Վիքիպեդիա

Հարոլդ Քոքսեթեր

Հարոլդ Սքոտ Մաքդոնալդ Քոքսեթեր, (անգլ.՝ Harold Scott MacDonald Coxeter, փետրվարի 9, 1907(1907-02-09)[1][2][3][…], Քենսինգթոն[4] - մարտի 31, 2003(2003-03-31)[1][2][5][…], Տորոնտո, Կանադա[6][2]), անգլիական ծագումով կանադացի մաթեմատիկոս։ Համարվում է 20-րդ դարի խոշորագույն մաթեմատիկոսներից մեկը[14]։ Նա ծնվել է Լոնդոնում, սովորել Քեմբրիջի համալսարանում, ստանալով 1928 թվականին բակալավրի, իսկ 1931 թվականին գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան։ 29 տարեկանից տեղափոխվել և ապրել է Կանադայում։ Նրան ավելի հաճախ անվանել են Դոնալդ (իր երրորդ անվան՝ Մաքդոնալդի կարճ տարբերակը)։ Նա առավել հայտնի է եղել բազմաչափ տարածություններին և կանոնավոր n-չափանի բազմանիստերին նվիրված իր աշխատություններով։ Նա լավագույնն էր իր դասական մոտեցմամբ երկրաչափությանը (Էվկլիդեսյան երկրաչափություն), այն ժամանակ, երբ ավելի ու ավելի շատ երկրաչափությանը հանրահաշվական մոտեցման (Հանրահաշվական երկրաչափություն) միտում կար[15]։

Հարոլդ Քոքսեթեր
անգլ.՝ Harold Scott MacDonald Coxeter
Ծնվել էփետրվարի 9, 1907(1907-02-09)[1][2][3][…]
Քենսինգթոն[4]
Մահացել էմարտի 31, 2003(2003-03-31)[1][2][5][…] (96 տարեկան)
Տորոնտո, Կանադա[6][2]
Քաղաքացիություն Միացյալ Թագավորություն և  Կանադա
Մասնագիտությունմաթեմատիկոս և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)Տորոնտոյի համալսարան[2], Արևելյան Անգլիայի համալսարան[7] և Ամստերդամի համալսարան[6]
Գործունեության ոլորտերկրաչափություն[8]
ԱնդամակցությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, Կանադայի թագավորական ընկերություն, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա և Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա
Ալմա մատերԹրինիթի քոլեջ (1928)[2], Քեմբրիջի համալսարան (1931)[9], St George's School? (1923)[2], Փրինսթոնի համալսարան (1933)[2], Քինգ Ալֆրեդ դպրոց (1919)[10] և Մարլբորոյի քոլեջ (1925)[11]
Տիրապետում է լեզուներինանգլերեն[1][8][12]
Գիտական ղեկավարՀ․ Ֆ․ Բակեր
Եղել է գիտական ղեկավարՆորման Ջոնսոն[9], W. G. Brown?[9], Asia Ivić Weiss?[9], William Oscar Jules Moser?[9], Gerald Berman?[9], Donald W. Crowe?[9], Cyril Wilbur Luther Garner?[9], Frank Arthur Sherk?[9], Bruce L. Chilton?[9], A. Lloyd (Andrew) Dulmage?[9], John Chris Fisher?[9], George P. Henderson?[9], John Maurice Kingston?[9], Barry Ross Monson?[9], John B. Wilker?[9], Joseph George Sunday?[9] և Seymour Schuster?[9]
Պարգևներ
 Harold Scott MacDonald Coxeter Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Պատանեկության տարիներին Քոքսեթերը գրում էր երաժշտություն և արդեն 10 տարեկանում հրաշալի դաշնակահար էր[16]։ Նա զգում և գիտակցում էր, որ մաթեմատիկան և երաժշտությունը սերտորեն կապված են, և ներկայացրել է իր այդ գաղափարը 1962 թվականին Կանադական երաժշտական ամսագրում «Մաթեմատիկա և երաժշտություն» հոդվածում[16]։

1926 թվականից Քոքսեթերը աշխատել է Քեմբրիջի համալսարանի Թրինիթի քոլեջում (Երրորդության քոլեջ), դասավանդելով մաթեմատիկա։ Այստեղ էլ 1929 թվականին ստացել է բակալավրի (Senior Wrangler որակավորմաբ, որն նկարագրվում է որպես «Մեծ Բրիտանիայում ձեռք բերված ամենամեծ մտավորական նվաճումը»), իսկ 1931 թվականին գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան[16]։ 1932 թվականին մեկ տարով ընդունվել է Փրինսթոնի համալսարան և եղել Ռոքֆելերի ֆոնդի թոշակառու, որտեղ աշխատել է Հերման Վեյլի, Օսվալդ Վեբլենի և Սողոմոն (Սոլոմոն) Լեֆշեցի հետ։ Մեկ տարով վերադարձել է Թրինիթի և հաճախել Լյուդվիգ Վիտգենշթայնի «Մաթեմատիկայի փիլիսոփայություն» դասընթացին[16]։ 1934 թվականին, ևս մեկ տարի նա անցկացրել է Փրինսթոնում, լինելով Փրոկտերի ֆոնդի թոշակառու։

