Վիքիպեդիա

Գրատպություն

Գրատպությունը տպագրված արտադրանքի ստեղծման գործընթացն է։ Տերմինը սովորաբար օգտագործում են պատմական համատեքստում։

Գրատպությունը 16-րդ դարում

Գրատպության պատմություն խմբագրել

Գրատպության հայտնագործում խմբագրել

Գրատպությունը հայտնագործվել է երկու անգամ՝ Չինաստանում և միջնադարյան Եվրոպայում։ Չինաստանում գրատպությունը մի տվյալով (Julien, «Documents sur l’art d’imprimerie») կատարվել է 581 թվականին, իսկ ըստ չինական աղբյուրների՝ 936-ից 993 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում (մանրամասն տե՛ս չորս մեծագույն հայտնագործություններում)։ Առաջին ճշգրիտ թվագրված տպագիր տեքստը համարվում է չինական բուդդայական Ադամանդե սուտրայի փայտափորագրական պատճենը, որը հրատարակվել է 868 թվականին։

Հատովի տպագրություն խմբագրել

Տեքստերի, նկարների և պատկերների վերարտադրության համար հատովի տպագրությունը լայնորեն օգտագործվում էր ողջ Արևելյան Ասիայում։ Այն առաջացել է Հին Չինաստանում, սկզբում որպես տեքստիլի, այնուհետև թղթի վրա տեքստի տպագրման եղանակ։ Կտորի վրա պահպանված ամենահին օրինակները համարվում են չինականները և թվագրվում են 220 թվականից ոչ ուշ։ Ժամանակով ամենամոտ արևմտյան օրինակները վերաբերում են IV դարին և պատկանում Հին Եգիպտոսին՝ հռոմեական կառավարման դարաշրջանում։

Արևելյան Ասիայում խմբագրել

Ամենահին պահպանված փորագրությունները ծագում են Չինաստանի Հան դինաստիայի ժամանակաշրջանից (մինև մ․թ․ 220 թվական), որոնք օգնագործվում էին մետաքսի վրա եռագույն ծաղիկների պատկերների տպելու համար։ Իսկ թղթի վրա փորագրության ամենահին օրինակը նույնպես չինական է և վերաբերում է յոթերորդ հարյուրամյակի կեսին։

Իններորդ դարում թղթի վրա տպագրությունը արդեն մասնագիտորեն կիրառվում էր, և հենց այդ ժամանակում է նշվել առաջին պահպանված տպված գիրքը՝ «Ադամանդե սուտրա» (այն այժմ գտնվում է Բրիտանական գրադարանում)[1]։ Տասներորդ դարում տպվեցին որոշ սուտրաների և նկարների 400 հազար օրինակներ, դուրս եկավ կոնֆուցիական դասականը։ Փորձառու տպագրողը մեկ օրում կարող էլ տպել մինչև 2000 թերթ, որը բաղկացած էր երկուական էջերից[2]։

Գրատպությունը Չինաստանից տարածվեց Կորեա և Ճապոնիա, որոնք օգտագործում էին չինական լոգոգրամմաները։ Տպագրության չինական մեթոդներն օգտագործվում էին նաև Տուրֆանում և Վիետնամում՝ ուրիշ տառաձևերով։ Սակայն ի տարբերություն մեկ այլ՝ թղթի հայտնագործությանը, գրատպության տեխնիկան երբեք չօգտագործվեց իսլամական աշխարհում[3]։

