից գավթի ճակատները լուծված են պարզ, առանց դեկորատիվ հարդարանքի։ Պատերը բարձրանում են եռաստիճան որմնախարսխի վրա։ Երեսապատն իրականացված է մանուշակագույն տուֆով։ Կառույցի ուղիղ անկյունը հատված է և ավարտվում է շթաքարե մշակմամբ։ Արևմտյան ճակատի վրա խախտված է լուսամուտների դասավորության համաչափությունը, որի պատճառը Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու աբսիդի առկայությունն է գավթի հարավ-արևմտյան հատվածում։

Ներսում կենտրոնական սյուների և վերջիններից որմնասյուների միջև գցված կամարների բարձրությունները հավասար են, գավթի ծածկը արտաքինից հարթ է։ Կառույցը պսակվում է ուղիղ քիվով և երեք կողմից միաթեք ծածկով։ Քիվերի մեջ, յուրաքանչյուր ճակատում պահպանվել են երկուական շրհորդաններ։ Շինությունն ավարտվում է ութանիստ երդիկով։

Գավթի շքամուտքը պատկանում է ուղղանկյունաձև մուտքերի տիպին։ Մուտքը եզերում են երկու կողմից հյոլսկեն զույգ կիսասյուներ։ Տիմպանը իրականացված է երկգույն տուֆի տարրերով, որի կեսից ավելին չի պահպանվեր։

Կառույցն ունի հետաքրքիր գունային լուծում։ Արտաքինից ընդհանուր մանուշակագույն ծավալի վրա գունային շքեղ մշակմամբ ընդգծված է շքամուտքը։ Կարմիրի և սևի համադրությամբ ստեղծված տիմպանը միակ ակտիվ մակերեսն է արևմտյան ճակատի վրա։ Նույն սև և կարմրերանգ քարերի օգտագործումով է լուծված նաև կառույցի ինտերյերը։ Արևմտյան կենտրոնական սյուները կարմիր են, իսկ խոյակները և խարիսխները՝ սև, արևելյանը՝ հակառակը։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթում պահպանվել է որմնանկարի մի փոքր հատված (Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մուտքի վերնամասում), թվագրված՝ ՈԶ (1230-ական թվականներ)։ Այն իրականացվել է կառույցի ավարտից անմիջապես հետո։

Սուրբ Հարություն եկեղեցի խմբագրել

Սուրբ Հարություն եկեղեցին՝

«զորոյ ըզ վայելուչ կերտուածս տեսանողք՝ յարտասվուս ցնդեին»

- Աբել վարդապետ Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ, Թիֆլիս, 1856 թվական, էջ 32։

1795 թվականին հիմնահատակ ավերվում է։ Հետագայում Հառիճավանքի շինությունները, բացառությամբ Սուրբ Հարություն եկեղեցու, բազմիցս նորոգվել են։

«Եվ կո-փածոյ քարինք նորա փոխադրեալ յտյլ շինուածոցն պետսt Միայն դերբուկք կարկառ մնացեալ քարակիր որմանցն»

- Աբել վարդապետ Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ, Թիֆլիս, 1856 թվական, էջ 38։

Սուրբ Հարություն եկեղեցուն վերաբերող տեղեկությունները սակավ են։ Աբել Մխիթարյանցը^[15] և Ղ. Ալիշանը^[16] եկեղեցին նշում են առանց թվագրման։

1982 թվականին բացվել են եկեղեցու պատերն ու գետնախարիսխները, հայտնաբերվել են ճարտարապետական մանրամասներ։ Սուրբ Հարություն եկեղեցին ներկայացնումէ Հայաստանում լայնորեն տարածված գմբեթավոր սրահի տիպը։ Հուշարձանը գրեթե ամբողջ պարագծով պահպանվել է գետնախարսխից 0.7 մետր միջին բարձրությամբ։ Վերջինս կազմված է 0.4 մետր բարձրությամբ երկու աստիճանից, տեղադրված անմիջապես տուֆի բնական զանգվածի, ժայռի վրա։ Եկեղեցին ունի արևելքից արևմուտք ձգված ուղղանկյուն հատակագիծ։

Արտաքինից հարավային և հյուսիսային պատերի վրա պահպանվել են եռանկյունաձև խորշերի հետքեր, որոնք բացակայում են արևելյան և արևմտյան ճակատներում։ Կառույցի միակ մուտքը արևմտյան կողմից է։ Ներսից ուղղանկյունաձև դահլիճը (արևելյան կողմից) ավարտվում է ավագ խորանով, որի երկու կողմերում տեղադրված են ավանդատները։ Երկայնական պատերին կից պահպանվել են բարդ պրոֆիլավոր հատույթի որմնախարիսխներ։

