Սոցիալական դարվինիզմ

Սոցիալական դարվինիզմ, սոցիոլոգիական տեսություն ըստ որի` բնական ընտրության և գոյության կռվի օրինաչափությունները, հայտնաբերված Չարլզ Դարվինի կողմից, տարածվում են հասարակությունում՝ մարդկային հարաբերությունների վրա։

Սոցիալական դարվինիզմը մեծ համբավ էր վայելում 19-րդ դարում՝ մինչ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը։

Սոցիալ-դարվինիզմի տեսության տարրեր կիրառվում են մի շարք պահպանողական շարժումների, լեսե-ֆերիզմի և միլիտարիզմի կողմից։ Իր ծայրահեղ դրսևորումներով սոցիալ-դարվինիզմը հիմք է հանդիսանում եվգենիկայի և ռասիզմի համար։ Սոցիալ-դարվինիստները հաճախ օգտագործում էին մալթուսականությունը։

Պատմություն խմբագրել

Սոցիալ-դարվինիզմի պատմություն խմբագրել

Սոցիալական էվոլյուցիայի տեսությունը Եվրոպական փիլիսոփայությունում ի հայտ է եկել Լուսավորության դարաշրջանում։ Դեռևս 17-րդ դարում Թոմաս Հոբսը նշում էր, որ հասարակությունում շատ գործընթացներ համանաման են նրան, ինչ տեղի է ունենում կենդանական աշխարհում։

Սոցիալ-դարվինիզմի գաղափարի նախակարապետը Թոմաս Մալթուսն էր, որը 1798 թվականին հրատարակել էր «Ազգաբնակչության տեսության փորձ» գիրքը։ Այդ աշխատությունում Մալթուսը պնդում էր, որ ապագայում մարդկությունն անխուսափելիորեն կբախվի պարենի անբավարարության հետ, որի արդյունքում մոլորակի աղքատ բնակչությունը կմահանա սովից, իսկ հարուստները կապրեն, այսինքն տեղի կունենա «Մալթուսական թակարդ»։

Դարվին և սոցիալ-դարվինիզմ խմբագրել

Ըստ Մայքլ Ռուզուի՝ Դարվինը ծանոթ էր Թոմաս Մալթուսի աշխատանքներին և կարդացել էր նրա «Ազգաբնակչության տեսության փորձ» աշխատությանը։ Դարվինի գաղափարները տարբերվում էին սոցիալ-դարվինիզմի գաղափարներից։ Դարվինը պնդում էր, որ բնության օրենքներն ազդում են մարդու վրա այնպես, ինչպես ամբողջ կենդանական աշխարհի վրա, սակայն նա ընդգծում էր, որ մարդուն ճնշող սննդային պաշարի սահմանափակությունը նպաստում են նոր հմտությունների և գծերի առաջացմանը, որոնք ժառանգվում են հաջորդ սերնդի կողմից։ Ըստ Դարվինի՝ այնպիսի սոցիալական բնազդներ, ինչպիսիք են սերն ու փոխօգնությունը մարդու մոտ ի հայտ են եկել էվոլյուցիայի արդյունքում և ապահովել են մարդու իշխանությունը բնության վրա։ Իր՝ «Անթրոպոգենեզ» գրքի 6-րդ գլխում Դարվինը գրել է․- «Մոտ ապագայում, հնարավոր է մի քանի հարյուր տարի հետո, քաղաքակիրթ ցեղերը աշխարհում ամբողջությամբ դուրս կմղեն կամ կոչնչացնեն բարբարոս ցեղերին», ակայն, բարբարոս ասելով Դարվինն ի նկատի ուներ այն ժողովուրդներին որոնց բնորոշ չէր փոխօգնության դրական սոցիալական բնազդներ։

Բնական ընտրության վերաբերյալ Դարվինի գաղափարները երբեք դուրս չեն եկել կենսաբանական գործընթացների սահմաններից, այն դեպքում, երբ սոցիալական դարվինիզմը հասարակական ոլորտում գոյության կռվի գաղափարների տեղափոխման փորձն է։

