Մեծ Խանչալի (վրաց.՝ დიდი ხანჩალი-Դիդի Խանչալի), հայաբնակ գյուղ Վրաստանի Սամցխե-Ջավախեթի մարզի Նինոծմինդայի մունիցիպալիտետում[2]։

Գյուղ
Մեծ Խանչալ
վրաց.՝ დიდი ხანჩალი
ԵրկիրՎրաստան Վրաստան
ՄխարեՍամցխե-Ջավախք
ՄունիցիպալիտետՆինոծմինդայի մունիցիպալիտետ
ԲԾՄ1940 մետր
Պաշտոնական լեզուՎրացերեն
Բնակչություն1233[1] մարդ (2014)
Ազգային կազմՀայեր 99,8 %
Կրոնական կազմՀայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտիUTC+4
Մեծ Խանչալի (Վրաստան)##
Մեծ Խանչալի (Վրաստան)
Մեծ Խանչալի (Սամցխե-Ջավախեթի մարզ)##
Մեծ Խանչալի (Սամցխե-Ջավախեթի մարզ)
Մեծ Խանչալի (Նինոծմինդայի մունիցիպալիտետ)##
Մեծ Խանչալի (Նինոծմինդայի մունիցիպալիտետ)

Աշխարհագրություն խմբագրել

Մեծ Խանչալի բնակավայրը գտնվում է մունիցիպալիտետի վարչական կենտրոն Նինոծմինդա քաղաքից 2 կմ հարավ, իսկ Ախալքալաք քաղաքից՝ ուղիղ գծով 19 կմ դեպի հարավ-արևելք։ Գյուղը տեղակայված է Խանչալի լճի հարավարևելյան ափից ոչ հեռու և ծովի մակարդակից բարձր է 1940-1980 մ[2]։

Պատմություն խմբագրել

Մեծ Խանչալի գյուղը հանդիսանում է Ջավախքի հայաբնակ բնակավայրերից[2]։

Մեծ Խանչալիի ներկայիս բնակիչների նախնիները բնակության նպատակով այստեղ են հաստատվել 1829-1830 թվականներին՝ տեղափոխվելով Էրզրումի նահանգի Հինձք գյուղից[2][3]։

Հայտնի է, որ մինչև 1847 թվականին գավառի տարածքում ռուս դուխոբորների բնակեցումը Խանչալի բնակչությունն ունեցել է ընդարձակ հողատարածքներ։ Ռուս վերաբնակիչների գալուց հետո գյուղի բնակիչներից վերցվել են այն տարածքներից, որտեղ հիմնվել են Սպասովկա, Օրլովկա, Բոգդանովկա գյուղերը[2][4]։

Հայտնի է, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին Խորհրդային Միության կազմում Մեծ Խանչալի գյուղից մասնակցել է 202 հոգի, որոնցից 72-ը զոհվել է[2][5]։

Պատմամշակութային հուշարձաններ խմբագրել

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի խմբագրել

Մեծ Խանչալի գյուղում է գտնվում Սուրբ Աստվածածին անունը կրող եկեղեցին, որի հիմնադրման ստույգ թվականը հայտնի չէ։ Ըստ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի՝ ներկայիս եկեղեցին, ըստ ամենայնի, կառուցվել է հին եկեղեցու տեղում կամ հիմնովին վերակառուցվել հնի հիման վրա։ Հայտնի է, որ հին եկեղեցին դեռևս 1830-ական թվականներին գոյություն է ունեցել։ Ներկայիս եկեղեցին իր պատմության ընթացքում մի քանի անգամ վերանորոգման է ենթարկվել։ Ճարտարապետական տեսակետից այն քարաշեն, փայտածածկ կառույց է։ Կառուցված է սրբատաշ և կոփածո բազալտից, իսկ քարերը իրար ամրացված են կրաշաղախով։ Ունի 19,67 x 11,68 մ արտաքին չափեր։ Տանիքը պահում են 3 զույգ փայտե սյուները։ Մուտքը արևմտյան ճակատի կողմից է։ Սրահի լուսավորությունն ապահովվում են 10 լուսամուտները[2][6][7][8]։

Սուրբ Մինաս սրբատեղի խմբագրել

Մեծ Խանչալի գյուղի սրբատեղիներից է Սուրբ Մինաս սրբավայրը, որտեղ պահպանվում են 5-ից 7-րդ դարերով թվագրվող քառակոթողի խաչազարդ պատվանդան ու կոթողի մի բեկոր։ Պատվանդանն ունի 100 x 81 սմ չափեր, իսկ բեկորը՝ 78 x 33 x 29 սմ[2]։

Սուրբ Գևորգ սրբատեղի խմբագրել

Մեծ Խանչալի գյուղի բնակչության համար սրբատեղիներից մեկը Սուրբ Գևորգ անունը կրող սրբավայրն է։ Այն գտնվում է գյուղի մոտակայքում գտնվող բլրի վրա[2]։

Գերեզմանոց խմբագրել

Մեծ Խանչալի գյուղի պատմական գերեզմանոցը գտնվում է բնակավայրի հյուսիսային եզրին։ Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի ուսումնասիրությունների ժամանակ հայտնաբերվել են 19-րդ դարին բնորոշ տապանաքարեր[2]։

