Լիպիդներ (հուն․՝ λίπος, lípos - ճարպ), ճարպակերպեր, ճարպանմաններ, օրգանական նյութեր, որոնք մոլեկուլի կառուցվածքով և ֆիզիկաքիմիական հատկություններով նման են ճարպերին։ Գլիցերինի և բարձրագույն ճարպաթթուների, սպիրտների, ալդեհիդների ևն միացությունների ածանցյալներ են։ Կարևոր նշանակություն ունեն բուսական և կենդանական աշխարհում։ Ճարպերի հետ կազմում են լիպիդների դասը։ Տերմինը հնացած է և համարյա չի գործածվում։ Պարունակվում են կենդանի և բուսական բոլոր բջիջներիում։ Ամենատարածվածը՝ ճարպերն են։ Ջրում չեն լուծվում, լուծվում են օրգանական լուծիչներում։ Բջջի չոր նյութի 5-10%, իսկ ճարպահյուսվածքում՝ 90%։

Լիպիդ
Տեսակimprecise class of chemical entities?
Ենթադասօրգանական միացություններ[1]
MeSHD10
Նկարագրված էGlosariusz nazw klas związków organicznych i reaktywnych produktów pośrednich oparty na strukturze?, Սովետական մեծ հանրագիտարան (1926—1947) և Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 7
 Lipids Վիքիպահեստում

Մարդու օրգանիզմում ճարպերը կուտակվում են կրծքագեղձերում, ճարպոն, ենթամաշկի ցանցաշերտում։ Ճարպեր կուտակվում են նաև բույսերի սերմերում, պտուղներում։ Ճարպերը կարող են լինել պինդ և հեղուկ։ Պինդ (խոզի, ձավարի), հեղուկ (զեյթունի, օձաձկան ձարպը)։ Ճարպի 1 մոլ կազմված է 1 մոլ գլիցերինի 3 մոլ ճարպաթթուներից։ Լիպիդներից են՝ կարոտինը, քսանտոֆիլը, ֆոսֆոլիպիդները, լեցիտինը, խոլեստերինը։ Վիտամին A, D, E, K, սեռական հորմոնները, հեշտությամբ միանում են սպիտակուցներին՝ առաջացնելով լիպոպրոտերդներ։

Դրանք մտնում են մեմբրանների, կորիզի կազմի մեջ, կուտակվում է մաշկի տակ՝ նրան տալով էլաստիկություն։ Կենդանական բջիջներում ավելի շատ ճարպեր կան։

Նշանակություն խմբագրել

Այս անվան տակ միավորված են մեծ և համեմատաբար տարակառույց միացություններ, որոնց ներկայացուցիչները պարունակվում են կենդանական և բուսական հյուսվածքներում, անլուծելի են ջրում, լուծելի միայն ցածր բևեռայնություն ունեցող (ոչ բևեռային) լոծիչներում (եթեր, բենզոլ, պետրոլեինային եթեր և այլն)։

Կենդանի օրգանիզմներում լիպիդները կատարում են բազմազան ֆունկցիաներ՝ էներգետիկ, պաշտպանողական, կառուցվածքային, կարգավորիչ և մտնում են բոլոր կենսաթաղանթների կազմի մեջ։

Լիպիդների մոլեկուլներում առկա են բևեռացված (հիդրոֆիլ) և ոչ բևեռացված (հիդրոֆոբ) խմբավորումներ։ Հետևաբար, լիպիդներն ունեն խնամակցություն և՛ ջրային, և՛ ոչ ջրային ֆազերի հանդեպ, այսինքն՝ լիպիդները դասվում են բիֆիլ միացությունների շարքին, որոնք կարող են կատարել իրենց ֆունկցիաները ֆազերի բաժանման սահմանում։

Լիպիդները ըստ հիդրոլիզի ենթարկվելու ունակության բաժանվում են երկու մեծ խմբերի՝ օճառացվող և չօճառացվող։

Օճառացվող լիպիդները հիդրոլիզվում են թթվային և հիմնային միջավայրում։ Հիմնային հիդրոլիզի ընթացքում առաջանում են կարբոնաթթուների աղեր, գլիցերին և այլ միացություններ։ Բարձրագույն կարբոնաթթուների աղերը կոչվում են օճառներ։ Չօճառացվող լիպիդները հիդրոլիզի չեն ենթարկվում։

Ֆունկցիաներ խմբագրել

  1. Էներգետիկ - 1գ ճարպի ճեղքումից առաջանում է 38,9 ԿՋ էներգիա։
  2. Ջրի աղբյուր են - 1կգ ճարպի օքսիդացումից առաջանում է 1,1 կգ ջուր։
  3. Կառուցողական - մտնում է բոլոր մեմբրանների բաղադրության մեջ։
  4. Պաշտպանական -ենթամաշկի ճարպը պաշտպանական դեր է կատարում։
  5. Ջերմամեկուսիչ է -օրգանիզմը պաշտպանում է ջերմության կորստից։
  6. Կուտակվում է որպես պաշարանյութ։

Ճարպաթթուներ խմբագրել

Կարբոնաթթուները, այդ թվում բարձրագույն, առաջին անգամ անջատվել են ճարպերից և ստացել ճարպաթթուներ անվանումը։ Այդ միացությունները մտնում են բազմաթիվ լիպիդների կազմի մեջ, ացելացնելով համապատասխան հիդրօքսիլ խմբերը կամ ամինախմբերը։ Աղյուսակում բերված են առավել կարևոր կենսաբանական դեր ունեցող կարբոնաթթուները։

Աղյուսակ.