1936 թվականին Քոքսեթերը տեղափոխվել է Տորոնտոյի համալսարան։ 1938 թվականաին Պատրիկ Դյուվալի, Ֆլետչերի և Ջոն Պետրիի հետ միասին Քոքսեթերը Տորոնտոյի համալսարանում հրատարակել է «Հիսունինը իկոսաէդրաներ» գիրքը։ 1940 թվականին Քոքսեթերը խմբագրել է «Մաթեմատիկական ակնարկներ և զվարճալիքներ»[17] գրքի տասնմեկերորդ հրատարակությունը, որի հրատարակվել էր 1892 թվականին Ուոլտեր Ուիլյամ Ռոուս Բելլի կողմից։ 1948 թվականին Քոքսեթերը ստացել է պրոֆեսորի կոչում։ 1948 թվականին Քոքսեթերը դարձել է Կանադայի թագավորական ընկերության անդամ, իսկ 1950 թվականին՝ Թագավորական ընկերության անդամ։ 1954 թվականին հանդիպելով Մաուրից Կոռնելիս Էշերին, դարձել է նրա լավագույն ընկերը և իր որոշ աշխատանքներով ոգեշնչել Էշերին իր աշխատանքներում։ Հատկապես Քոքսեթերի որոշ հոդվածներ ուսումնասիրելուց հետո, որտեղ ուսումնասիրվել և պատկերվել են կենտրոնից հեռացող օբյեկտների համակարգը (հարթության հիպերբոլիկական սալարկում), Էշերն ստեղծում է մի շարք աշխատանքներ, որոնցից առնվազն վեցում, առանձնապես «Սահման-շրջան»-ում, նկատվում է Քոքսեթերի էֆֆեկտը՝ կենտրոնին մոտենալիս օբյեկտները փոքրանում են, հեռանալիս՝ մեծանում։ Քոքսեթեր ոգեշնչել է նաև Ռիչարդ Բաքմինսթեր Ֆուլլերին իր նորարարություններում։ Համասեռ բազմանիստերի ամբողջական ցանկը առաջին անգամ 1954 թվականին տպագրվել է Քոքսեթերի, Մայքլ Լանգուեթ-Հիգինսի և Ջեֆրի Միլլերի կողմից[18]։

Հարոլդ Քոքսեթերը 60 տարի աշխատել է Տորոնտոյի համալսարանում և լույս ընծայել 12 գիրք։

Մրցանակներ խմբագրել

1973 թվականին Հարոլդ Քոքսեթերը և Ռալֆ Ջեյմսը ստացել են Ջեֆֆրի-Ուիլյամսի մրցանակը, որը տրվում էր առաջին անգամ։

1978 թվականին Կանադական մաթեմատիկական ընկերությունը ի պատիվ Հարոլդ Քոքսեթերի սահմանել է Քոքսեթեր-Ջեյմսի մրցանակ։

1990 թվականին դարձել է Ամերիկայի արվեստի և գիտության ակադեմիայի օտարերկրյա անդամ[19]։

1997 թվականին Լոնդոնի թագավորական ընկերության կողմից պարգևատրվել է Սիլվեստերի մեդալով։

1997 թվականին պարգևատրվել է Առաջին աստիճանի Կանադայի շքանշանով (անգլ.՝ Companions of the Order of Canada, CC):