Մերձավոր Արևելքում խմբագրել

Կտորի վրա հատովի տպագրությունը հռոմեական Եգիպտոսում առաջացավ չորրորդ հարյուրամյակում։ Փայտափորագրումը, որն արաբերեն կոչվում է «թարշ», զարգացել է արաբական Եգիպտոսում IX—X դարերում։ Այն հիմնականում օգտագործվել է աղոթքների և նամակագրական համայիլների համար։ Կան ենթադրելու մի քանի պատճառներ, որ այդ տպագրական դրոշմվածքներն (փորագրությունները) չեն արվել փայտից, այլ անագից, կապարից կամ կավից։ Օգտագործման եղանակները, թվում են, շատ քիչ ազդեցություն են ունեցել մուսուլմանական աշխարհի սահմաններից դուրս։ չնայած Եվրոպան փայտի վրա փորագրված տպագրությունը վերցրել է իսլամական աշխարհից, սկզբում կտորի վրա դրոշմվածքների համար, մետաղական փայտափորագրումը Եվրոպայում մնացել է անհայտ։ Ավելի ուշ փայտափորագրումը իսլամական Միջին Ասիայում դուրս եկավ գործածությունից այն բանից հետո, երբ Չինաստանից ներմուծվեց շարժական տիպի տպագրությունը[4]։

Եվրոպայում խմբագրել

Առաջին անգամ քրիստոնեական Եվրոպայում մտորի վրա տպագրելու մեթոդիկա հայտնվեց մոտ 1300 թվականին։ Պատկերները, որոշ կտորի վրա դրոշմվում էին կրոնական նպատակներով, կարող էին լինել բավականին մեծ և բարդ, և երբ թուղթը համեմատաբար սկսեց դառնալ ավելի հեշտ հասանելի, մոտավորապես 1400 թվականին միանգամից սկսեցին մեծ տարածում գտնել կրոնական թեմաներով ոչ մեծ արտատպվածքներ և թղթի վրա տպված խաղաքարտեր։ Տպագրական թղթային արտադրատեսակների լայնամասշտաբ արտադրությունը սկսեց մոտավորապես 1425 թվականից[5]։

Տեխնոլոգիա խմբագրել

Տպագրությունն արտադրվել է հետևյալ կերպով․ փայտյա իշոտնուկները, որոնց վրա փորագրվում էին ուռուցիկ տառեր, քսում էին հեղուկ ներկ, այնուհետև վերևից դնում էին թղթի թերթ և քերում փափուկ խոզանակով։ Տպագրության այդ մեթոդը, որն օգտագործվում էր Միջին դարերում նիդերլանդական տպագրողների կողմից թայտյա տպագրական փայտերի վրա, պահպանվել էին Չինաստանում մինչև XX դարի սկիզբ։ Հիսուսի միաբանության միսիոներների XVII դարում պղնձից բառեր կտրելը չկիրառվեց։

Արդեն Թեբեի և Բաբելոնի գերեզմաններում կային գրվածքներով դրոշմված աղյուսներ։ ասորիների մոտ տարեգրության համար ծառայում էին թրծած կավի վրա կտրատված տառերով գլաններ։ Աթենքում աշխարհագրական քարտեզները տպում էին լղձի բարակ տախտակների վրա։ Հռոմեացի կավագործներն իրենց պատրաստած սպասքի վրա տպում էին պատվիրատուի անունը և ծառայելու նշանակությունը։ Հարուստ հռոմեացիները, որպեսզի հեշտացնեին երեխաների գրաճանաչություն սովորելը, տալիս էին տարեր, որոնք քանդակված էին փղոսկրի կամ մետաղի վրա, որոնցով երեխաները սովորում էին կազմել առանձին բառեր․ Կիկերոնը, պատմելով այդ մասին, պարզ արտահայտություններով շարադրում է բառեր հավաքելու հիմնական սկզբունքը։

Միջին դարերում, Խաչակրաց արշավանքերից հետո, երբ ուժեղացել էր կրթություն ստանալու ձգտումը, վանականների գործառույթները, ովքեր զբաղվում էին գրքերի վերագրելով (ձեռագիր), դադարեց բավարարել մեծացած պահանջմունքներին։ XIII դարից տեքստերով տախտակների վրա սկսեցին քանդակել նկարներ՝ սկզբում բավականին կարճ։ Արդյունքում տեքստը սկսեց ավելի մեծ տեղ զբաղեցնել՝ հաճախ բառերի շղթայից կազմված, որոնք դուրս էին գալիս գործող անցի բերանից։ Դրանից հետո սկսեցին տպագրել գրքեր, որոնք կազմված էին միայն տեքստից՝ առանց որևէ նկարի։ Տպագրության համար պատրաստվում էին բարակ մետաղական տախտակներ, որոնց վրա փորագրվում էին նշաններ։ Գոյություն ուներ մի քանի մեթոդներ․

