Ավո Գյումուշխանեցի
Ավո Գյումուշխանեցի (Ավետիս Պիզյան 1867 թվական, Օսմանյան կայսրություն, Գյումուշխանե քաղաք - 1917 թվական, քաղաք Տրապիզոն), հայ ազգային-ազատագրական պայքարի գործիչ, ՀՅԴ անդամ, հայ նշանավոր ֆիդայի:
| Ավո Գյումուշխանեցի Ավետիս Պիզյան | |
|---|---|
 հայ ազգային-ազատագրական պայքարի գործիչ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն կուսակցության անդամ, հայ նշանավոր ֆիդայի | |
| Ծնվել է | 1867 թվական |
| Ծննդավայր | Օսմանյան կայսրություն, Գյումուշխանե քաղաք |
| Մահացել է | 1917 թվական |
| Մահվան վայր | Օսմանյան կայսրություն, Տրապիզոն քաղաք |
| Քաղաքացիություն | Օսմանյան կայսրություն |
| Ազգություն | հայ |
| Մայրենի լեզու | հայերեն |
| Կրոն | քրիստոնյա |
| Մասնագիտություն | ֆիդայի և քաղաքական գործիչ |
| Գործունեություն | XIX դարի վերջի և XX դարի սկզբի հայ նշանավոր ֆիդայի |
| Ամուսին | Ալթուն Օհանյան |
| Կուսակցություն | Հայ հեղափոխական Դաշնակցություն |
Կենսագրություն
խմբագրելԾնվել է 1867 թ. Գյումուշխանե քաղաքում։ Արհեստով կլայագործ էր, որ սովորել էր հորից։ 1890 թ. ծխախոտի մաքսանենգության պատճառով ծագած մի ընդհարման ժամանակ սպանում է թուրք պաշտոնյայի, որից հետո դառնում է փախստական։ Շատ չանցած միանում է Կայծակ Առաքելի (Տիգրան Աբաջյան) հայդուկային խմբին։ 1895 թ. Օսմանյան սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդի կազմակերպած հայկական ջարդերից հետո Կայծակ Առաքելի հետ ծպտված անցնում է Բաքու։ 1899 թվականին Գյումուշխանեցի Ավոն ընդգրկվում է ՀՅԴ Արևելյան բյուրոյի և «Ջրաբերդ» կենտրոնական կոմիտեի որոշմամբ Խլաթի և Բիթլիսի շրջանում գործող Աղբյուր Սերոբի (Սերոբ Վարդանյան) խումբը համալրելու նպատակով կազմավորված «Շանթ» մարտախմբի կազմում, Սեբաստացի Մուրադի (Մուրադ Խրիմյան) և Սեպուհի (Արշակ Ներսիսյան) հետ ընդգրկվում խմբի Զինվորական խորհրդի կազմում։ Խումբը 1899 թ. հոկտեմբերի 24-ին 83 հոգուց բաղկացած զինատար խումբը Կարսից Տարոն անցնելիս ռուս–թուրքական սահմանն անցնելուց հետո Ալաշկերտի Խաստուր գյուղում շրջապատվում է քրդական «Համիդիե» և թուրքական կանոնավոր զորքերի կողմից, սակայն հերոսական կռիվ մղելով` հայդուկներին հաջողվում է մի քանի զոհերի գնով դուրս գալ շրջապատումից և անհետանալ գիշերվա մթության մեջ` ծանր կորուստներ պատճառելով թշնամուն։
Խաստուրի կռվում «Շանթ» խումբն ունեցել է 15 զոհ (5 տասնապետ և 10 զինվոր)։ Թշնամու կորուստների թիվը հասել է 350–ից 400–ի։ Թեև հաղթանակը կատարյալ էր, բայց խումբն այլևս չէր կարող ճանապարհը շարունակել։ Խաստուրի կռվից հետո առաջացած աղմուկի պատճառով մարտախումբը հարկադրված իր հետ վերցնում է նաև Խաստուրի բնակիչների մի մասին և վերադառնում Կարս։
