Վիքիպեդիա

Իվան Գորբաչևսկի

Իվան (Յան) Յակովլևիչ Գորբաչևսկի (ուկրաիներեն՝ Іван Якович Горбачевський, մայիսի 15, 1854(1854-05-15)[1][2][3][…], Զարուբինցի, Զբարաժի շրջան, Տերնոպոլի մարզ, ԽՍՀՄ[4] - մայիսի 24, 1942(1942-05-24)[1][3][5], Նոր ավան, Պրահա, Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատ[5]), ուկրաինացի քիմիկոս, կենսաքիմիկոս, հիգիենիստ և համաճարակաբան, հասարակական և քաղաքական գործիչ։ Գիտությունների համաուկրաինական ակադեմիայի ակադեմիկոս։

Իվան Գորբաչևսկի
 
Կրթություն՝ Վիեննայի համալսարան
Մասնագիտություն՝ քիմիկոս, բժիշկ, մանկավարժ, կենսաքիմիկոս, համալսարանի դասախոս և քաղաքական գործիչ
Ծննդյան օր մայիսի 15, 1854(1854-05-15)[1][2][3][…]
Ծննդավայր Զարուբինցի, Զբարաժի շրջան, Տերնոպոլի մարզ, ԽՍՀՄ[4]
Վախճանի օր մայիսի 24, 1942(1942-05-24)[1][3][5] (88 տարեկան)
Վախճանի վայր Նոր ավան, Պրահա, Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատ[5]
Թաղված Շարկա գերեզմանատուն[6]
Քաղաքացիություն  Չեխոսլովակիա[7] և  Ցիսլեյտանիա
 
Կայք՝ ebk.net.ua/Book/synopsis/ukrainska_elita/part2/008.htm

Կենսագրություն խմբագրել

Իվան Գորբաչևսկին ծնվել է 1854 թվականի մայիսի 5-ին, Զարուբինցի գյուղում (այժմ՝ Տերնոպոլի մարզի Զբարաժի շրջան) Կորչակի զինանշանի հույն կաթոլիկ քահանա Յակով Գորբաչևսկու ընտանիքում[8]։ 1872 թվականին Տերնոպոլի գիմնազիան ավարտելուց հետո բժշկական քիմիա է սովորել Վիեննայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում։ 1875 թվականին աշխատել է որպես լաբորանտ,  իսկ ավելի ուշ՝ որպես ասիստենտ Վիեննայի համալսարանի պրոֆեսոր Լյուդվիգի ինստիտուտի բժշկական քիմիայի ամբիոնում։

1877 թվականին Գորբաչևսկին գերազանցությամբ ավարտել է համալսարանը և սկսել զբաղվել գիտական հետազոտություններով Քիմիական ինստիտուտում, իսկ ավելի ուշ՝ Վիեննայի ֆիզիկական ինստիտուտում։ Գիտափորձերը նրան համաեվրոպական ճանաչում են բերել։ 1883-1917 թվականներին ռեկտորի հրավերով Իվան Յակովլևիչը եղել է Պրահայի Կարլովի համալսարանի դեղագիտության ամբիոնի պրոֆեսոր, որտեղ շարունակել է Վիեննայում սկսված փորձերը՝ դառնալով համալսարանի բժշկական քիմիայի և կենսաբանության ինստիտուտի հիմնադիրն ու առաջին տնօրենը։ Գորբաչևսկին չորս անգամ վերընտրվել է բժշկական ֆակուլտետի դեկանի պաշտոնում, իսկ 1902-1903 թվականներին եղել է Կարլովի համալսարանի ռեկտոր։

1906-1917 թվականներին Գորբաչևսկին եղել է Չեխական թագավորության բարձրագույն պետական սանիտարական խորհրդի անդամ, 1908 թվականից՝ Ավստրո-Հունգարիայի խորհրդարանի Լորդերի պալատի անդամ։ 1917-1918 թվականներին եղել է Ավստրո-Հունգարիայի առողջապահության առաջին նախարարը (աշխարհի առաջին առողջապահության նախարարը)[9]։ Եղել է կայսերական արքունիքի խորհրդական և Չեխիայի թագավորական գիտական ընկերության (հետագայում՝ Չեխիայի գիտությունների ակադեմիա) անդամ։

