Վիքիպեդիա

Հիսուսի հոգեկան առողջություն

Այն հարցը, թե արդյոք պատմական Հիսուսը լավ հոգեկան առողջություն ուներ, ուսումնասիրվել է բազմաթիվ հոգեբանների, փիլիսոփաների, պատմաբանների և գրողների կողմից։ Այն մարդը, ով առաջինն է թեմային անդրադառնալու մի քանի այլ փորձերից հետո լայնորեն և հիմնովին կասկածի տակ դրել «Հիսուսի հոգեկան առողջությունը», ֆրանսիացի հոգեբան Շառլ Բինե-Սանգլեն էր՝ Փարիզի գլխավոր բժիշկը և La Folie de Jésus («Հիսուսի խելագարությունը») չորսհատորյակի հեղինակը[1][2][3]։

Ահա մարդը, Անտոնելլո դա Մեսինա, 1473

Կարծիքներ, որոնք վիճարկում են Հիսուսի ողջամտությունը

խմբագրել

Հիսուսի հոգեպես առողջ լինելու հարցը առաջին հերթին քննարկվում է ավետարաններում։ Ավետարան ըստ Մարկոսին հայտնում է Հիսուսի ընտանիքի անդամների կարծիքը, ովքեր հավատում են, որ Հիսուսը «տեղում չէր»։ Որոշ հոգեբույժներ, կրոնագետներ և գրողներ բացատրում են, որ, ըստ ավետարանների, Հիսուսի ընտանիքը (Մարկոս ​​3:21)[4], որոշ հետևորդներ (Հովհաննես 7։20[5], Հովհաննես 11.41–53)[6], և ժամանակակիցները, տարբեր ժամանակներում, նրան համարում էին մոլորյալ կամ խելագար[2][3][7][8][9]։

  Բայց երբ նրա ազգականները+ լսեցին այդ մասին, եկան, որ բռնեն նրան, որովհետև ասում էին՝ խելագարվել է+։ 22 Դպիրներն էլ, որ իջել էին Երուսաղեմից, ասում էին. «Բեեղզեբուղ ունի և դևերի իշխանի միջոցով է դևերին հանում»[10]։  

Հովհաննեսի Ավետարանում պարունակվող տեքստը ավելի բառացի է.

  Այս խոսքերի պատճառով հրեաների մեջ կրկին բաժանում+ եղավ։ Նրանցից շատերն ասում էին. «Նա դև ունի, խելագար է։ Ինչո՞ւ եք նրան լսում»։ Մյուսներն էլ ասում էին. «Դրանք դիվահարի խոսքեր չեն։ Մի՞թե դևը կարող է կույր մարդկանց աչքերը բացել»[11]։  

Ջասթին Մեգիթը, ով Քեմբրիջի համալսարանի դասախոս է[12], իր «Հիսուս թագավորի խելագարությունը. ինչո՞ւ Հիսուսին մահապատժի ենթարկեցին, իսկ նրա հետևորդներին՝ ոչ» հոդվածում (2007) և իր «Հիսուս թագավորի խելագարությունը» գրքում (2010)[13] ենթադրում է, որ Պիղատոսը և մյուս հռոմեացիները Հիսուսին համարում էին խելագար։ Ըստ Ավետարանի, Հիսուսը ներկայացվեց Պիղատոսին և դատապարտվեց մահապատժի որպես թագավորական աթոռի հավակնորդ, սակայն հռոմեական ստանդարտ ընթացակարգն էր հետապնդել և մահապատժի ենթարկել հավանական ապստամբներին իրենց առաջնորդների հետ։ Հետևաբար, ենթադրելը, որ Հիսուսը մահապատժի է ենթարկվել հռոմեական իշխանությունների կողմից՝ որպես թագավորական հավակնորդ, բավականաչափ չի բացատրում, թե ինչու է նա մահապատժի ենթարկվել, իսկ նրա աշակերտները՝ ոչ։ Ժան Մելիեն (1664–1729) նմանատիպ մտքեր ուներ 18-րդ դարում։ Իր «Կտակարանի» 33-րդ և 34-րդ գլուխներում պնդում է, որ Հիսուսը «իրոք խելագար էր, մոլեռանդ» (étoit véritablement un fou, un insensé, un fanatique)[14][15]։