Սոցիալ-դարվինիստներ խմբագրել

Հերբերտ Սփենսեր

Սոցիալ-դարվինիզմի գաղափարների ամենավառ արտահայտողը Հերբերտ Սփենսերն էր՝ survival of the fittest արտահայտության հեղինակը, ինչը թարգմանվում է որպես՝ «ուժեղի գոյատևում»։ Իր՝ «Զարգացում․ օրենքները և պատճատները» և «Հիմքային հիմունքներ» (1860) աշխատություններում նա ներմուծում է սոցիալական զարգացման գաղափարը^[1]։ Սփենսերին են պատկանում նաև հետևյալ բառերը․ «Համապարփակ բնության օրենք․ էակը, որը բավարար եռանդագին չէ, որպեսզի պայքարի իր գոյության համար, պետք է վախճանվի»^[2]։

Սոցիալ-դարվինիզմի ներկայացուցիչներից է Ուիլիամ Սամները (պնդում էր սոցիալական անհավասրության անհրաժեշտությունը և տնտեսությունում պետության միջամտության հակառակորդն էր)։ 1883 թվականին Սամները հրատարակեց շատ ազդեցիկ բրոշյուր՝ «Որ սոցիալկան դասակարգերն են պարտք միմյանց» անվամբ, որտեղ գրել էր, որ սոցիալական դասակարգերը միմյանց ոչինչ պարտք չեն՝ սինթեզելով Դարվինի եզրակացությունները։ Այդ բրոշյուրում դարվինիզմի մասին ոչինչ հիշատակված չէր^[3]։ Սամները երբեք ամբողջությամբ չի ընդունել Դարվինի գաղափարները և որոշ ժամանակակից պատմաբաններ չեն հավատում, որ նա երբևէ հավատացել է սոցիալական դարվինիզմին^[4]։

Հայտնի գրող Ջեկ Լոնդոնը սոցիալ-դարվինիզմի գաղափարի կողմնակիցն էր, ընդհուպ մինչև հայտնի «Երկաթե կրունկ» և «Մարտին Իդեն» վեպերի գաղափարական շրջադարձերը։ Նա գրել է պատմություններ, որտեղ արտացոլել է իր սոցիալ-դարվինիզմին ուղղված գաղափարները^[5]։

Սոցիալական դարվինիզմի գաղափարներն առավել տարածված էին 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Ամերիկայում և Եվրոպայում։ ԱՄՆ-ում սոցիալ-դարվինիզմի գաղափարներ քարոզում էին Ջոն Ֆիսկեն, Էդմունդ Նոբլը, Ուիլիամ Սամները։ Իմպերիալիզմը և բուռն զարգացում ապրող արդյունաբերական կապիտալիզմը նպաստեց ազգերի և առանձին մարդկանց դաժան հակամարտություններին։ Սակայն, սոցիալական և գիտական առաջընթացը հերքեցին պոստուլատների և ենթադրությունների մեծամասնությունը, որի վրա հիմնված էր սոցիալ-դարվինիզմի տեսությունը^[6]։ 1944 թվականին Ռիչարդ Հովսթատդերը հրապարակեց «Սոցիալ-դարմինիզմն ամերիկյան մտքերում» գիրքը, որտեղ ցույց տվեց սոցիալ-դարվինիզմի դերը ինդիվիդուալիզմի գաղափարական հիմնավորման գործում՝ ուղղված ռեֆորմիզմի դեմ^[7]։

Սոցիալ-դարվինիզմի տեսություն և քննադատություն խմբագրել

Սոցիալ-դարվինիզմը հասարակական կյանքի էվոլյուցիան բացատրում է բնական ընտրության և գոյության կռվի կենսաբանական սկզբունքներով՝ ընդգծելով հասարակական զարգացման գործում կոնֆլիկտների դերը։ Այդպիսով, նրա գաղափարները ընդդիմանում են պատեռնալիզմի սկզբունքներին. ավանդական հասարակության հիմնական գաղափարներին։

Սոցիալ-դարվինիզմը դետերմինիստական ուսմունք է. նրա տեսանկյունից սոցիալական կոնֆլիկտը անընդհատ է և անհաղթահարելի, չնայած, ըստ Սպենսերի՝ վերջում պետք է հանգի իդեալական հասարակության ստեղծմանը։ Այս տեսության որոշ կողմնակիցներ, հակառակը, հետևություն են անում, որ մարդիկ կդեգրադացվեն։

Սոցիալ-դարվինիզմի սկզբունքները նման են Laissez-faire-ի և կապիտալիզմի հիմնական կանխադրույթներին. բոլոր այս ուսմունքները մարդուն կանգնեցնում են ընտրոթյան առաջ՝ «կամ լողա, կամ խեղդվի»։