Անունը «C»-ի և կրկնակի կապերի թիվը բանաձևը հալման t°С
Հագեցած թթուներ
կարագաթթու C4 CH3(CH2)2COOH -8
կապրոնաթթու C6 CH3(CH2)4COOH -2
կապրիլաթթու C8 CH3(CH2)6COOH 16
կապրինաթթու C10 CH3(CH2)8COOH 31.5
լաուրինաթթու C12 CH3(CH2)10COOH 44
միրիստինաթթու C14 CH3(CH2)12COOH 54
պալմիտինաթթու C16 CH3(CH2)14COOH 64
ստեարինաթթու C18 CH3(CH2)16COOH 70
արախինաթթու C20 CH3(CH2)18COOH 76.5
Չհագեցած կարբոնաթթուներ
օլեինաթթու C18:1
 
Օլեինաթթու
14
էլաիդինաթթու C18:1
 
Էլաիդինաթթու
52
լինոլաթթու C18:2
 
լինոլաթթու
-5
լինոլենաթթու C18:3
 
Լինոլենաթթու
-11
արախիդոնաթթու C20:4
 
Արախիդոնաթթու

Կենսաբանական կարևոր դեր ունեն ճարպաթթուները, սովորաբար, զույգ թվով ածխածին պարունակող չճյուղավորված շղթայով միացություններ են։ Ճարպաթթուները կարող են լինել հագեցած և չհագեցած։ Չհագեցած ճարպաթթուները կարող են պարունակել մեկ և ավելի կրկնակի կապեր, հետևաբար լինել ցիս- կամ տրանս-կոնֆիգուրացիայի։

Կրկնակի կապերը միմյանցից անջատվում են մեթիլենային խմբերով։ Բնական ծագում ունեցող ճարպաթթուներում ածխածինների թիվը տատանվում է 4-22, բայց հիմնականում հանդիպում են 16-18 ածխածին պարունակողները։ Դա պայմանավորված է ճարպաթթուների բիոսինթեզի յուրահատկություններով։ Մարդու օրգանիզմում հագեցած ճարպաթթուներից առավել կարևոր նշանակություն ունեն պալմիտինաթթուն և ստեարինաթթուն, իսկ չհագեցածներից՝ օլեինա-,լինոլա-,լինոլենա- և արախիդոնաթթուն։ Լինոլաթթուն և լինոլենաթթուն չեն սինթեզվում օրգանիզմում, անպայման պետք է գտնվեն սննդամթերքներում, քանի որ անհրաժեշտ են նորմալ կենսագործունեության համար, կոչվում են նաև անփոխարինելի (էսենցիալ) և դսավում են վիտամինների խմբին (վիտամին F)։ Օրվա ընթացքում անհրաժեշտ է ընդունել մոտ 5 գրամ էսենցիալ ճարպաթթուներ։ Այդ թթուները հիմնականում պարունակվում են բուսական յուղերում։

Արախիդոնաթթուն յուրահատուկ տեղ է գրավում այս խմբում, քանի որ հանդիսանում է բազմաթիվ կենսակարգավորիչների՝ պրոստագլանդինների, լեյկոտրիենների, տրոմբոքսանների, պրոստացիկլինների նախորդող միացությունը։

 
Տրոմբոքսան A2(TXA2)
 
Լեյկոտրիեն A4(LTA4)
 
Պրոստագլանդին E2

Հագեցած ճարպաթթուները 20°С պայմաններում պինդ, մոմանման նյութեր են, չհագեցածները նույն պայմաններում գտնվում են հեղուկ վիճակում։ Բարձրագույն ճարպաթթուները, շնորհիվ իրենց կազմի մեջ գտնվող խոշոր ոչ բևեռային ածխաջրածնային ռադիկալի (մոլեկուլի հիդրոֆոբ հատված), չեն լուծվում ջրում։ Սակայն ճարպաթթուների կալիումական, նատրիումական և ամիոնիումի աղերը, որոնք պարունակում են բարձր բևեռայնություն ունեցող կարբօքսիլ խմբի անիոն (օճառները), հիդրոլիզվում են ջրում և լավ լուծելի են։

CH3(CH2)14COONa+

Բարձրագույն ճարպաթթուները օժտված են կարբոնաթթուներին բնորոշ բոլոր քիմիական հատկություններով, իսկ չհագեցած ճարպաթթուները տալիս են նաև ալկեններին բնորոշ ռեակցիաները (միացման, ճեղքման, օքսիդացման)։