  • տառերի ընդգծման ուղիղները մնում էին, իսկ մնացած ամեն ինչը՝ կտրվում,
  • տախտակի վրա խորության փորագրվում էր տառերի ուրվապատկերները, այդ ժամանակ, տպելիս, տառերը դուրս էին գալիս սպիտակ, իսկ մնացած ամեն ինչ մնում էր սև։

Փայտափորագրում խմբագրել

Ավելի ուշ տեքստը սսկեցին դանակով դրոշմել թայտե տախտակների վրա, որը կոչվում է փայտափորագրում։ Արվեստի այդ տեսակից մեզ հասած ամենահին ստեղծագործությունը, որն իր վրա ուներ տպվելու տարեթիվը, պատկանում է 1423 թվականին (տե՛ս «Աղքատների աստվածաշունչ»)։ Արդյոք տպագրությունն արտադրվում էր գործիքների կամ վրձինների միջոցով՝ անհայտ է, այնուամենայնիվ մեզ հասած գրքերը տպվում էին միայն մի կողմից։ Այն գրքերից, որոնք տպվել էին այդ օրինակով, ավելի հայտնի են այսպես կոչված «Դոնատները» (հռոմեացի գրականագետ Էլիյ Դոնատի շարադրանքները)։ Ապացուցված չէ, որ «Դոնատները» տպագրվում էին Գուտենբերգի գյուտից շատ առաջ։ Մեկ այլ տեսանկյունից, հայտնի է, որ տպագրական տախտակներից օգտվում էին Գուտենբերգից դեռ շատ տարիներ անց։ Փայտափորագրումը գոյություն ուներ 1475, 1482 և նույնիսկ 1504 թվականներին։

Գրաշարային տպատառ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ձեռքի մեքենագրություն
 
Լիտերների հավաքած տառարկղ

Գրատպության պատմությունը բառի ժամանակակից իմաստով սկսում է այն պահից, երբ սկսեցին պատրաստել մետաղական, շարժուն, դուրս ցցված տառեր, որոնք կտրված էին հայելային արտացոլանքով։ Դրանցից ձեռքի մեքենագրությունով հավաքում էին տողեր և մամլիչի օգնությամբ դրոշմում էին թղթի վրա։

1041-1049 թվականներին չինացի Բի Շենը գրաշարային տպատառը մտածեց պատրաստել թրծած կավից, սակայն այդ եղանակը քիչ տարածում գտավ քան փայտափորագրումը, քանի որ չինարենի այբուբենում կան հազարավոր հիերոգլիֆներ և դրանք պատրաստելու համար չափազանց մեծ աշխատանք էր պետք։

Կորեայում 1377 թվականին Կորյոյի արքայատոհմի կառավարման ժամանակ մետաղից շարժական մեքենագրության շնորհիվ տպագրվեց «Մեծն վանականների ուսմունքի անտոլոգիա Պեհունա Խվասանի Սոն պրակտիկայի օգնությամբ Բուդդայի հոգու ձեռք բերման մասին» (Չիկչի)։

Եվրոպայում գրատպային տպապառը հայտնվել է XV դարի վաթսունական թվականներին, և համարյա բոլոր հետազոտողներն այն վերագրում են գերմանացի Յոհան Գուտենբերգին։ Յոհան Մանտելինը Ստրասբուրգում, արդեն 1458 թվականից ունենոլվ իր տպարանը, և Ալբրեխտ Պֆիստերը Բամբերգում, համարվում են առաջին տպագրողները և Գուտենբերգի ճանաչված աշակերտները։ Արևմտյան Եվրոպայի ժողովուրդները գերմանացիներից վիճարկեցին գրատպության գյուտի պատիվը։ Ավելի համոզիչ կերպով իրենց հավակնությունները պնդեցին հոլանդացիները, ըստ որոնց, գրատպության գյուտը պատկանում է Լորենս Յանսզոոն Կոստերին։