Աբոլիցիոնիզմի ընդդիմադիրները սոցիալ-դարվինիզմը հաճախ օգտագործում էին իրենց ռասիստական տեսությունները բացատրելու համար։

Սոցիալ-դարվինիզմի հայտնի քննադատներից էր Պյոտր Կրոպոտկինը։ Իր՝ «Համագործակցությունը որպես էվոլյուցիայի գործոն» (1902) աշխատությունում^[8] նա փաստարկներ է բերում, որ բնությունում և հասարակությունում կոոպերացիան և փոխօգնությունը ավելի բնական երևույթներ են, քան՝ մրցակցությունը գոյության կռվում։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Spencer, Herbert. 1860. 'The Social Organism', originally published in The Westminster Review. Reprinted in Spencer's (1892) Essays: Scientific, Political and Speculative. London and New York.
↑ Claeys, Gregory (2000). "The 'Survival of the Fittest' and the Origins of Social Darwinism". Journal of the History of Ideas. 61 (2): 223–40. doi:10.1353/jhi.2000.0014.
↑ The Project Gutenberg eBook of What Social Classes Owe To Each Other, by William Graham Sumner. www.gutenberg.org. 2006-06-16. Retrieved 15 April 2018.
↑ "A careful reading of the theories of Sumner and Spencer exonerates them from the century-old charge of social Darwinism in the strict sense of the word. They did not themselves advocate the application of Darwin's theory of natural selection." The Social Meaning of Modern Biology: From Social Darwinism to Sociobiology
↑ "Borrowing from Charles Darwin's theory of evolution, social Darwinists believed that societies, as do organisms evolve over time. Nature then determined that the strong survive and the weak perish. In Jack London's case, he thought that certain favored races were destined for survival, mainly those that could preserve themselves while supplanting others, as in the case of the White race." The philosophy of Jack London Archived 2005-10-27 at the Wayback Machine
↑ Лейри М. Раса и цивилизация. // Расовая проблема и общество. / Общ. ред. и вступ. ст. М. С. Плисецкого. — М.: Издательство иностранной литературы, 1957. — С. 19-75.
↑ Историография истории нового и новейшего времени стран Европы и Америки (учебное пособие для студентов). / Под ред. И. П. Дементьева, А. И. Патрушева.
↑ Пётр Кропоткин. Взаимопомощь как фактор эволюции

Գրականություն խմբագրել

Социальный дарвинизм / Гофман А. Б. // Собаки — Струна. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 24, кн. I).

Տես նաև խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Social Darwinism on ThinkQuest Արխիվացված 2005-06-24 Wayback Machine
In the name of Darwin – Սոցաիալական դարվինիզմի քննադատություն
Descent of Man on Alibris Արխիվացված 2017-10-28 Wayback Machine

[1] Spencer, Herbert. 1860. 'The Social Organism', originally published in The Westminster Review. Reprinted in Spencer's (1892) Essays: Scientific, Political and Speculative. London and New York.

[2] Claeys, Gregory (2000). "The 'Survival of the Fittest' and the Origins of Social Darwinism". Journal of the History of Ideas. 61 (2): 223–40. doi:10.1353/jhi.2000.0014.

[3] The Project Gutenberg eBook of What Social Classes Owe To Each Other, by William Graham Sumner. www.gutenberg.org. 2006-06-16. Retrieved 15 April 2018.

[4] "A careful reading of the theories of Sumner and Spencer exonerates them from the century-old charge of social Darwinism in the strict sense of the word. They did not themselves advocate the application of Darwin's theory of natural selection." The Social Meaning of Modern Biology: From Social Darwinism to Sociobiology

[5] "Borrowing from Charles Darwin's theory of evolution, social Darwinists believed that societies, as do organisms evolve over time. Nature then determined that the strong survive and the weak perish. In Jack London's case, he thought that certain favored races were destined for survival, mainly those that could preserve themselves while supplanting others, as in the case of the White race." The philosophy of Jack London Archived 2005-10-27 at the Wayback Machine

[6] Лейри М. Раса и цивилизация. // Расовая проблема и общество. / Общ. ред. и вступ. ст. М. С. Плисецкого. — М.: Издательство иностранной литературы, 1957. — С. 19-75.

[7] Историография истории нового и новейшего времени стран Европы и Америки (учебное пособие для студентов). / Под ред. И. П. Дементьева, А. И. Патрушева.

[8] Пётр Кропоткин. Взаимопомощь как фактор эволюции

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]