Օֆորտ

Օֆորտ կամ փորագրանկար (ֆր.՝ eau-forte — ազոտական թթու, բորակաթթու), մետաղի վրա փորագրության տեսակ, երբ տպաձևի խորացված, փորված տարրերը ստեղծվում են թթուներով մետաղը խածատելու միջոցով։ Հայտնի է XVI դարասկզբից։ Մետաղյա (ցինկ, պղինձ) թիթեղի («տախտակի») ողորկ մակերեսը պատում են թթվակայուն լաքով և, ըստ ապագա պատկերի գծերի, պողպատյա ասեղով քերծում լաքը։ Ասեղի ծայրը մերկացնում է մետաղի մակերեսը, որը իջեցնելով ազոտական թթվի (պղինձը՝ երկաթի (III) քլորիդի լուծույթի) մեջ՝ գծված մասերը ենթարկվում է քայքայման։ Թթվի ներգործության հետևանքով առաջանում են փոսորակներ, խոռոչներ, որոնց մեջ լցված ներկը տպագրության ժամանակ առաջացնում է պատկերը։ Հանելով առաջին փորձնական նմուշը՝ մշակում են պատկերը՝ որոշ գծեր խորացնելով, ավելացնելով, փոփոխելով անհրաժեշտ մանրամասներ։ Այն տեղերը, որոնք պատկերի լուսավոր մասերը պիտի լինեն՝ կրկին պատում են լաքով ու նորից ենթարկում խածատման և, մի քանի անգամից հետո, ստանում տոների ցանկալի աստիճանավորում։

Օֆորտ
տեսակ	թատերական հնարք
կայք
Ծանոթագրություններ
Etchings Վիքիպահեստում

Լայն առումով «օֆորտ» հասկացության մեջ են ներառնում խածատումով փորագրության նաև մյուս տեսակները՝ աքվատինտան, լավիսը, փափուկ լաքը և այլն, որոնք սովորաբար զուգակցվում են շտրիխային օֆորտի հետ։ Այդ բոլոր տեսակները (հատկապես աքվատինտան) կարող են, ինչպես և շտրիխային օֆորտը, կիրառվել գունավոր տպագրության համար։

Օֆորտի տեխնիկան բացի քանակից (մինչև 150 բարձրորակ թերթ-տպածո) նկարչին իմպրովիզացիայի մեծ հնարավորություններ է ընձեռում։ Յուրաքանչյուր վարպետ նկարչի ինքնաստեղծ հնարքները, աքվատինտայի, «չոր ասեղի» և այլ տեխնիկաների բազմազան զուգորդումները, բազմակի խածատումներն ու տպելու այլազան ձևերն օֆորտին հաղորդում են փորագրության մյուս բոլոր տեսակներից առանձնացող յուրահատկություններ։

Պատմություն

Ռեմբրանտի նկարած օֆորտ

Մեզ հասած առաջին օֆորտները ստեղծել են գերմանացի վարպետներ Դ․ Հոպֆերը (1504 թվականին) և Ա․ Դյուրերը։ 16-րդ դարում օֆորտի համար կիրառվել են երկաթի «տախտակներ», 17-18-րդ դարերում՝ պղնձե, և միայն 19-րդ դարում՝ ցինկի թիթեղներ։ Օֆորտի արվեստը ծաղկում է ապրել 17-րդ դարում։ Ֆրանսիացի Ժ․ Կալլոն առաջիններից Է, որ կիրառել է կրկնվող խածատման տեխնիկան, հասել կատարման առանձնահատուկ վիրտուոզության։

Հոլանդացի նկարիչ Ռեմբրանդը, համադրելով դինամիկ շտրիխը, «չոր ասեղի» հյութեղ կամ հազիվ նկատելի գծերը, կրկնվող խածատումը, ձգտելով նրբագույն լուսաստվերի, բացահայտել է օֆորտի գեղարվեստական արտահայտչամիջոցների համարյա ողջ հարստությունը, ստեղծելով արվեստի գլուխգործոցներ։ Հոլանդիայում 17-րդ դարում աշխատել են նշանավոր օֆորտիստներ՝ Հ․ Սեգերսը, Ա․ վան Օստադեն, Պ․ Պոտտերը, Յա․ վան Ռյոյսդալը, Ֆլանդրիայում՝ Ա․ վան Դեյքը, Իտալիայում՝ Գ․ Ռենին և Ջ․ Բ․ Կաստիլիոնեն, Իսպանիայում՝ Խ. Ռիբերան։