1900 թ. Բաքվից անցնում է Կարս։ 1902-1903 թթ. իր մասնակցությունն է բերում Արևմտյան Հայաստան զենք և զինամթերք փոխադրելու, մարտական և զինատար խմբեր կազմելու և Երկիր առաքելու աշխատանքին։ 1902 թվականին Գյումուշխանեցի Ավոն ընդգրկվում է Խանի ղեկավարած մեկ այլ «Շանթ» խմբում, որի նպատակն էր անցնել ռուս-թուրքական սահմանը, պատանդ վերցնել ճանապարհով անցնող որևէ նշանավոր եվրոպացու և փրկագին պահանջել` ՀՅԴ կարիքները հոգալու համար, սակայն, առատ ձյան և ձնամրրիկի պատճառով մարտախումբը կորցնում է ճանապարհը և վերադառնում Կարս։
Այնուհետև Գյումուշխանեցի Ավոն ընդգրկվում է Թորգոմի (Թուման Թումյանց) գլխավորած «Մրրիկ» ձիավոր խմբի կազմում և 1903 թ. մայիսին «Մրրիկ» խմբի հետ անցնում է Երկիր, հասնում Սասուն։ 1904 թ. մասնակցում է Սասունի ապստամբությանը, որի ընթացքում աչքի է ընկնում իր քաջագործություններով։ 1909 թ. Ավոն Տրապիզոնի ինքնապաշտպանության հանձնախմբի անդամ էր։ 1914 թ. Անդրանիկի հետ անցնում է Կովկաս, որպես հեծյալ խմբի պետ ընդգրկվում է վերջինիս գլխավորած հայկական առաջին կամավորական գնդի կազմում։ 1915 թ. ապրիլի 17-ին մասնակցելով Դիլմանի ճակատամարտին` Ավոն իր հեծելազորով և 100 կազակներով կռվով գրավում է Արաուլ լեռը։ 1916 թվականին ակտիվորեն մասնակցում է Սեբաստացի Մուրադի (Մուրադ Խրիմյան) հիմնած «Մեկ հայը մեկ ոսկի» ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ որբերի հավաքագրման աշխատանքին։ Ավոն 50 տարեկան հասակում հիվանդությունից մահացել է 1917 թվականին Տրապիզոնում։
Գրականություն
խմբագրել- Թոռլաքեան Միսաք «Օրերուս հետ», Պէյրութ, 2001, էջ 357-359։
- Սեպուհ «Դրուագներ Սասունի կռիւներէն. դէպի Սասուն, Աւօյի պատմութիւնը», Կ. պօլիս, 1910, 36 էջ։
- Եղիկեան Աշոտ «Արիւնի ճամբուն վրայ (յեղափոխականի մը յուշատետրէն)», քաղեց` Սմբատ Բիւրատ, Կ. Պօլիս, 1911, 396 էջ։
- Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, գրի առաւ` Ե. Հայրապետեան, «Հայրենիք» ամսագիր, Բոստոն, 1938, թիւ 4, էջ 160-163, թիւ 7, էջ 137-140։
- Սեպուհ (իր կեանքը եւ յուշերը), գրի առաւ` Ա. Միքայէլեան, «Հայրենիք» ամսագիր, Բոստոն, 1944, թիւ 2, էջ 97-99, թիւ 3, էջ 76-80, թիւ 5, էջ 91-93։
- Սեպուհ «Խան-Պետրոսը (Բարսեղ Թիրաքեան), «Հայրենիք» ամսագիր, 1949, թիւ 3, էջ 23-33։
- Կիւմուշխանեցի Աւօ (Աւետիս Պիզեան), «Յեղափոխական ալպոմ», հատ. 9, Թեհրան, 1972, էջ 195-198։
- Գևորգյան Համլետ «Սեբաստացի Մուրադ», Երևան, 2003, 371 էջ։
- Ներսիսյան Աշոտ «Զորավար Սեպուհ», Երևան, 2006, 346 էջ։