Հիսուսի ողջամտությանը մարտահրավեր նետելը շարունակվեց 19-րդ դարում՝ պատմական Հիսուսի առաջին որոնումով։ Դավիդ Ֆրիդրիխ Շտրաուսը (Das Leben Jesu, 1864)[16] պնդում էր, որ Հիսուսը ֆանատիկ էր[2][3][17]։ Լեմուել Ք. Ուոշբերնը «Արդյո՞ք Հիսուսը խելագար էր» (1889) գրքույկում կարծիք է հայտնել, որ «Հիսուսը ոչ թե աստվածային էր, այլ խելագար»[18][19]։ Օսկար Պանիցան ներկայացրեց Հիսուսի դեպքը որպես հոգեախտաբանական և պարանոիդ դեպք[20][21][22]։ Յուլիուս Բաումանը (1908) ենթադրություն է արել, որ այն աննորմալությունները, որոնք նա հայտնաբերել է Հիսուսի վարքագծի մեջ, կարող են բացատրվել նյարդի գերխթանմամբ (Nervenüberreizung)[23]։ Այնուամենայնիվ, միայն 1908-1915 թվականներին Չարլզ Բինե-Սանգլեի La folie de Jésus չորսհատորյակի հրապարակումից հետո թեման լայնորեն և տեսանելիորեն քննարկվեց։ Բինե-Սանգլեն ախտորոշեց, որ Հիսուսը տառապում է կրոնական պարանոյայով[14][24]։

  Մի խոսքով, Հիսուսի հալյուցինացիաների բնույթը, ինչպես դրանք նկարագրված են ուղղափառ Ավետարաններում, թույլ է տալիս եզրակացնել, որ քրիստոնեական կրոնի հիմնադիրը տառապում էր կրոնական պարանոյայով։
- (բաժին 2, էջ 393)
  

Նրա տեսակետը կիսում էր Նյու Յորքի հոգեբույժ և նյարդաբան Ուիլյամ Հիրշը[25], ով 1912 թվականին հրապարակեց իր ուսումնասիրությունը՝ «Կրոն և քաղաքակրթություն. հոգեբույժի եզրակացությունները»[26], որտեղ թվարկվում էր Հիսուսի մի շարք մտավոր շեղված վարքագծեր։ Հիրշը համաձայնեց Բինե-Սանգլեի հետ այն հարցում, որ Հիսուսը տառապել էր հալյուցինացիաներով և մատնանշեց իր «մեգալոմանիան, որն աճում էր անդադար և անչափելի»[27]։ Հիրշը եզրակացրեց, որ Հիսուսը պարզապես «պարանոիդ» էր.

  Քրիստոսը բոլոր առումներով ցույց է տալիս հայտնի հոգեկան հիվանդությանը բացարձակորեն բնորոշ պատկեր։ Այն ամենը, ինչ մենք գիտենք նրա մասին, այնքան է համապատասխանում պարանոյայի կլինիկական ասպեկտին, որ դժվար է պատկերացնել, թե ինչպես հոգեկան խանգարումներին ծանոթ որևէ մեկը կարող է փոքր-ինչ կասկածներ առաջացնել դրա ախտորոշման ճիշտության վերաբերյալ։
- (էջ 103)
  

Ըստ Հիրշի՝ Հիսուսը, որպես տիպիկ պարանոիդ, իր վրա էր վերցնում Մեսսիայի դերը[28], և խոր ատելություն ուներ այն բոլորի հանդեպ, ով համաձայն չէր իր հետ[29]։ Խորհրդային հոգեբույժ Յ. Վ. Մինթսը (1927) նույնպես ախտորոշեց Հիսուսին, որ տառապում է պարանոյայով[14][30][31]։ ԽՍՀՄ գրականությունը 1920-ականներին, հետևելով Շտրաուսի, Ռենանի, Նիցշեի և Բինե-Սանգլեի ստեղծագործություններում Հիսուսի ապաառասպելականացման ավանդույթին, առաջ քաշեց երկու հիմնական թեմա՝ հոգեկան հիվանդությունը և խաբեությունը։ Դա արտացոլվել է Միխայիլ Բուլգակովի Վարպետը և Մարգարիտան վեպում, որտեղ Հիսուսին Պիղատոս Պոնտացին պատկերում է որպես անվնաս խելագար։ Միայն 1920-ականների և 1930-ականների վերջերին էր, որ առասպելաբանական տարբերակը՝ Հիսուսի գոյության ժխտումը, գերակշռեց Խորհրդային քարոզչության արդյունքում[32]։ Հիսուսի հոգեկան առողջությունը կասկածի տակ են դրել նաև բրիտանացի հոգեբույժներ Ուիլյամ Սարգանտը և Ռաջ Պերսաուդը[33][34], և հոգեվերլուծական կողմնորոշման մի շարք հոգեբաններ, ինչպես Ժորժ Բերգերը իր «Quelques traits de la vie de Jésus au point de vue psychologique et psychanalytique» ուսումնասիրության մեջ[35][36]։