Լիպիդների դասակարգումը խմբագրել

Կառուցվածքով լիպիդները բարձրագույն կարբոնաթթուների բարդ եթերներ կամ պոտենցիալ բարդ եթերներ են։

Լիպիդների դասը կարելի է բաժանել երեք հիմնական ենթադասերի՝

  • 1.պարզ լիպիդների,
  • 2.բարդ լիպիդների,
  • 3.լիպիդի ածանցյալների։

Պարզ լիպիդներ խմբագրել

Պարզ լիպիդների խմբին են պատկանում մոմերը և ճարպերը։

Մոմեր խմբագրել

Մոմերն, ըստ կառուցվածքի, կարբոնաթթուների և բարձրամոլեկուլային միատոմ սպիրտների բարդ եթերներ են։

CH3(CH2)14CH2OH-ցետիլ ալկոհոլ

CH3(CH2)28CH2OH-միրիցիլ ալկոհոլ

H3C(CH2)7CH=CH(CH2)7CH2OH-օլեին ալկոհոլ

Ըստ ծագման լինում են կենդանական (մեղրամոմ, լանոլին, սպերմացետ), բուսական և սինթետիկ մոմեր։ Մոմերի ընդհանուր բանաձևն է՝

R1-O-CO-R2

Նրանք պաշտպանական շերտ են առաջացնում պտուղների, տերևների, մաշկի, փետուրների մակերեսին։ Օրինակ, մեղրամոմը՝ միրիցիլպալմիտատը, իրենից ներկայացնում է միրիցիլ սպիրտի և պալմիտինաթթվի բարդ եթեր՝

CH3(CH2)14CH2-O-CO-(CH2)14CH3-ցետիլպալմիտատ

CH3(CH2)28CH2-O-CO-(CH2)14CH3-միրիցիլպալմիտատ

Ճարպեր և յուղեր խմբագրել

Չեզոք ճարպեր, գլիցերոլիպիդներ, եռացիլգլիցերիններ-այս բոլոր անվանումները վերաբերվում են ճարպերին և յուղերին, որոնք ըստ կառուցվածքի իրենցից ներկայացնում են գլիցերինի և բարձր ճարպաթթուների էսթերներ։

 
Եռացիլգլիցերին

Եռացիլգլիցերինները մարդու օրգանիզմում ծառայում են որպես պահեստային նյութ, գտնվում են հիմնականում ճարպային դեպոներում (ենթամաշկային թաղանթանյութ, ճարպոն),հանդես են գալիս որպես էներգիայի աղբյուր և կրում են կարևոր պաշտպանական դեր մեխանիկական (հարվածներ) և ֆիզիկական (ցածր ջերմաստիճան) գործոնների ազդեցության դեպքում։ Բնական աղբյուրներից անջատվում են հիմնականում գլիցերինի լրիվ եթերներ՝ եռացիլգլիցերիններ։ Պինդ եռացիլգլիցերինները անվանում են ճարպեր, իսկ հեղուկներն՝ յուղեր։ Կենդանական ծագում ունեցող եռացիլգլիցերիններում գերակշռում են հագեցած ճարպաթթուները, իսկ բուսական ծագում ունեցողներում՝ չհագեցածները։ Եռացիլգլիցերինները լինում են պարզ և բարդ։ Պարզ եռացիլգլիցերինների բաղադրության մեջ մտնում են միևնույն ճարպաթթվի մնացորդներ, իսկ խառը եռացիլգլիցերիդի կազմության մեջ՝ երկու կամ երեք տարբեր ճարպաթթուների մնացորդներ։

 
Պարզ եռացիլգլիցերին,եռօլեինգլիցերին,եռօլեին

Բնական ծագում ունեցող ճարպերը իրենցից ներկայացնում են խառը եռացիլգլիցերինների խառնուրդ և բնութագրվում են առանձին ճարպաթթուների տոկոսային պարունակությամբ և չհագեցվածության աստիճանով՝ յոդային թվով։ Եռացիլգլիցերինները անվանվում են սիստեմատիկ անվանակարգով, և ավելի հաճախ, գործածական անուններով։

Տարբեր հյուսվածքներից անջատված եռացիլգլիցերինները զգալիորեն տարբերվում են իրենց կազմով։ Այսպես, ենթամաշկային թաղանթանյութը հարուստ է հագեցած, իսկ լյարդի ճարպերը՝ չհագեցած ճարպաթթուներով։