Իտալացիների մոտ Պամֆիլիոն Կաստալդին Ֆելտրում համարվում էր շարժական տառերի հեղինակը։ Ինչպես պատմում են, նա իր գյուտին ոչ մի նշանակություն չէր տալիս, այդ պատճառով նրան անցավ Յոհան Ֆուստուն, ով իր ընկերների հետ օգտվելով առիթից, Մայնցում հիմնեց տպագրությունը։ Սակայն այդ գրառումներից մեզ նույնիսկ մեկ տող անգամ չի հասել՝ տպված Կաստալդի կողմից, որը կարող էր հաստատեր այդ պատմվածքի հավաստիությունը։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Oneline Gallery: Sacred Texts». British Library. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  2. ↑ Tsien Tsuen-Hsuin; Joseph Needham (1985). Paper and Printing. Science and Civilisation in China. Vol. 5 part 1. Cambridge University Press. էջ 158, 201.
  3. ↑ Carter, Thomas (1925). The Invention of Printing in China. էջեր 102–111.
  4. ↑ Richard W. Bulliet (1987), «Medieval Arabic Tarsh: A Forgotten Chapter in the History of Printing». Journal of the American Oriental Society 107 (3), p. 427—438.
  5. ↑ History of Woodcut, Arthur M. Hind, p, Houghton Mifflin Co. 1935 (in USA), reprinted Dover Publications, 1963 ISBN 0-486-20952-0

Գրականություն խմբագրել

Մինչհեղափոխական գրականություն խմբագրել

  • Wetter J. Kritische Geschichte der Erfindung der Buchdruckerkunst. — Meinz, 1836.
  • Schaab. Geschichte der Erfindung der Buchdruckerkunst. — 2. Ausg. — Meinz, 1855.
  • Bernard Ang. De l’origine et des débuts de l’imprimerie en Europe. — 1853.
  • Sotheby. Principia typographica. — 1858.
  • Dupont P. Histoire de l’imprimerie. — 1869.
  • Bigmore и Wyman. Bibliography of printing. — 1880—84.
  • Didot A. F. Histoire de la typographie. / Extrait de l’Encyclopédie moderne. — 1882.
  • De Vinne. The invention of printing. — 2nd ed. — 1878.
  • Голике Р. Р. Сборник снимков с славяно-русских старопечатных книг. — 1895.
  • Шибанов П. Каталог русских и славянских книг, напечатанных вне Москвы и Петербурга с основания типографий до новейшего времени. — 1883.
  • Старопечатные славянские издания // Вестник славянства. — Вып. X. — 1895.
  • Остроглазов. Книжные редкости // Русский архив. — 1891. — № 8, 9.
  • Голубев. О начале книгопечатания в Киеве // Киевская старина. — 1886. — № 6.
  • Ляхницкий. Начало книгопечатания в России. — 1883.
  • Лихачев Н. Документы о печатании книг и грамот в 1694 г. — 1894.
  • Лихачев Н. Книгопечатание в Казани за первое пятидесятилетие существования в этом городе типографий. — 1895.
  • Карамышев И. Краткие исторические сведения о СПб. типографиях.
  • Божерянов И. Исторический очерк русского книгопечатного дела. — 1895.
  • Владимиров П. В. Начало славянского и русского книгопечатания в XV—XVI вв. — 1894.
  • Собко, «Ян Галлер» // Журнал Мин. нар. просв., 1883, № 11;
  • Петрушевич А. С. Иван Фёдоров, русский первопечатник. — 1883.
  • Пташицкий О. Л. Иван Фёдоров, русский первопечатник. // Русская старина. — 1884. — № 3.
  • Дринов М. Првата Блгарска типография в Солун и некои от напечатанише в нея книги. — 1890.
  • Обзор I Всерос. выставки печатного дела. — 1895; 34.