2012 թվականին Հարվարդի բժշկական դպրոցի հոգեբույժների՝ վարքագծային հոգեբանների, նյարդաբանների և նյարդահոգեբանների խումբը հրապարակեց մի հետազոտություն, որն առաջարկում էր հոգեբուժական խանգարումների նոր ախտորոշիչ կատեգորիայի մշակում կապված կրոնական մոլորության և գերկրոնականության հետ[37]։ Նրանք համեմատեցին Աստվածաշնչի ամենակարևոր դեմքերի մտքերն ու վարքագիծը, ինչպիսիք են Աբրահամը, Մովսեսը, Հիսուսը և Պողոս առաքյալը[37], հոգեկան խանգարումներով տառապող հիվանդների հետ, որոնք կապված են հոգեկան սպեկտրի հետ՝ օգտագործելով խանգարումների տարբեր կլաստերներ և ախտորոշիչ չափանիշներ[38], և եզրակացրին, որ աստվածաշնչյան այս գործիչները «հնարավոր է ունեցել են հոգեկան խանգարումներ»[39], ինչպին են, օրինակ, շիզոֆրենիան, շիզոաֆեկտիվ խանգարումը, երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումը, զառանցական խանգարում, մեծության մոլորությունը, զգայապատրանքները, պարանոյան, Գեշվինդի համախտանիշը (հատկապես Պողոսը) և ժամանակավոր բլթի էպիլեպսիայի հետ կապված աննորմալ փորձառությունները։ Ըստ հեղինակների՝ Հիսուսի դեպքում դա կարող էր լինել պարանոիդ շիզոֆրենիա, երկբևեռ և շիզոաֆեկտիվ խանգարումներ[7]։

Հիսուսի ողջախոհությունը պաշտպանող կարծիքներ

խմբագրել

Կարծիքներն ու հրապարակումները, որոնք կասկածի տակ են դնում Հիսուսի ողջամտությունը, հատկապես Գեորգ Լոմերը, Չարլզ Բինե-Սանգլեն և Ուիլյամ Հիրշը, վիճելի արձագանքներ առաջացրին։ Նրանց առաջին անգամ վիճարկեց Ալբերտ Շվայցերը իր դոկտորական թեզում՝ Հիսուսի հոգեբուժական ուսումնասիրությունը[40](Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik, 1913)[41][42][43] և ամերիկացի աստվածաբան Ուոլթեր Է. Բանդիին իր Հիսուսի հոգեկան առողջությունը գրքում[44]։

Հիսուսի հոգեկան առողջությունը պաշտպանում է քրիստոնյա հոգեբույժ Օլիվյե Քվենտին Հայդերը[45], Պաբլո Մարտինեսը և Էնդրյու Սիմսը[46][47]։ Քրիստոնյա ապոլոգետներ, ինչպիսիք են Ջոշ Մակդաուելը և Լի Սթրոբելը[48][49], նույնպես քննարկել են Հիսուսի ողջախոհության պաշտպանության թեման[50]։