Բարդ լիպիդներ խմբագրել

Ֆոսֆոլիպիդներ խմբագրել

Ֆոսֆոլիպիդները բարդ կառուցվածք ունեցող լիպիդներ են։ Նրանց կազմի մեջ են մտնում բազմատոմ սպիրտներ (գլիցերին կամ սֆինգոզին), ճարպաթթուներ, ֆոսֆորական թթու, ամինասպիրտ կամ բազմատոմ ցիկլիկ սպիրտ (ինոզիտ)։ Ըստ բազմատոմ սպիրտի լինում են գլիցերոֆոսֆոլիպիդներ և սֆինգոֆոսֆոլիպիդներ։ Գլիցերոֆոսֆոլիպիդները բջջաթաղանթի գլխավոր լիպիդային բաղադրամասերն են և ըստ կառուցվածքի՝ գլիցերո-3-ֆոսֆատի ածանցյալներն են։ Գլիցերո-3-ֆոսֆատի կազմում կա ասիմետրիկ ածխածնի ատոմ, և այդ միացությունը կարող է գոյություն ունենալ երկու ստերեոիզոմերների ձևով։ Բնական գլիցերոֆոսֆոլիպիդներն ունեն նույն կոնֆիգուրացիան և հանդիսանում են L-գլիցերո-3-ֆոսֆատի ածանցյալներ։

 
L-գլիցերո-3-ֆոսֆատ

Գլիցերոֆոսֆոլիպիդների մեջ առավել կարևոր նշանակություն ունեն L-ֆոսֆատիդաթթուների բարդ եթերները։ L-ֆոսֆատիդաթթուները ըստ կառուցվածքի L-գլիցերո-3-ֆոսֆատի և ճարպաթթուների բարդ եթերներ են։

 
Ֆոսֆատիդաթթու

Ֆոսֆոլիպիդների կազմի մեջ մտնող ազոտ պարունակող միացությունները (խոլին, էթանոլամին, սերին), որոնք էսթերային կապով կապված են ֆոսֆորական թթվի հետ, ընդունված է անվանել «ազոտային հիմքեր»։

[(CH3)3N+CH2CH2OH] OH-խոլին

HO-CH2-CH2-NH2-էթանոլամին

 
Միո-ինոզիտոլ

Ըստ «ազոտային հիմքերի», լինում են ֆոսֆատիդիլսերիններ, ֆոսֆատիդիլխոլիններ, ֆոսֆատիդիլէթանոլամիններ (սերինկեֆալիններ, լեցիտիններ, կոլամինկեֆալիններ)։

 
3-ֆոսֆատիդիլխոլին (լեցիտին)

Մի շարք ֆոսֆոլիպիդների կազմի մեջ ամինասպիրտի փոխարեն մտնում են բազմատոմ սպիրտներ՝ ինոզիտ (ցիկլիկ բազմատոմ սպիրտ), գլիցերին և այլ մնացորդներ։

 
3-ֆոսֆատիդիլինոզիտոլ

Ավելի քիչ քանակով են հանդիպում պլազմոգենները։ Նրանց կազմում ճարպաթթվի փոխարեն առաջին ածխածնի մոտ պարզ եթերային կապով միացած է վինիլ սպիրտի մնացորդ։

 
Պլազմալոգեն

Պլազմոգենները կազմում են կենտրոնական նյարդային համակարգի լիպիդների մոտ 10 %։

Սֆինգոֆոսֆոլիպիդները գլիցերոֆոսֆոլիպիդների կառուցվածքային անալոգներն են, որոնցում գլիցերինի փոխարեն ընդգրկված է C18 երկատոմանի չհագեցած ամինասպիրտ՝ սֆինգոզինը։N-դիրքում ճարպաթթվով ացիլացված սֆինգոզինը կոչվում է ցերամիդ։ Գլխավոր սֆինգոֆոսֆոլիպիդները սֆինգոմիելիններն են, որոնցում ցերամիդի C-1 հիդրօքսիլ խումբը ացիլացված է ֆոսֆորիլխոլինային խմբով։

 
Սֆինգոզին
 
Ցերամիդ
 
Սֆինգոմիելին

Գլիկոլիպիդներ խմբագրել

Գլիկոլիպիդները կազմված են սֆինգոզին ամինասպիրտի, ճարպաթթվի և ածխաջրածնային մնացորդներից։ Հիմնական ներկայացուցիչներն են ցերեբրոզիդները և գանգլիոզիդները։ Ցերեբրոզիդների կազմի մեջ մտնում են մոնոսախարիդներ, առավել հաճախ գալակտոզ և գլյուկոզ։

 
Գալակտոցերեբրոզիդ
 
Գլյուկոցերեբրոզիդ

Գանգլիոզիդները ավելի հարուստ են ածխաջրերով՝ նրանց կազմի մեջ մտնում են բարդ օլիգոսախարիդ։ Առաջին անգամ գանգլիոզիդները անջատվել են ուղեղի գորշ նյութից։

Օճառացվող լիպիդների քիմիական հատկությունները խմբագրել

Լիպիդների հիդրոլիզը խմբագրել

Օճառացվող լիպիդների կարևորագույն ռեակցիաներից է հիդրոլիզը։ Այդ ռեակցիայի օգնությամբ պարզաբանվում են լիպիդների կառուցվածքը և ստացվում արդյունաբերական կարևոր նշանակություն ունեցող նյութեր՝ օճառներ։ Լիպիդների մարսողությունը և հյուսվածքներում, ճարպերի և լիպիդների նյութափոխանակությունը սկսվում է հիդրոլիզից։ Արդյունաբերական պայմաններում հիդրոլիզն անցկացվում է թթուների կամ հիմքերի ներկայությամբ ջրային գոլորշիներով։ Ռեակցիաները ընթանում են բիմոլեկուլային նուկլեաֆիլ տեղակալման մեխանիզով (SN2)։ Մոմերի հիդրոլիզից առաջանում են բարձրագույն սպիրտներ և ճարպաթթուներ։