Գորբաչևսկին 1919 թվականին դարձել է ուկրաինական համալսարանական դասընթացների կազմակերպիչներից մեկը, որը հետագայում վերակազմավորվել է Ուկրաինական ազատ համալսարանի (ՈւԱՀ)։ Նրա պաշտոնական բացումը տեղի է ունեցել 1921 թվականի հունվարի 17-ին Վիեննայում, իսկ հոկտեմբերին համալսարանը տեղափոխվել է Պրահա։ 1924 թվականին Գորբաչևսկին ընտրվել է Ուկրաինայի ազատ համալսարանի ռեկտոր, նա հինգ անգամ վերընտրվել է այդ պաշտոնում։ Իվան Գորբաչևսկին ընտրվել է նաև իրավագիտության պատվավոր դոկտոր և պատվավոր պրոֆեսոր։ Ղեկավարել է ԱՄՆ համալսարանի և Ուկրաինայի Դրագոմանովի անվան բարձրագույն մանկավարժական ինստիտուտի քիմիայի ամբիոնները, եղել է նաև Ուկրաինայի տեխնիկա-տնտեսական ինստիտուտի, Պոդեբրադիի Ուկրաինայի տնտեսագիտական ակադեմիայի պրոֆեսոր, այդ ակադեմիայի նոմենկլատուրային քիմիական հանձնաժողովի նախագահ։

1924 թվականին, որպես Ուկրաինայի ազատ համալսարանի ռեկտոր, պրոֆեսորների մասնակցությամբ Գորբաչևսկին Պրահայում կազմակերպել է Ուկրաինայի ազատագրական պայքարի թանգարան։ 1939 թվականին Իվան Գորբաչևսկին ընտրվել է Կարպատյան Ուկրաինայի պաշտպանության կոմիտեի պատվավոր ղեկավար։

Իվան Յակովլևիչը մահացել է 1942 թվականի մայիսի 24-ին, Պրահայում։ Թաղված է Պրահայի մոտ գտնվող Շարցի Սուրբ Մաթևոսի փոքր գերեզմանատանը։

Գիտական գործունեություն խմբագրել

Իվան Գորբաչևսկու գիտական գործունեությունը եղել է չափազանց բազմազան։ Աշխատել է որպես կենսաքիմիկոս-հիգիենիստ, համաճարակաբան, իր ներդրումն է ունեցել դատական բժշկության և թունաբանության բնագավառներում։ Ավելի քան 60 գիտական աշխատությունների հեղինակ է, հիմնականում կենսաքիմիական փորձարարական, իսկ սանիտարական ոլորտում 100-ից ավելի գիտական մշակումների, որոնք բնութագրվում են տարբեր բժշկական խնդիրների լուծման նոր մեթոդներով։ Նրա «Lekářská chemie» (1904-1908) քառահատոր դասագիրքը մինչ այժմ օգտագործվում է չեխ ուսանող բժիշկների կողմից։ Իր առաջին գիտական աշխատությունը՝ «Վեստիբուլյար նյարդերի մասին», հրատարակել է 1874 թվականին, դեռ ուսանողական տարիներին։

 
Բժիշկների XIII միջազգային կոնգրեսի պատվիրակները։ Փարիզ, 1900։ Ձախից աջ՝ Վլադիմիր Սիմենովիչ, Իվան Գորբաչևսկի, Է. Կոբրինսկի, Վ. Կոբրինսկի, Թեոֆիլ Գվոզդեցկի, Վ. Շմիգելսկի
 
Իվան Գորբաչևսկու հուշատախտակը Վիեննայում

1882 թվականին Իվան Յակովլևիչը գիտական մեծ հայտնագործություն է կատարել՝ աշխարհում առաջին անգամ նա սինթեզել է միզաթթու գլիցինից։ Հետագա ուսումնասիրություններում նա սահմանել է դրա առաջացման աղբյուրն ու ուղիները մարդու և կենդանիների օրգանիզմներում։ 1885 թվականին նրան հաջողվել է   մեթիլհիդանտոինից և միզանյութից ստանալ մեթիլուրաթթու[10][11]։ 1886 թվականին նա առաջարկել է կրեատինի սինթեզի նոր մեթոդ, իսկ 1889-1891 թվականներին հայտնաբերել է քսանտին օքսիդազ ֆերմենտը։ Իվան Գորբաչևսկին առաջիններից մեկն է, ով նշել է, որ ամինաթթուները սպիտակուցների բաղադրիչներն են։ Նրա արժանիքներից է նաև այն, որ առաջարկել է մեզի և այլ նյութերում ազոտի պարունակությունը որոշելու նոր մեթոդ։

1898 թվականին նրա գիտական աշխատանքն արժանացել է Ավստրո-Հունգարիայի բարձրագույն պարգևին՝ Երկաթե թագի շքանշանին։

1899 թվականից Գորբաչևսկին եղել է Լվովի Տարաս Շևչենկոյի գիտական ընկերության (ՏՇԳԸ) իսկական անդամ, հետագայում՝ մաթեմատիկական-բնանկարչության և դեղագործության բաժնի պատվավոր անդամ, իսկ 1911-1918 թվականներին՝ նրա ղեկավար։ Ներգրավված է եղել ՏՇԳԸ-ի դեղաբանական հանձնաժողովի կազմակերպման աշխատանքներում։ 1910 թվականին ընտրվել է Ուկրաինայի դեղագործական ընկերության պատվավոր նախագահ։ 1900 թվականին գլխավորել է Փարիզի համաշխարհային բժշկական կոնգրեսի պատվիրակությունը, որտեղ ընտրվել է քիմիական բաժնի փոխնախագահ և նախագահ։