18-րդ դարում

18-րդ դարի կեսից օֆորտը որոշակիորեն զարգանում է երկու ուղղությամբ՝ ստեղծագործական օֆորտ և նկարների վերարտադրմանը ծառայող օֆորտ։ Ստեղծագործական օֆորտի փայլուն վարպետներ Էին Ջ․ Բ․ Տիեպոլոն, Կանալետտոն և Ջ. Բ․ Պիրանեզին (Իտալիա), Ա․ Վատտոն, Ֆ․ Բուշեն և Օ․ Ֆրագոնարը (Ֆրանսիա), Ու․ Հոգարթը (Մեծ Բրիտանիա)։

19-րդ դարում

Լեյբլ Վիլհելմի օֆորտը

19-րդ դարին է վերաբերում նաև գունավոր օֆորտի տարածումը։ 19-20-րդ դարերի սահմանագծում իսպանացի Ֆ․ Գոյան օֆորտը զուգորդելով աքվատինտայի հետ և օգտվելով նրա գեղանկարչական հատկություններից, հասել է իր կերպարների բարձր հուզական լարվածության։ 19-րդ դարից մինչև 20-րդ դարի սկզբին նշանավոր օֆորտներ են ստեղծել Ժ․ Ֆ․ Միլլեն, Կ․ Կորոն, Շ․ Ֆ․ Դոբինյին, Է․ Մանեն, Թ․ Ստեյնլենը (Ֆրանսիա), Ա․ Մենցելը, Լ․ Կորինտը (Գերմանիա), Ա․ Ցոռնը (Շվեդիա), Յա․ Բ․ Յոնգկինդը (Հոլանդիա), Ջ․ Մ․ Ուիսթլերը (ԱՄՆ), Իվան Շիշկինը, Վ․ Վ․ Մատեն, Վալենտին Սերովը (Ռուսաստան), Էդգար Շահինը (Ֆրանսիա) և այլք։

20-րդ դարում

20-րդ դարում շարունակվում են օֆորտի նոր արտահայտչականության համառ որոնումները։ Օֆորտին դիմել են Պ․ Պիկասոն (Ֆրանսիա), Ֆ․ Բրենգվինը (Մեծ Բրիտանիա), Կ․ Կոլվիցը (Գերմանիա), Ջ․ Մորանդին (Իտալիա)։ Օֆորտի սովետական նշանավոր վարպետներից են Ի․ Ա․ Ֆոմինը, Ի․ Ի․ Նիվինսկին, Ա․ Ի․ Կրավչենկոն, Գ․ Ա․ Վերեյսկին, Դ․ Ի․ Միտրոխինը, Գ. Ֆ․ Զախարովը, Մ․ Գ․ Դերեգուսը, Ռ․ Մ․ Գիբավիչյուսը, Է․ Օկասը, Ա․ Կյուսը և ուրիշներ։

Հայ կերպարվեստ

Հայ կերպարվեստում առաջին օֆորտներն ստեղծել է Հարություն Շամշինյանը 19-րդ դարի վերջերին։ Միջազգային առումով նշանակալից է Արսեն Շապանյանի՝ մասնավորապես գունավոր օֆորտի ասպարեզում կատարած աշխատանքը։ Նա ֆրանսիական գունավոր օֆորտի ընկերության հիմնադիրներից էր։ Հայ և համաշխարհային օֆորտի ամենախոշոր վարպետներից է Էդգար Շահինը։ Նշանավոր օֆորտիստ է Շահինի աշակերտ և գործընկեր Տիգրան Փոլատը։ Արժեքավոր օֆորտներ են ստեղծել հայ սովետական նկարիչներ Մ․ Աբեղյանը, Ա․ Ղարիբյանը, Վ․ Այվազյանը և ուրիշներ։

Օֆորտի վարպետներ

1. Ալբրեխտ Դյուրեր
2. Ռեմբրանդտ վան Ռեյն
3. Սալվատորե Ռոզա
4. Ժակ Կալլո
5. Ֆրանցիսկո Գոյա
6. Թեոֆիլ Ալեքսանդր Ստեյնլեն
7. Կետե Կոլվից
8. Գեորգի Վերեյսկի
9. Ջորջո Մորանդի
10. Սալվադոր Դալի
11. Էդգար Շահին

Գրականություն

• Звонцов В․, Шистко В․, Офорт, М․, 1971․

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 12, էջ 607)։