Օրգանիզմում հիդրոլիզն ընթանում է ֆերմենտային եղանակով՝ լիպազների մասնակցությամբ։ Ճարպերի լրիվ թթվային հիդրոլիզի արդյունքում առաջանում են ճարպաթթուներ և գլիցերին, մասնակի հիդրոլիզի արդյունքում առաջանում են նաև մոնոացիլգլիցերիններ, դիացիլգլիցերիններ։

Լրիվ թթվային հիդրոլիզի արդյունքում առաջանում են ազատ ճարպաթթուներ և գլիցերին։

Ճարպերի հիմնային հիդրոլիզի արդյունքում առաջանում են գլիցերին և կարբոնաթթուների աղեր՝ օճառներ։

Օրինակ, 1-պալմիտո-2-օլեոստեարինի թթվային հիդրոլիզի արդյունքում առաջանում են մեկական պալմիտինաթթու, ստեարինաթթու և օլեինաթթու, իսկ հիմնային հիդրոլիզի դեպքում՝ նույն թթուների աղեր։

Կենդանական համակարգերում ֆոսֆոլիպիդները հիդրոլիզվում են համապատասխան ֆերմենտների մասնակցությամբ։

Ֆոսֆոլիպիդների հիդրոլիզը արդյունքում առաջանում են նաև ֆոսֆորական թթու, «ազոտային հիմքեր», ճարպաթթուներ և գլիցերին։

Հիմնային հիդրոլիզի պայմաններում առաջանում են գլիցերին, օճառներ և ֆոսֆորական թթվի աղեր։

Եթե հիդրոլիզվում է միայն երկրորդ դիրքի էսթերային կապը, ապա առաջանում են լիզոֆոսֆոլիպիդներ։ Օրինակ, օձի թույնը հեմոլիտիկ ազդեցությունը պայմանավորված է լիզոֆոսֆոլիպիդների առաջացումով։

Պլազմոգեններում պարզ եթերային կապը քայքայվում է միայն թթվային միջավայրում։

Միացման ռեակցիաներ խմբագրել

Չհագեցած ճարպաթթուներ պարունակող լիպիդները կրկնակի կապերի դիրքերով միացնում են ջրածին, հալոգեններ, հալոգենաջրածիններ, ջուր (ջրային միջավայրում)։ Պլատինի կատալիզատորի ներկայությամբ, 160-200°С և 2-15 մթն. ճնշման պայմաններում ջրածինը միանում է կրկնակի կապերի դիրքով և յուղերը վերածվում են ճարպերի։

Արդյունաբերական եղանակով հեղուկ յուղերից պինդ ճարպերի ստացման հիմքում ընկած է այս ռեակցիան։ Արհեստական կարագը՝ մարգարինը, իրենից ներկայացնում է հիդրոգենացված բուսական յուղի էմուլսիա կաթում, որին ավելացված են զանազան արոմատիզատորներ։

Կարևոր կիրառական նշանակություն ունի յոդի միացման ռեակցիան (քանակական անալիզի եղանակ է)։

 

Այս ռեակցիայով որոշվում է լիպիդների չհագեցվածության աստիճանը, որը արտահայտվում է 100 գ նյութին միացած յոդի գրամներով։

Օքսիդացման ռեակցիաներ խմբագրել

Լիպիդների և նրանց կառուցվածքային միավորների օքսիդացման ռեակցիաները բազմազան են։ Օքսիդացումը հիմնականում գնում է կրկնակի կապերի դիրքերում։ Լաբորատոր պայմաններում լիպիդները օքսիդացնում են կալիումի պերմանգանատով։ Մեղմ պայմաններում, կալիումի պերմանգանատի ջրային լուծույթի ազդեցության արդյունքում ճարպաթթուներից և չհագեցած ճարպաթթուների մնացորդներ պարունակող լիպիդներից առաջանում են գլիկոլներ, իսկ խիստ պայմաններում ածխածին-ածխածին կապերի քայքայումով՝ համապատասխան թթուներ (միաժամանակ տեղի է ունենում հիդրոլիզ)։