Ամերիկացի աստվածաշնչագետ Ջեյմս Հ. Չարլսվորթը իր «Հիսուսի հետազոտությունը և հոգեկենսագրության տեսքը» (2002) էսսեում քննարկում է Հիսուսի հոգեկենսագրությունը գրելու նախորդ փորձերը։ Վերջին մտորումների մեջ նա ենթադրում է, որ ավելի վաղ ստեղծված հոգեկան խանգարված, պարանոյիկ Հիսուսի պատկերները՝ հալյուցինացիաներով, առաջացել են նրան ստեղծողների կլինիկաներում պարանոիդների հետ համեմատելու և հին աղբյուրներում ֆրոյդական հոգեբանության կիրառման արդյունքում։ Հեղինակի կարծիքով՝ Հիսուսի մտադրությունները պետք է քննել իր տեղի ու դարաշրջանի համատեքստում՝ օգտագործելով պատմական հետազոտությունները[51]։

Քլայվ Սթեյփլս Լյուիսը հայտնել էր, Հիսուսի հոգեկան առողջության վիճակը հիշեցնում է այն, ինչը հայտնի է որպես Լյուիսի եռապատում.

  Քրիստոսը կա՛մ խաբեց մարդկությանը գիտակցված խարդախությամբ, կա՛մ Ինքն էր մոլորված և ինքնախաբեությամբ, կա՛մ Աստվածային էր։ Այս եռապատումից ելք չկա։  

Նոր Կտակարանի ագնոստիկ աթեիստ Բարտ Էրմանը իր սեփական բլոգում գրել է.

  Եվ նա միգուցե մտածեր (կարծում եմ, նա իսկապես կարծում էր), որ ապագա թագավորությունում ինքն է դառնալու մեսիա։ Դա միգուցե բավականին վեհ տեսակետ էր իր մասին, բայց ես չեմ կարծում, որ դա Հիսուսին խելագար է դարձնում։ Դա նրան դարձնում է անսովոր ինքնավստահ ապոկալիպտիկ մարգարե։ Այն ժամանակ կային նաև ուրիշներ, ովքեր վեհության տեսիլքներ ունեին։ Չեմ կարծում, որ դա նրան հոգեկան հիվանդ է դարձնում։ Դա նրան դարձնում է առաջին դարի ապոկալիպտիկ հրեա[52]։  