Աշխատություններ խմբագրել

  • 1940 «Կանոնավոր և անկանոն բազմանիստեր, առաջին մաս» (անգլ.) Regular and Semi-Regular Polytopes I(չաշխատող հղում), Mathematische Zeitschrift 46: 380-407, MR 2,10 doi:10.1007/BF01181449
  • 1942 «Ոչ-Էվկլիդեսյանյան երկրաչափություն» (անգլ.) Non-Euclidean Geometry (1st edition)[20], (2nd ed, 1947), (3rd ed, 1957), (4th ed, 1961), (5th ed, 1965), University of Toronto Press (6th ed, 1998), Mathematical Association of America.
  • 1954 «Համսեռ բազմանիստեր» (անգլ.) (with Michael S. Longuet-Higgins and J. C. P. Miller) "Uniform Polyhedra", Philosophical Transactions of the Royal Society A 246: 401–50 doi:10.1098/rsta.1954.0003
  • 1949 «Իրական արտապատկերային հարթություն» (անգլ.) The Real Projective Plane[21]
  • 1957 «Դիսկրետ խմբերի հարաբերություններ և գեներատորներ» (անգլ.) (with W.O.J. Moser) Generators and Relations for Discrete Groups[22] 1980: Second edition, Springer-Verlag
  • 1961 «Երկրաչափության ներածություն» (անգլ.) Introduction to Geometry[23]
  • 1963 «Կանոնավոր բազմանիստեր» (անգլ.) Regular Polytopes (2nd edition), Macmillan Company
  • 1967 «Վերադարձ երկրաչափություն» (անգլ.) (with S. L. Greitzer) Geometry Revisited
  • 1970 «Գալարվող փոսիկներ» (անգլ.) Twisted honeycombs (American Mathematical Society, 1970, Regional conference series in mathematics Number 4
  • 1973 «Կանոնավոր բազմանիստեր» (անգլ.) Regular Polytopes, (3rd edition), Dover edition
  • 1974 «Պրոեկտիվ երկրաչափություն» (անգլ.) Projective Geometry (2nd edition)
  • 1974 «Կանոնավոր կոմպլեքս բազմանիստեր» (անգլ.) Regular Complex Polytopes, Cambridge University Press
  • 1981 «Ոչ սիմետրիկ գրաֆներ» (անգլ.) (with R. Frucht and D. L. Powers), Zero-Symmetric Graphs, Academic Press.
  • 1985 «Կանոնավոր և անկանոն բազմանիստեր, երկրորդ մաս» (անգլ.) Regular and Semi-Regular Polytopes II(չաշխատող հղում), Mathematische Zeitschrift 188: 559–591
  • 1987 «Պրոեկտիվ երկրաչափություն» (անգլ.) Projective Geometry (1987)
  • 1988 «Կանոնավոր և անկանոն բազմանիստեր, երրորդ մաս» (անգլ.) Regular and Semi-Regular Polytopes III(չաշխատող հղում), Mathematische Zeitschrift 200: 3–45
  • 1995 «Կալեիդոսկոպ» (անգլ.) F. Arthur Sherk, Peter McMullen, Anthony C. Thompson and Asia Ivić Weiss, editors: Kaleidoscopes — Selected Writings of H.S.M. Coxeter. John Wiley and Sons
  • 1999 «Գեղեցկությունը երկրաչափությունում։ Տասներկու ակնարկ» (անգլ.) The Beauty of Geometry: Twelve Essays, Dover Publications

Ռուսերեն թարգմանված գրքեր խմբագրել

  • Кокстер Г. С. М. Действительная проективная плоскость. -М:Физматгиз, 1959
  • Кокстер Г. С. М. Введение в геометрию. — М.: Наука, 1966
  • Коксетер Г. С. М., Грейтцер С. П. Новые встречи с геометрией. — М.: Наука, 1978. — Т. 14. — (Библиотека математического кружка).

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
  3. ↑ 3,0 3,1 Donald Coxeter (նիդերլ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Find A Grave — 1996.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 RKDartists (նիդերլ.)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Album Academicum — 2007.
  7. ↑ https://royalsocietypublishing.org/doi/abs/10.1098/rsbm.2006.0004 — P. 58.
  8. ↑ 8,0 8,1 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 9,16 9,17 Mathematics Genealogy Project — 1997.
  10. ↑ https://books.google.cat/books?id=fUm5Mwfx8rAC — P. x.
  11. ↑ https://books.google.cat/books?id=fUm5Mwfx8rAC — P. xi.
  12. ↑ CONOR.Sl
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 https://royalsocietypublishing.org/doi/abs/10.1098/rsbm.2006.0004 — P. 63.
  14. ↑ «Geometry Revisited». Mathematical Association of America. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  15. ↑ The Boston Globe (September 10, 2006) "Review: The Man Who Saved Geometry by Siobhan Roberts. "Crying `Death to Triangles!' a generation of mathematicians tried to eliminate geometry in favor of algebra. Were it not for Donald Coxeter, they might have succeeded"
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Roberts, Siobhan, King of Infinite Space: Donald Coxeter, The Man Who Saved Geometry, Walker & Company, 2006, 0-8027-1499-4
  17. ↑ Frame, J. S. (1940). «Review: Mathematical Recreations and Essays, 11th edition, by W. W. Rouse Ball; revised by H. S. M. Coxeter» (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 45 (3): 211–213. doi:10.1090/S0002-9904-1940-07170-8.
  18. ↑ Coxeter 1954
  19. ↑ Foreign Honorary Member elected 1990(չաշխատող հղում) 2016 American Academy of Arts & Sciences
  20. ↑ «Review: Non-euclidean geometry by H. S. M. Coxeter» (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 49 (9): 679–680. 1943. doi:10.1090/s0002-9904-1943-07977-3.
  21. ↑ «Review: The real projective plane by H. S. M. Coxeter» (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 56 (4): 376–378. 1950. doi:10.1090/s0002-9904-1950-09414-2.
  22. ↑ «Review: Generators and relations for discrete groups by H. S. M. Coxeter and W. O. J. Moser» (PDF). Bulletin of the American Mathematical Society. 64, Part 1 (3): 106–108. 1958. doi:10.1090/S0002-9904-1958-10178-0.
  23. ↑ «Review: Introduction to geometry by H. S. M. Coxeter» (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 68 (2): 55–59. 1962. doi:10.1090/s0002-9904-1962-10714-9.


Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հարոլդ_Քոքսեթեր&oldid=9350118» էջից