Բնակչություն խմբագրել

Մեծ Խանչալի գյուղի բնակչության վիճակագրական տվյալները սկսած 1855 թվականից
Տարի
Հայեր
Արական
Իգական
Տուն
1840[2][9]
189
106
83
-
1841[2][10]
207
116
91
-
1842[2][11]
225
212
104
-
1844[2][12]
254
137
117
-
1845[2][13]
294
160
134
-
1847[2][14]
311
161
150
-
1849[2][15]
332
172
160
-
1853[2][16]
349
176
173
-
1854[2][17]
353
178
175
-
1857[2][18]
461
238
223
-
1860[2][19]
421
216
205
-
1861[2][20]
422
219
203
-
1862[2][21]
437
223
214
-
1863[2][22]
444
230
214
-
1864[2][23]
456
234
222
-
1866[2][24]
475
245
230
42
1867[2][25]
496
250
246
-
1868[2][26]
542
287
255
-
1869[2][27]
559
299
260
-
1870[2][28]
565
307
258
-
1871[2][29]
581
316
265
-
1872[2][30]
593
323
270
-
1873[2][31]
600
332
278
-
1874[2][32]
627
-
-
-
1875[2][33][34]
631
-
-
60
1876[2][35]
644
349
295
-
1877[2][36]
684
365
319
-
1878[2][37]
688
369
319
-
1881[2][38]
721
390
331
-
1882[2][39]
731
395
336
-
1883[2][40]
718
387
331
-
1884[2][41]
-
-
-
64
1885[2][42]
747
402
345
-
1887[2][43]
826
439
387
-
1889[2][44]
851
457
394
-
1890[2][45]
890
477
413
-
1891[2][46]
916
490
426
-
1892[2][47]
946
510
436
-
1893[2][48][49]
946
516
430
115
1894[2][50]
928
499
429
-
1897[2][51]
1026
554
472
-
1898[2][52]
1066
496
570
-
1899[2][53]
1085
578
507
-
1900[2][54]
1123
599
524
-
1901[2][55]
1145
611
534
-
1902[2][56]
1195
637
558
-
1905[2][57]
1245
664
581
-
1908[2][58]
1326
717
609
147
1910[2][59]
1417
762
655
-
1912[2][60]
1518
823
695
-
1914[2][61][62]
1590
858
732
-
1916[2][63]
1581
848
733
-
1918[2][64]
1972
998
974
208
1921[2][65]
310
185
125
-
1926[2][66]
903
-
-
179
1987[2]
1683
-
-
406

Մեծ Խանչալի գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները 1829-1830 թվականներին փոխադրվել են Էրզրումի նահանգի համանուն գավառի Հինձք գյուղից։ Սկզբում նրանք տեղափոխվել են դեպի Ախալցխայի մոտ գտնվող Սազել գյուղը, որտեղից էլ բնակություն հաստատելու նպատակով տեղափոխվել են Խանչալի գյուղ[2][3]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა 2014». საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური. ნოემბერი 2014. Վերցված է 26 ივლისი 2016-ին.
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 2,46 2,47 2,48 2,49 2,50 2,51 2,52 2,53 2,54 2,55 2,56 2,57 2,58 2,59 2,60 2,61 2,62 2,63 2,64 2,65 2,66 «Ջավախք», Սամվել Կարապետյան, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երևան, 2006 թվական։
  3. 3,0 3,1 Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 326։
  4. Акты собранные Кавказского археорафическою коммиссиею, т. Х, Тифлис, 1885, էջ 123:(ռուս.)
  5. Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101։
  6. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2917, թ. 23-25:
  7. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3450, թ. 1-7, նաև` ֆ. 56, ց. 1, գ. 11746, թ. 1-3:
  8. «Արարատ», 1913, էջ 1004։
  9. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:
  10. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 63-64:
  11. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 78-79:
  12. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 15-16:
  13. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73:
  14. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 34-35:
  15. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39-40:
  16. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743 թ. 38-39:
  17. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49:
  18. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53:
  19. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66-67:
  20. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24:
  21. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21:
  22. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22:
  23. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 9-10:
  24. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:
  25. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22:
  26. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27:
  27. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9:
  28. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23:
  29. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10:
  30. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57:
  31. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 71-72:
  32. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 26-27:
  33. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 19-20:
  34. «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2։
  35. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30:
  36. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29:
  37. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218:
  38. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97։
  39. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43:
  40. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48:
  41. «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41։
  42. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10:
  43. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40:
  44. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65:
  45. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 144:
  46. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 143:
  47. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 115:
  48. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42:
  49. «Մուրճ», 1894, N 5, էջ 794։
  50. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 168-169:
  51. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 141-142:
  52. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 164:
  53. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94:
  54. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55:
  55. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67:
  56. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 18-19:
  57. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 261-262:
  58. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42:
  59. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135:
  60. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18:
  61. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 172-173։
  62. “Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 195:(ռուս.)
  63. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 19-20:
  64. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4:
  65. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1:
  66. Արոյան Ս., Բեկորներ Մշո ջոջ քարի, Երևան, 1997, էջ 125։