Գերօքսիդացնող (պերօքսիդային) օքսիդացում խմբագրել

Լիպիդների գերօքսիդային օքսիդացումը առավել կարևոր օքսիդացման պրոցես է կենդանի օրգանիզմների համար։ Նորմալ պայմաններում այդ պրոցեսներն ընթանում են չափազանց դանդաղ, ունեն որոշակի նշանակություն նորմալ նյութափոխանակության համար և կարգավորվում են հակաօքսիդանտային համակարգով, որն ընդգրկում է մի շարք ցածրամոլեկուլային միացություններ, այդ թվում նաև տոկոֆերոլներ և հզոր ֆերմենտային համակարգ։ Պերօքսիդային օքսիդացումն իրենից ներկայացնում է ազատ ռադիկալային շղթայական պրոցես։ Օրգանիզմում ջրային լուծույթում երկաթի (II)-ի օքսիդացման արդյունքում գոյանում են HO կամ HO2 ռադիկալներ, որոնք և գրոհում են լիպիդների կազմի մեջ հանդիպող կրկնակի կապերի հարևան դիրքում գտնվող մեթիլենային խմբերի վրա, առաջացնելով նոր, ալիլային տիպի ռադիկալ, որը կայուն է։ Գոյացած ռադիկալն ունի մեզոմեր կառուցվածք և կարող է փոխանակվել երկու ուղղություններով։ Ընթացքում առաջանում են միջանկյալ պրոդուկտներ, հիդրոպերօքսիդներ։

 
Լիպիդների պերօքսիդացումը

Հիդրոպերօքսիդները անկայուն են և նույնիսկ սենյակի ջերմաստիճանի պայմաններում քայքայվում են, առաջացնելով ալդեհիդներ, որոնց հետագա օքսիդացումից առաջանում են կարբոնաթթուներ։ Այսինքն, գերօքսիդացման պայմաններում առաջանում է ավելի կարճ շղթա ունեցող չորս (մեկ կրկնակի կապի դեպքում) և ավելի մոնո- և դիկարբոնաթթուների խառնուրդ։

Որոշակի ինտենսիվությամբ ընթացող ազատ ռադիկալային պրոցեսները կարևոր են հյուսվածքների նորմալ նյութափոխանակության համար.սակայն պրոցեսի ակտիվացման պայմաններում զարգանում են զանազան բնույթի ախտահարումներ։ Հետևաբար կարևոր նշանակություն ունի լիպիպային գերօքսիդացման պրոցեսների ինտենսիվության կարգավորումը, այդ թվում նաև կիրառվող սննդամթերքի հակաօքսիդանտային պաշտպանությունը։ Այդ նպատակով պահեստավորված մթերքներին ավելացվում են հակաօքսիդանտներ՝ բնական և արհեստական ծագում ունեցող և տուփի վրա այլ բաղադրամասերի հետ միասին նշվում է օգտագործված հակաօքսիդանտը։ Առավել հաճախ նշումների մեջ հանդիպում են «BHT», բութիլացված հիդրօքսիտոլուոլ և «BHA» բութիլացված հիդրօքսիանիզոլ։

 
Վիտամին E (α-տոկոֆերոլ)
 
«BHT» բութիլացված հիդրօքսիտոլուոլ
 
«BHA» բութիլացված հիդրօքսիանիզոլ

Երկու նշված միացությունները ֆենոլի ածանցյալներն են, դրսևորում են հակաօքսիդանտային ակտիվություն, փոխազդում են ազատ ռադիկալների հետ, կանխարգելելով շղթայական ռեակցիայի զարգացումը։ Այս միացությունները գործում են կենդանական օրգանիզմների բնական հզոր հակաօքսիդանտանտի՝ վիտամին-E-ի (α-տոկոֆերոլի) նման։

Չօճառացվող լիպիդներ խմբագրել

Այս խմբին են պատկանում լիպիդային ծագում և ցածր մոլեկուլային զանգված ունեցող կենսակարգավորիչները (պրոստագլանդինները, ճարպալույծ վիտամինները), տերպեններ, ստերոիդները։

Տերպեններ խմբագրել

Երկու և ավելի իզոպրենային շղթաներից կազմված ածխաջրածինները կոչվում են տերպեններ, իսկ նրանց թթվածնային ածանցյալները (սպիրտները, ալդեհիդները, կետոնները)՝ տերպենոիդներ։ Այս խմբին են պատկանում մի շարք պիգմենտներ և վիտամիններ։ Տերպեններով հարուստ են եթերայուղերային բույսերը։ Իզոպրենոիդ շղթան որպես կառուցվածքային հատված մտնում է նաև բազմաթիվ այլ կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների կազմի մեջ։ Տերպենները կարող են լինել ցիկլիկ և ացիկլիկ, ընդհանուր բանաձևը՝ (C5H8)n։ Երկու իզոպրենային խումբ պարունակող տերպենները կոչվում են մոնոտերպեններ, երեք-սեսկվիտերպեններ, չորս, վեց և ութ-համապատասխանաբար դի, տրի, տետրատերպեններ։ Օրինակ, գերանիոլը, որը մտնում է վարդի և խորդենու յուղի կազմի մեջ մոնոտերպեն է, իսկ ֆարնեզոլը և ֆիտոլը համապատասխանաբար մեկ ու կես և երկտերպեն են։

 
Գերանիոլ
 
Ֆարնեզոլ
 
Ֆիտոլ

Սկվալենը՝ C30H50 եռտերպեն է և հանդիսանում է, ինչպես և ֆարնեզոլը և ֆիտոլը, խոլեստերինի սինթեզի միջանկյալ պրոդուկտ։