Ժամանակակից գրականություն խմբագրել

Ուսումնական և լրատու խմբագրել

  1. Баренбаум И. Е., Шомракова И. А. Всеобщая история книги. — 2005.
  2. Владимиров Л. И. Всеобщая история книги: Древний мир, Средневековье, Возрождение. — 1988.
  3. История книги / Под ред. А. А. Говорова, Т. Г. Куприяновой. — 2001 (первое издание: 1999).
  4. Ростовцев Е. А. История книжного дела. Учеб. пособие. — 2007—2011. — Ч. 1—3.
  5. Книга. Энциклопедия. — 1999. (Книговедение. Энциклопедический словарь. — 1982. — первое издание)

Ընտրված գիտական խմբագրել

  • Аронов В. Р. Эльзевиры. — 1965.
  • Баренбаум И. Е. Книжный Петербург. — 2000.
  • Баренбаум И. Е. Штурманы грядущей бури. Н. А. Серно-Соловьевич, Н. А. Баллин, А. А. Черкесов. — 1987.
  • Баркер Р., Эскарп Р. Жажда чтения. — 1979.
  • Белов С. В., Толстяков А. П. Русские издатели конца XIX — начала XX века. — 1976.
  • Блюм А. В. Советская цензура в эпоху тотального террора 1929—1953. — 2000.
  • Бубнов Н. Ю. Старообрядческая книга в России во второй половине XVII в. Источники, типы и эволюция. — 1995.
  • Варбанец Н. В. Иоханн Гутенберг и начало книгопечатания в Европе. — 1980.
  • Васильев В. Г. Издательская деятельность Академии наук в её историческом развитии (от зарождения до наших дней). — 1999. — Кн. 1—2.
  • Верещагин Е. М. Христианская книжность Древней Руси. — 1996.
  • Вздорнов Г. И. Искусство книги Древней Руси. Рукописная книга Северо-восточной Руси. — 1980.
  • Волкова В. Н. Сибирское книгоиздание второй половины XIX в. — Новосибирск, 1995.
  • Володихин Д. М. Книжность и просвещение в Московском государстве XVII в. — 1993.
  • Вольман Б. Русские нотные издания XIX — начала XX вв. — 1970.
  • Герчук Ю. Я. Эпоха политпажей. Русское типографское искусство. — 1982.
  • Динерштейн Е. А. А. С. Суворин. Человек, сделавший карьеру. — 1998.
  • Динерштейн Е. А. Издательское дело в первые годы Советской власти. — 1971.
  • Динерштейн Е. А. «Фабрикант» читателей: А. Ф. Маркс. — 1986.
  • Динерштейн Е. А. И. Д. Сытин. — 1983.
  • Дуров В. А. Книга в семье Романовых. — 2000.
  • Ершова Г. Г. Майя: тайны древнего письма. — 2004.
  • Заболотских Б. В. Книжная Москва. — 1990.
  • Завадская Е. В. Японское искусство книги (VII—XIX вв.) — 1986.
  • Ильина Т. В. Декоративное оформление древнерусских книг. Новгород и Псков. XII—XV вв. — 1978.
  • Каждан А. П. Книга и писатель в Византии. — 1973.
  • Кельнер В. Е. Очерки по истории русско-еврейского книжного дела во второй половине XIX — начале XX века. — 2003.
  • Кестнер И. Иоганн Гутенберг. — 1987.
  • Киселева Л. И. Западноевропейская рукописная и печатная книга XIV—XV вв. — 1985.
  • Киселева М. С. Учение книжное: текст и контекст древнерусской книжности. — 2000.
  • Кишкин Л. С. Честный, добрый, простодушный…: Труды и дни А. Ф. Смирдина. — 1995.
  • Клейменова Р. Н. Книжная Москва первой половины XIX века. — 1991.
  • Королев Д. Г. Очерки из истории издания и распространения театральной книги в России XIX — начала XX веков. — 1999.
  • Куприянова Т. Г. Первая династия российских издателей. — 2001.
  • Куприянова Т. Г. Печатный двор при Петре I. — 1999.
  • Кьера Эдвард. Они писали на глине. — 1984.