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Binet-Sanglé, Charles (1908–1915). La folie de Jésus [The Madness of Jesus] (ֆրանսերեն). Vol. 1–4. Paris: A. Maloine. LCCN 08019439. OCLC 4560820.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Havis, Don (2010). «Was Jesus Crazy? An Inquiry into the Mental Health of Jesus Christ». Not Resigned: Selected Works (1950-2010). Bloomington, Indiana: Xlibris Corporation LLC. էջեր 143–158. ISBN 978-1-4500-4754-8. Վերցված է June 8, 2024-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Havis, Don (April–June 2001). «An Inquiry into the Mental Health of Jesus: Was He Crazy?». Secular Nation. Minneapolis: Atheist Alliance Inc. ISSN 1530-308X. Վերցված է September 5, 2018-ին.
  4. ↑ Mark 3:21 {{{3}}}
  5. ↑ John 7:20 {{{3}}}
  6. ↑ John 11:41–53 {{{3}}}
  7. ↑ 7,0 7,1 Murray, Cunningham & Price (2012), էջեր. 414–415.
  8. ↑ Meggitt, Justin J. (June 1, 2007). «The Madness of King Jesus: Why was Jesus Put to Death, but his Followers not?». Journal for the Study of the New Testament. London: Sage Publications. 29 (4): 379–413. doi:10.1177/0142064X07078990. ISSN 0142-064X. S2CID 171007891.
  9. ↑ Hirsch (1912), էջ. 135.
  10. ↑ Mark 3:21–22 RSV
  11. ↑ John 10:19–21 RSV
  12. ↑ «Dr Justin Meggitt – Faculty of Divinity». University of Cambridge. 23 July 2013. Վերցված է 2020-06-13-ին.
  13. ↑ Meggitt, Justin J. (2010). The Madness of King Jesus: The Real Reasons for His Execution. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-8488-5410-9.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Kryvelev, Iosif Aronovich (1987). «Mentally Ill (according to J. Meslier, A. Binet-Sanglé and Ya. Mints)». Christ: Myth or Reality?. Religious studies in the USSR; ser. 2. Moscow: "Social Sciences Today" Editorial Board. LCCN 87157196. OCLC 64860072. Վերցված է 2020-04-30-ին.
  15. ↑ Meslier, Jean (1864). Le Testament (ֆրանսերեն). Vol. 2. Amsterdam: A la Librairie Étrangère, Raison R.C. Meijer. էջեր 42–67. LCCN 74194533. OCLC 9806959. OL 38622065M.
  16. ↑ Strauss, David Friedrich (1864). Das Leben Jesu, für das deutsche Volk bearbeitet. Leipzig: F.A. Brockhaus. LCCN 17022642. OCLC 459102643. OL 18817475M.
  17. ↑ Bundy, Walter E. (1922). The Psychic Health of Jesus. New York: The Macmillan Company. էջ 4. LCCN 22005555. OCLC 644667928. OL 25583375M.
  18. ↑ Washburn, Lemuel K. (1889). Was Jesus insane?. New York: The Truth Seeker Company. էջ 20. OCLC 38939887.
  19. ↑ Bundy, Walter E. (1922). The Psychic Health of Jesus. New York: The Macmillan Company. էջ 27. LCCN 22005555. OCLC 644667928. OL 25583375M.
  20. ↑ Panizza, Oskar (1898). «Christus in psicho-patologischer Beleuchtung». Zürcher Diskuszjonen (գերմաներեն). 5 (1): 1–8. OCLC 782007054.
  21. ↑ Düsterberg, Rolf (1988). Die gedrukte Freiheit: Oskar Panizza und die Zürcher Diskussjonen. Europäische Hochschulschriften; Reihe 1, Deutsche Sprache und Literatur; 1098 (գերմաներեն). Frankfurt am Main: P. Lang. էջեր 40–91. ISBN 3-8204-0288-8.
  22. ↑ Müller, Jürgen (1990). Oskar Panizza: Versuch einer immamenten Interpretation (գերմաներեն). Würzburg. էջեր 248–256. OCLC 923572143.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  23. ↑ Baumann, Julius (1908). Die Gemütsart Jesu : nach jetziger wissenschaftlicher, insbesondere jetziger psychologischer Methode erkennbar gemacht. Leipzig: Alfred Kröner. OCLC 1091268451. OL 27164474M.
  24. ↑ Gettis, Alan (June 1987). «The Jesus delusion: A theoretical and phenomenological look». Journal of Religion and Health. Springer. 26 (2): 131–136. doi:10.1007/BF01533683. ISSN 0022-4197. JSTOR 27505915. OCLC 4643399839. PMID 24301876. S2CID 29415793.
  25. ↑ «DR. WILLIAM HIRSCH; Retired Psychiatrist Had Served on Staffs of Hospitals Here». The New York Times (անգլերեն). 1937-02-16. Վերցված է 2024-01-16-ին.
  26. ↑ Hirsch (1912).
  27. ↑ Hirsch (1912), էջ. 107.
  28. ↑ Hirsch (1912), էջեր. 127–128.
  29. ↑ Hirsch (1912), էջ. 137.
  30. ↑ Sirotkina, Irina (2002). Diagnosing Literary Genius: A Cultural History of Psychiatry in Russia, 1880–1930. Baltimore, Md: Johns Hopkins University Press. էջ 169. ISBN 978-0-8018-7689-9.