 
Սկվալեն

Առավել մեծ տարածում ունեն մոնո- և բիցիկլիկ տերպենները։ Նրանցից շատերը կիրառվում են բժշկության մեջ և օգտագործվում են դեղանյութերի սինթեզի համար։ Մոնոցիկլիկ տերպեններից կարևոր նշանակություն ունեն լիմոնենը, որը մեծ քանակներով գտնվում է կիտրոնայուղի և բևեկնայուղի մեջ.նրա լրիվ վերականգնման արդյունքում առաջանում է մենթոլ։ Մենթոլն ունի անտիսեպտիկ, ցավազրկիչ, հանգստացնող հատկություններ և մտնում է վալիդոլի, մի շարք քսուկների կազմի մեջ։ Լիմոնենի լրիվ հիդրատացման դեպքում առաջանում է երկատոմանի սպիրտ՝ տերպին, որի հիդրատը օգտագործվում է որպես խորխաբեր միջոց։

 
Տերպին
 
Մենթոլ
 
Լիմոնեն

Կամֆորան բիցիկլիկ կետոն է, հնուց օգտագործվում է սրտային հիվանդությունների ժամանակ։ Կամֆորայի բրոմածանցյալը բարելավում է սրտի աշխատանքը, սեդատիվ ազդեցություն ունի նյարդային համակարգի վրա։

 
Կամֆորա

Բնական ծագում ունի կամֆորայի աջ պպտող ստերեոիզոմերը։

Կարոտինոդներ խմբագրել

Կարոտինոիդները բուսական ծագում ունեցող պիգմենտներ են, որոնց մի մասը պրովիտամիններ և վիտամիններ են հանդիսանում կենդանական օրգանիզմների համար։ Ըստ կառուցվածքի կարոտինոիդները զուգորդված կապերով հարուստ տետրատերպեններ են։

Բնական ծագում ունեցող կարոտինոիդների համար բնորոշ է կրկնակի կապի տրանս- կոնֆիգուրացիան։

 
β-կարոտին

Առավել տարածված ներկայացուցիչը, կարոտինը, դեղնակարմրագույն պիգմենտ է, մեծ քանակներով հայտնաբերվել է գազարի, լոլիկի, կարագի մեջ։ Հայտնի են կարոտինի երեք α-,β-,γ- իզոմեր ձևերը, որոնք տարբերվում են միմյանցից ցիկլերի թվով և կրկնակի կապերի դիրքով, բայց բոլորն էլ վիտամին A-ի նախորդներն են (պրովիտամիններ են)։ β-կարոտինի մոլեկուլը սիմետրիկ է։

 
Վիտամին A

Ստերոիդներ խմբագրել

Ստերոիդները լայն տարածում ունեն բնության մեջ և կատարում են բազմազան ֆունկցիաներ։ Այժմ հայտնի քսան հազար ստերոիդներից մոտ հարյուրը կիրառում են բժշկության մեջ։ Ստերոիդներն ունեն ցիկլիկ կառուցվածք։ Ստերոիդների կառուցվածքային հիմքն է ստերանը։ Չտեղակալված ստերանը ունի 6 ասիմետրիկ ածխածնի ատոմ, 26=64 թվով ստերեոիզոմերներ։ Սակայն շնորհիվ բիոսինթետիկ պրոցեսների բարձր ստերեոսելեկտիվության, բնության մեջ հանդիպում են միայն մի քանիսը։ Ստերինները օպտիկապես ակտիվ բյուրեղային նյութեր են, ջրում չեն լուծվում, լուծվում են օրգանական լուծիչներում, անգույն են, օժտված սպիրտների հատկություններով։ Կառուցվածքի հիմքում ընկած է ստերանի օղակը-ցիկլոպենտանպերհիդրոֆենանտրենը, գոնանը, որը պարունակում է լրիվ հիդրված ֆենանտրեն և ցիկլոպենտան։

 
Ցիկլոպենտան
 
Ֆենանտրեն
 
Ցիկլոպենտանպերհիդրոֆենանտրեն,ստերան

Երրորդ ածխածնի մոտ գտնվում է OH-սպիրտային խումբ։ Հետևաբար, ստերոիդները բազմացիկլիկ, երկրորդային, հագեցած կամ չհագեցած բարձրամոլեկուլային սպիրտներ են՝ ստերոլներ։

Ստերոիդների մեծամասնության համար բնորոշ է C-3-ի մոտ թթվածին պարունակող տեղակալիչի, C-10 և C-13 դիրքերում (անկյուններում) մեթիլ խմբերի, C-17-ի մոտ ալիֆատիկ ռադիկալի (R) առկայություն։ Ըստ ռադիկալի մեծության (շղթայի երկարության), ստերոիդները բաժանվում են մի շարք խմբերի։