  • Лазурский В. В. Альд и альдины. — 1977.
  • Левшун Л. В. История восточно-славянского книжного слова. XI—XVII вв. — 2001.
  • Леликова Н. К. Становление и развитие книговедческой и биографической наук в России в XIX — первой половине XX века. — 2004.
  • Лихачева В. Д. Искусство книги. Константинополь XI в. — 1976.
  • Луппов С. П. Книга в России в XVII в. — 1970.
  • Луппов С. П. Книга в России в первой четверти XVIII в. — 1973.
  • Луппов С. П. Книга в России в послепетровское время. — 1976.
  • Ляхов В. Н. Искусство книги. — 1978.
  • Ляхов В. Н. Очерки теории искусства книги. — 1971.
  • Мартынов И. Ф. Книгоиздатель Николай Новиков. — 1981.
  • Мигонь К. Наука о книге. — 1991.
  • Москаленко В. В. Книгоиздание США. Организация, экономика, распространение. — 1976.
  • Мыльников А. С. Чешская книга. Очерки истории. — 1971.
  • Назаров А. И. Октябрь и книга. Создание советских издательств и формирование массового читателя. 1917—23. — 1968.
  • Накорякова К. М. Редакторское мастерство в России. XVI—XIX вв. Опыт и проблемы. — 1973.
  • Немировский Е. Л. Иван Федоров. — 1985.
  • Немировский Е. Л. Изобретение Иоганна Гутенберга. Из истории книгопечатания. Технические аспекты. — 2000.
  • Немировский Е. Л. Начало книгопечатания на Украине. — 1974.
  • Немировский Е. Л. Начало славянского книгопечатания. — 1971.
  • Немировский Е. Л. История славянского кирилловского книгопечатания XV — начала XVII века. — 2003.
  • Немировский Е. Л. Иван Федоров. Начало книгопечатания на Руси : Описание изданий и указатель литературы : К 500-летию со дня рождения великого русского просветителя. — 2010.
  • Пайчадзе С. А. Книжное дело на Дальнем Востоке: Дооктябрьский период. — Новосибирск, 1991.
  • Рассудовская Н. М. Издатель Ф. Ф. Павленков (1839—1900). Очерк жизни и деятельности. — 1960.
  • Рафиков А. Х. Очерки истории книгопечатания Турции. — 1973.
  • Рейтблат А. И. От Бовы к Бальмонту: Очерки по истории чтения в России во второй половине XIX в. — 1991.
  • Розов Н. Н. Книга в России в XV в. — 1981.
  • Розов Н. Н. Книга Древней Руси (XI—XIV вв.) — 1977.
  • Романова В. Л. Рукописная книга и готическое письмо во Франции в XIII—XV вв. — 1975.
  • Самарин А. Ю. Читатель в России во второй половине XVIII в. (по спискам подписчиков). — 2000.
  • Сапунов Б. В. Книга в России в XI—XIII вв. — 1978.
  • Терентьев-Катанский А. П. С Востока на Запад. Из истории книгопечатания в странах Центральной Азии. — 1990.
  • Толстяков А. П. Люди мысли и добра. Русские издатели К. Т. Солдатенков и Н. П. Поляков. — 1984.
  • Функе Ф. Книговедение: исторический обзор книжного дела. — 1982.
  • Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. — 1985.
  • Червинский М. Система книги. Зберский Т. Семиотика книги. — 1981.
  • Шматов В. Ф. Искусство книги Франциска Скорины. — 1990.
  • Шустова Ю. Э. Документы Львовского Успенского Ставропигийского братства (1586—1788): источниковедческое исследование. — 2009.
  • Якерсон С. М. Еврейская средневековая книга: кодикологические, палеографические и книговедческие аспекты. — 2003.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գրատպություն&oldid=9349965» էջից