Որմնախարիսխների վրա բարձրացել են կիսաշրջանաձև հատույթով որմնասյուներ՝ պսակված բաբդ պրոֆիլավոր որմնախոյակներով։ Մյուս երկու որմնասյուները գտնվել են ավագ խորանի երկու կողմում։ Վերջիններիս կիսաշրջանաձև հետքերը տեսանելի են պահպանված ուղղանկյունաձև հատույթով զույգ որմնախարիսխների վրա։ Չորս որմնասյուների միջև գցված են եղել գմբեթակիր կամարները՝ կագմելով գմբեթակիր քառակուսին։ Եկեղեցին պսակված է եղել կլոր թմբուկով։ Կառույցն իրականացվել է դարչնագույն և մանուշակագույն երանգների տուֆով, կրաշաղախով։ Սուրբ Հարություն եկեղեցին իր բացարձակ չափերով շուրջ երկու անդամ փոքր է Սուրբ Աստվածածնից։ Պատերի շարքերի բարձրությունը 60 սմ է։ Պահպանված ճարտարապետական մանրամասները՝ պսակները, քիվերը, եռանկյունաձև խորշերի պսակները գրեթե նույնությամբ կրկնում են Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում առկա ձևերը։ Սուրբ Հարություն եկեղեցու բեկորների վրա, սկսած որմնախարսխի աստիճաններից, պահպանվել են վարպետի նշաններ։ Դրանք երկուսն են՝ ԽԱ և Խ։

Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Հարություն եկեղեցիները կառուցվել են միևնույն վարպետների և ճարտարապետների կողմից։ Սուրբ Հարություն եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է Սուրբ Աստվածածնի կառուցումից անմիջապես հետո՝ 13-րդ դարի սկզբին։ Արձանագրություններից մեկը՝ որի բեկորների մի մասն է պահպանվել է, փորագրված է եղել Սուրբ Հարություն եկեղեցու հարավային ճակատին, եռանկյունաձև խորշերի պսակների մակարդակով։ Դա երևում է արձանագրության սկսվածքի բեկորից, որը եկեղեցու հարավ-արևմտյան անկյան քարն է, և եռանկյունաձև խորշի պսակի բեկորից, որի վրա շարունակվում է բնագիրը։ Արձանագրությունը թվագրված է ՈԿԵ (1216 թվական)։

Որոշ մասնագետների կողմից այս հուշարձանի վաղ թվագրումը, պայմանավորված է եղել եկեղեցու շրջակայքում գտնվող 5-6-րդ դարերի տապանաքարերի, նաև կառույցի հյուսիսային պատի վրա հետագայում տեղադրված վաղ միջնադարյան շինության մի խոշոր բարավորի առկայությամբ, որի վրա այդ շրջանին բնորոշ հավասարաթև խաչ է փորագրված։

Կրկնահարկ մատուռ խմբագրել

Կառուցվել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն հարավ-արևմուտքից կից ավանդատան վրա։ Ուղղանկյունաձև հատակագծով պարզ կառույց է։ Մուտքը բացված է ավանդատան թաղի մեջ։ Մատուռ են բարձրացել փայտե աստիճանի միջոցով։ Կառուցել է Սարգիս Ճոնը, որի շինարարական անթվական արձանագրությունը պահպանվել է մատուռի արևմտյան ճակատին։ Այստեղ հիշատակված է Հայր Համազասպի անունը, որը հանդիպում է նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի՝ Վահրամ Հեճուպի արձանագրության մեջ։ Մատուռը կառուցվել է գավթի հետ, միևնույն ժամանակահատվածում, 13-րդ դարի 20—30-ական թվականներին, 19-րդ դարի նորոգության ժամանակ փոխվել են կառույցի ծածկերը, վերաշինվել է քանդված հարավային պատը։

Պարիսպ խմբագրել

Համաձայն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու արձանագրության, կառուցել է Զաքարե ամիրսպասալարը։ Այն արևելքից և հյուսիսից շրջափակել է վանքի տարածքր, որը արևմուտքից և հարավից պաշտպանվում է բարձր, անմատչելի ժայռերով։ Այժմ պահպանվել է պարսպի արևելյան կամարակապ մուտքով մի փոքր հատվածը։ Ունեցել է կիսագլանաձև աշտարակի մնացորդներ։ Պարսպապատի հյուսիսային հատվածը, հավանաբար, ձգվել է ներկայիս կից շինությունների ուղղությամբ, որոնք ժամանակին կառուցվել են ավերված պարսպի պարագծով,

Դպրատուն խմբագրել

Տեղադրված է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուց հարավ-արևմուտք։ Գտնվում է ավերված վիճակում։ Պահպանվել է միայն հյուսիսային պատը (զույգ որմնասյուներով), արևմտյան պատի մի փոքր հատված որմնասյան հետ և մեկ կենտրոնական սյուն, կապված երկու ուղղությամբ որմնասյուների հետ։ Կառույցի հյուսիսային պատի արտաքին երեսապատի բացակայությունից հետևում է, որ այն կցված է եղել Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու զավթին։ Գրատուն-դպրատունը պատկանում է չորս կենտրոնական սյուներով գավիթների տիպին, այն տարբերությամբ, որ այստեղ կենտրոնական սյուներից մինչև որմնասյուներ գցված կամարները ավելի ցածր են, քան կենտրոնական կամարները, որի հետևանքով կառույցի յուրաքանչյուր ճակատում գոյացել են ճակտոններ, երկթեք ծածկերով։ Գրատուն-դպրատան մուտքը եղել է արևմուտքից, առանցքից շեղված դեպի ձախ։