Աղյուսակ.Ստերոիդներ

R-կողմնային ռադիկալ ածխածինների թիվը R-ում հիմնական ածխաջրածինը ստերոիդների խումբը
H 0 Անդրոստան ՏՍՀ
H(C19-բացակայում է) 0 Էստրան ԿՍՀ, էստրոգեններ
-CH2-CH3 2 Պրեգնան ԿՍՀ, հեստագեններ և ՄՀ
-CH(CH3)-CH2-CH2-CH3 5 Խոլան խոլաթթուներ
-CH(CH3)-(CH2)3-CH(CH3)-CH3 8 Խոլեստան ստերիններ

Տղամարդկանց սեռական հորմոններ ՏՍՀ

Կանացի սեռական հորմոններ ԿՍՀ

Մակերիկամի հորմոններ ՄՀ

Ստերիններ։ Բջիջները, որպես կանոն, հարուստ են ստերիններով։ Ստերինների կողմնային շղթան կազմված է 8 ածխածնից, իսկ C-3-ի մոտ գտնվում է OH-խումբ, այսինքն, ստերինները երկրորդային սպիրտներ են։

Ըստ ծագման հայտնի են զոո- (խոլեստերին), ֆիտո-(ստիգմաստերոլ, սիտոստերոլ) և միկոստերիններ (եռգոստերոլ)։

Մարդու նյութափոխանակության մեջ կարևոր դեր ունեն զոոստերինները, մասնավորապես խոլեստերինը (խոլեստերոլ)։

 
Էրգոստերոլ

Խոլեստերինը D վիտամինի, լեղաթթուների, ստերոիդ (կորտիկոստերոիդների) և սեռական հորմոնների նախորդ է։ Լեղաթթուների խմբին են պատկանում խոլաթթուն, խենոդեզօքսիխոլաթթուն։

 
Խոլաթթու
 
Խենոդեզօքսիխոլաթթու

Արյան լիպոպրոտեիդներում հանդիպում են նաև խոլեստերինի էսթերային ձևերը։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. G.P. Moss, P.A.S. Smith, Tavernier D. Glossary of Class Names of Organic Compounds and Reactive Intermediates Based on Structure: IUPAC Recommendations 1995 // Pure and Applied ChemistryIUPAC, 1995. — Vol. 67, Iss. 8-9. — P. 1307—1375. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925doi:10.1351/PAC199567081307

Գրականություն խմբագրել

Օտար լեզուներով խմբագրել

  • Julian N. Kanfer and Sen-itiroh Hakomori, Sphingolipid Biochemistry, vol. 3 of Handbook of Lipid Research (1983)
  • Dennis E. Vance and Jean E. Vance (eds.), Biochemistry of Lipids and Membranes (1985).
  • Donald M. Small, The Physical Chemistry of Lipids, vol. 4 of Handbook of Lipid Research (1986).
  • Robert B. Gennis, Biomembranes: Molecular Structure and Function (1989)
  • Gunstone, F. D., John L. Harwood, and Fred B. Padley (eds.), The Lipid Handbook (1994).
  • Charles R. Scriver, Arthur L. Beaudet, William S. Sly, and David Valle, The Metabolic and Molecular Bases of Inherited Disease (1995).
  • Gunstone, F. D. Fatty acids and lipid chemistry. — London: Blackie Academic and Professional, 1996. 252 pp.
  • Robert M. Bell, John H. Exton, and Stephen M. Prescott (eds.), Lipid Second Messengers, vol. 8 of Handbook of Lipid Research (1996).
  • Christopher K. Mathews, K.E. van Holde, and Kevin G. Ahern, Biochemistry, 3rd ed. (2000).
  • Chapter 12 in «Biochemistry» by Jeremy M. Berg, John L. Tymoczko and Lubert Stryer (2002) W. H. Freeman and Co.
  • Alberts, B., et al. (2004) «Essential Cell Biology, 2nd Edition.» Garland Science. ISBN 0-8153-3480-X
  • Solomon, Eldra P., et. al. (2005) «Biology, 7th Edition.» Thomson, Brooks/Cole.
  • «Advanced Biology — Principles and Applications.» C.J. Clegg and D.G. Mackean. ISBN 0-7195-7670-9
  • Georg Löffler, Petro E. Petrides: Biochemie und Pathobiochemie. Springer, Berlin 2003, ISBN 3-540-42295-1
  • Florian Horn, Isabelle Moc, Nadine Schneider: Biochemie des Menschen. Thieme, Stuttgart 2005, ISBN 3-13-130883-4
  • Charles E. Mortimer, Ulrich Müller: Chemie. Thieme, Stuttgart 2003, ISBN 3-13-484308-0
  • Fahy E. et al. A comprehensive classification system for lipids // J. Lipid. Res. 2005. V. 46, № 5. P. 839—861.

Ռուսերեն խմբագրել

  • Черкасова Л. С., Мережинский М. Ф., Обмен жиров и липидов, Минск, 1961;
  • Маркман А. Л., Химия липидов, в. 1—2, Таш., 1963—70;
  • Тютюнников Б. Н., Химия жиров, М., 1966;
  • Малер Г., Кордес К., Основы биологической химии, пер. с англ., М., 1970.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 621