  31. ↑ Минц, Я. В. (1927). «Иисус Христос – как тип душевнобольного» [Jesus Christ: A Sample of Mentally Ill]. Клинический архив гениальности и одарённости (эвропатологии) (ռուսերեն). Vol. 3. Leningrad. էջեր 243–252.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  32. ↑ Дождикова, Надежда (2009). «Чем был недоволен Берлиоз? О романе М. А. Булгакова "Мастер и Маргарита" и "проблеме Христа"». Нева (ռուսերեն) (7). ISSN 0130-741X. Արխիվացված է օրիգինալից November 7, 2018-ին.
  33. ↑ Sargant, William (22 August 1974). «The movement in psychiatry away from the philosophical». The Times: 14. ISSN 0140-0460. «Perhaps, even earlier, Jesus Christ might simply have returned to his carpentry following the use of modern [psychiatric] treatments.»
  34. ↑ Persaud, Raj (27 April 1993). «Health: A madman can look a lot like a messiah: There is no easy way for cult followers to tell if their leader is sane, says Raj Persaud». The Independent. Վերցված է 2018-10-25-ին. «Two thousand years ago Jesus received a crown of thorns. Today the Messianic have electro-convulsive therapy.»
  35. ↑ Berguer, Georges (1920). Quelques traits de la vie de Jésus: au point de vue psychologique et psychanalytique (ֆրանսերեն). Genève–Paris: Edition Atar. OCLC 417009760.
  36. ↑ Berguer, Georges (1923). Some aspects of the life of Jesus from the psychological and psycho-analytic point of view. Translated by Brooks, Eleanor Stimson; Brooks, Van Wyck. New York: Harcourt, Brace and Co. LCCN 23012901. OCLC 2628145. OL 6656731M.
  37. ↑ 37,0 37,1 Murray, Cunningham & Price (2012), էջեր. 410–426.
  38. ↑ Murray, Cunningham & Price (2012), էջ. 411.
  39. ↑ Murray, Cunningham & Price (2012), էջ. 424.
  40. ↑ Schweitzer, Albert (1948). The Psychiatric Study of Jesus: Exposition and Criticism. Translated by Joy, Charles R. Boston: Beacon Press. LCCN 48006488. OCLC 614572512. OL 6030284M.
  41. ↑ Schweitzer, Albert (1913). Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik (գերմաներեն). Tübingen: J.C.B. Mohr (Paul Siebeck). LCCN 13021072. OCLC 5903262. OL 20952265W.
  42. ↑ Schweitzer, Albert (1998). Out of My Life and Thoughts. Translated by Lemke, Antje Bultmann. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. էջ 108. ISBN 978-0-8018-6097-3.
  43. ↑ Seidel, Michael (January 2009). «Albert Schweitzer's MD thesis on Criticism of the medical pathographies on Jesus». Würzburger medizinhistorische Mitteilungen. Königshausen & Neumann. 28 (1): 276–300. ISSN 0177-5227. PMID 20509445.
  44. ↑ Bundy, Walter E. (1922). The Psychic Health of Jesus. New York: The Macmillan Company. LCCN 22005555. OCLC 644667928. OL 25583375M.
  45. ↑ Hyder, Olivier Quentin (1977-12-01). «On the Mental Health of Jesus Christ». Journal of Psychology & Theology. Biola University. 5 (1): 3–12. doi:10.1177/009164717700500101. ISSN 0091-6471. OCLC 7318879878. S2CID 149626975.
  46. ↑ Martinez, Pablo; Sims, Andrew (2018). Mad or God? Jesus: The healthiest mind of all. London: InterVarsity Press. ISBN 978-1-783-59606-5.
  47. ↑ Sims, Andrew (2018-07-17). «Mad or God? A senior psychiatrist on the mental health of Jesus». Christian News on Christian Today. Christian Today. Վերցված է 2018-08-23-ին.
  48. ↑ McDowell, Josh (1977). «Lord, Liar, or Lunatic?». More Than a Carpenter. Wheaton, Illinois: Living Books. էջեր 22–32. ISBN 978-0-8423-4552-1.
  49. ↑ Strobel, Lee (1998). «The Psychological Evidence. Was Jesus Crazy When He Claimed to Be the Son of God?». The Case for Christ. Grand Rapids, Michigan: Zondervan. էջեր 144–154. ISBN 978-0-3102-0930-0. Վերցված է September 8, 2023-ին.
  50. ↑ «E se Gesù si fosse ingannato?». La Civiltà Cattolica (իտալերեն). 3465: 213–225. November 5, 1994. ISSN 0009-8167. Վերցված է 2021-04-20-ին.
  51. ↑ Charlesworth, James H. (2002). «Jesus Research and the Appearance of Psychobiography». In Madsen, Truman G.; Parry, Donald W.; Peterson, Daniel C.; Ricks, Stephen D. (eds.). Revelation, Reason, and Faith: Essays in Honor of Truman G. Madsen. Provo, Utah: Foundation for Ancient Research and Mormon Studies, Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship. ISBN 0934893713.
  52. ↑ Ehrman, Bart D. «Were Jesus' Followers Crazy? Was He? Mailbag June 4, 2016». The Bart Ehrman Blog. Վերցված է 5 February 2019-ին.

Աղբյուրներ

խմբագրել
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հիսուսի_հոգեկան_առողջություն&oldid=10072480» էջից