Պահպանված ճարտարապետական տարրերը մի փոքր ավելի պարզեցված ձևով կրկնում են Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու զավթի լուծումները։ Դպրատունը կառուցվել է զավթից հետո՝ 13-րդ դարում։ Աղբյուրներում այն հիշատակվում է առավելապես որպես փոքր գավիթ կամ գրատուն։

Ճգնավորի մատուռ խմբագրել

Գտնվում է վանքից հարավ-արևմուտք՝ միայնակ կանգնած ժայռի վրա։ Ունի ուղղանկյուն հատակագիծ։ Միակ մուտքը հյուսիսից է։ Հարավային ճակատի վրա բացվում է մի փոքր լուսամուտ։ Ներսում, արևելյան պատի դիմաց, կանգնեցված է ուղղանկյունաձև մի քարաբեկոր։ Հ. Շահխաթունյանցը և Ղ. Ալիշանը ենթադրել են, որ մատուռի մեջ է գտնվում վանքի ճարտարապետի գերեզմանը^[17]^[18]

Պատկերասրահ խմբագրել

Ճգնավորի մատուռ
Դպրատուն-գրատուն
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթը
Հառիճի վանքի հոգեւոր դպրոց
Հառիճի վանքի մուտք
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի
Հառիճի վանքի հոգեւոր դպրոց

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.
↑ Աբել վարդապետ Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ, Թիֆլիս, 1856 թվական, էջ 32—33։
↑ Ս. Ջալալեանց, ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842 թվական. էջ 211
↑ Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881 թվական, էջ 158
↑ В. Арутюнян, С. Сафаряи, Памятники армянского зодчества, М., 1951, с. 62.
↑ О. XЭЛПЭXЧЯИ, Архитектурные ЭН-самбли Армении, М., 1980, с. 266
↑ Հ. Եղիաղար յան, Շիրակի լեռնահովտի պատմական հուշարձանները, Երևան, 1975, էջ 13
↑ Ս. Մնացականյան, Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971, էջ 54
↑ Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1948, էջ 246
↑ Կառուցվել է 1892 թ. Հառիճի վանական ընկերության նախագահ Հովսեփ Կոստանյանցի հիշատակին։
↑ Ս. Մնացականյան, Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971 թվական, էջ 54»
↑ Հառիճայի վանական ընկերության հիշատակարանն ու Հաշիվը, էջ 48
↑ Ս. Մնացականյան, Հայկական աշխարհիկ պատկերաքանդակը, Երևան, 1976 թվական, էջ 104, 105։
↑ Ս. Մնացականյան, Հայկական աշխարհիկ պատկերաքանդակը, Երևան, 1976 թվական, էջ 105
↑ Աբել վարդապետ Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ, Թիֆլիս, 1856 թվական, էջ 32, 38
↑ Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881 թվական, էջ 162-163
↑ Հ. Շ ահխաթունյանց, Ստորագրութիւն կաթողիկէ էջմիածնի և հինգ գավառացն Արարատայ, հ. 2, էջմիածին, 1842 թվական, էջ 267
↑ Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881 թվական, էջ 160, 164

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Հառիճավանքի համալիր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Հառիճի վանք կատեգորիայում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[_f689fee4fe104210-1] Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.

[2] Աբել վարդապետ Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ, Թիֆլիս, 1856 թվական, էջ 32—33։

[3] Ս. Ջալալեանց, ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842 թվական. էջ 211

[4] Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881 թվական, էջ 158

[5] В. Арутюнян, С. Сафаряи, Памятники армянского зодчества, М., 1951, с. 62.

[6] О. XЭЛПЭXЧЯИ, Архитектурные ЭН-самбли Армении, М., 1980, с. 266

[7] Հ. Եղիաղար յան, Շիրակի լեռնահովտի պատմական հուշարձանները, Երևան, 1975, էջ 13

[8] Ս. Մնացականյան, Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971, էջ 54

[9] Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1948, էջ 246

[10] Կառուցվել է 1892 թ. Հառիճի վանական ընկերության նախագահ Հովսեփ Կոստանյանցի հիշատակին։

[11] Ս. Մնացականյան, Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971 թվական, էջ 54»

[12] Հառիճայի վանական ընկերության հիշատակարանն ու Հաշիվը, էջ 48

[13] Ս. Մնացականյան, Հայկական աշխարհիկ պատկերաքանդակը, Երևան, 1976 թվական, էջ 104, 105։

[14] Ս. Մնացականյան, Հայկական աշխարհիկ պատկերաքանդակը, Երևան, 1976 թվական, էջ 105

[15] Աբել վարդապետ Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ, Թիֆլիս, 1856 թվական, էջ 32, 38

[16] Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881 թվական, էջ 162-163

[17] Հ. Շ ահխաթունյանց, Ստորագրութիւն կաթողիկէ էջմիածնի և հինգ գավառացն Արարատայ, հ. 2, էջմիածին, 1842 թվական, էջ 267

[18] Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Վենետիկ, 1881 թվական, էջ 160, 164

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]