1923 թվականին գիտնականը ուկրաինական քիմիական տերմինաբանության հարցի վերաբերյալ աշխատություն է հրապարակել Ուկրաինայի բժշկական տեղեկագրում։ Նաև ուկրաիներեն պատրաստել է օրգանական և անօրգանական քիմիայի դասագրքի երկու հատոր, որոնցից առաջին հատորը՝ «Օրգանական քիմիա» հրատարակվել է Պրահայում 1924 թվականին, իսկ երկրորդը մնացել է ձեռագիր։ 1925 թվականին գիտական նշանակալի արժանիքների համար գիտնականն ընտրվել է Կիևի Համաուկրաինական գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս և հրավիրվել քիմիա դասավանդելու Խարկովի համալսարանում (Ուկրաինական ԽՍՀ), սակայն մեծ տարիքի պատճառով գիտնականը հրաժարվել է։ Գորբաչևսկին Պրահայում առաջին (1926) և երկրորդ (1932) ուկրաինական գիտական կոնգրեսների կազմակերպիչն է եղել։

Պարգևներ խմբագրել

  • Երկաթե թագի շքանշան (1898)

Հիշատակ խմբագրել

  • Տերնոպոլի պետական բժշկական համալսարանը և նրա հայրենի գյուղի դպրոցը կրում են Իվան Յակովլևիչ Գորբաչևսկու անունը։
  • Գիտնականի անունով Լվովում անվանակոչվել է փողոց, որտեղ տեղադրվել է հուշատախտակ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  2. ↑ 2,0 2,1 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Wien Geschichte Wiki (գերմ.) — Wien: 2014.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Živa (չեխերեն) — Academia, 1853. — Iss. 1/2023. — ISSN 0044-4812
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Archiv hl. m. Prahy, Matrika zemřelých u sv. Matěje v Dejvicích, sign. DEJ Z12, s. 168 — Vol. DEJ Z12. — P. 168.
  6. ↑ http://abicko.avcr.cz/archiv/2004/3/obsah/jan-ivan-horbaczewski-150.-vyroci-narozeni.html
  7. ↑ https://www.parlament.gv.at/WWER/PARL/J1848/Horbaczewski.shtml
  8. ↑ «ІВАН ГОРБАЧЕВСЬКИЙ У СПОГАДАХ І ЛИСТУВАННЯХ (нарис) — ЯРОСЛАВ ГОНСЬКИЙ — Тернопіль «Укрмедкнига», 2004. —с.138» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 8-ին.
  9. ↑ Salfellner, Harald (2018). The Spanish Flu. A Story of the 1918 Pandemic. Praha: Vitalis. էջ 75. ISBN 978-3-89919-511-8.
  10. ↑ Hitchings, G. H. (1978), Kelley, William N.; Weiner, Irwin M. (eds.), «Uric Acid: Chemistry and Synthesis», Uric Acid, Handbook of Experimental Pharmacology, Springer Berlin Heidelberg, vol. 51, էջեր 1–20, doi:10.1007/978-3-642-66867-8_1, ISBN 978-3-642-66869-2
  11. ↑ Horbaczewski, Johann (July 1882). «Synthese der Harnsäure». Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft (գերմաներեն). 15 (2): 2678. doi:10.1002/cber.188201502236.

Գրականություն խմբագրել

  • Энциклопедия украиноведения (в 10 томах) / Главный редактор Владимир Кубийович. — Париж, Нью-Йорк: «Молоде Життя», 1954—1989. (укр.)
  • Выдающиеся химики мира: Биогр.справочник / В. Волков, Е. Вонский, Г. Кузнецова. — М., 1991.
  • Иван Дмитриевич Головацький Іван Горбачевський 1854—1942 : життєписно-бібліографічний нарис / відп. ред. О. Романів ; Наукове товариство ім. Шевченка у Львові. — Львів : [б.в.], 1995. — 127 с. — (Визначні діячі НТШ ; 1).
  • Наукові праці, документи і матеріали професора Івана Горбачевського : до 150-річчя від його народження / упоряд. і авт. передм. І. Головацький ; Наукове товариство ім. Шевченка. Біохемічна комісія. — Львів : [б.в.], 2005. — 290 с.
  • Biographie in http://portal.unesco.org/
  • Віталій Абліцов Галактика «Україна». Українська діаспора: видатні постаті. — К.: КИТ, 2007. — 436 с.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իվան Գորբաչևսկի» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իվան_Գորբաչևսկի&oldid=9456172» էջից