Էրվին Աքսեր
Էրվին Աքսեր (լեհ.՝ Erwin Axer, հունվարի 1, 1917[1], Վիեննա, Ավստրո-Հունգարիա[2] - օգոստոսի 5, 2012[3][4][1], Վարշավա, Լեհաստան[5]), լեհ թատերական ռեժիսոր և մանկավարժ։
 լեհ.՝ Erwin Axer | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | հունվարի 1, 1917[1] |
| Ծննդավայր | Վիեննա, Ավստրո-Հունգարիա[2] |
| Մահացել է | օգոստոսի 5, 2012[3][4][1] (95 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Վարշավա, Լեհաստան[5] |
| Կրթություն | National Institute of Theatre Arts of Warsaw? (1939) |
| Քաղաքացիություն |  Ավստրո-Հունգարիա և  Լեհաստան |
| Մասնագիտացում | թատերական ռեժիսոր, համալսարանի դասախոս, գրող և կինոռեժիսոր |
| Պարգևներ | |
| IMDb | ID ID 1401521 |
Կենսագրություն խմբագրել
Էրվին Աքսերը ծնվել է Վիեննայում, հրեայի բարեկեցիկ ընտանիքում։ Նրա հայրը՝ Մաուրիցի (Մորից Յոահիմ) Աքսերը (1886-1942), եղել է ազդեցիկ փաստաբան և իրավագետ[6], իսկ մայրը՝ Էռնեստինա Ֆրիդերիկա Շուստերը (1894-1982), տնային տնտեսուհի էր։ Մաուրիցի Աքսերի ավագ եղբայրը՝ շվեյցարացի մաթեմատիկոս Ալեքսանդր Աքսերը (անգլ.՝ Aleksander Axer, մահացել է 1949 թվականին), Աքսերի թեորեմի (1910) հեղինակն է[7][8]։
Լեհաստանի վերամիավորումից հետո Աքսերների ընտանիքը բնակություն է հաստատել Լվովում[9][10]։ 1939 թվականին Էրվին Աքսերն ավարտել է Վարշավայի Թատերական արվեստի պետական ինստիտուտը, որտեղ սովորել է Լեոն Շիլլերի մոտ[11]։
Որպես ռեժիսոր՝ Էրվին Աքսերն իր նորամուտը կատարել է 1938 թվականին Վարշավայի ազգային թատրոնում՝ բեմադրելով Յուջին Օ'Նիլի «Լուսինը Կարիբների վրա» պիեսը[9]։
1939 թվականից Էրվին Աքսերն աշխատել է Լվովում՝ Լեհական թատրոնում[11]. բեմադրել է Պոլ Կլոդելի, Ավգուստ Ստրինդբերգի ստեղծագործությունները։ Հոր ձերբակալությունից ու մահվանից հետո՝ 1942 թվականի վերջին, տեղափոխվել է Վարշավա, մասնակցել է Վարշավայի ապստամբությանը, ինչի համար ուղարկվել է Գերմանիա՝ աշխատելու քարհանքներում։ Պատերազմի ավարտից հետո վերադարձել է Լեհաստան և 1945-1949 թվականներին Լոձում աշխատել Զինվորի տան կամերային թատրոնում (լեհ.՝ Teatr Kameralny Domu Żołnierza) որպես գեղարվեստական ղեկավար և գլխավոր ռեժիսոր[11]։
1949 թվականին Կամերային թատրոնը Լոձից տեղափոխվել է Վարշավա և վերակազմավորվել Ժամանակակից թատրոնի (լեհ.՝ Teatr Współczesny), որն Էրվին Աքսերը ղեկավարել է հիմնադրման օրվանից մինչև 1981 թվականը։ 1955-1957 թվականներին նա գլխավորել է ժամանակավորապես միավորված Ժամանակակից ու Ազգային թատրոնները[9]։ Աքսերը հատուկ ուշադրություն է դարձրել ժամանակակից լեհական դրամատուրգիային, ինչպես նաև բեմադրել է Ժան Պոլ Սարտրի, Ժան Ժիրոդուի, Տորնտոն Ուայլդերի և այլ ժամանակակից դրամատուրգների ստեղծագործություններ[11]։ «Վսպուլչեսնին» Էրվին Աքսերի գլխավորությամբ դարձել է Լեհաստանի լավագույն դրամատիկական թատրոններից մեկը և ճանաչվել երկրի սահմաններից դուրս։ Այդ թատրոնի բեմում ելույթ են ունեցել շատ հայտնի դերասաններ, ինչպիսիք են Անջեյ Լապիցկին և Տադեուշ Լոմնիցկին։
1962 թվականից Էրվին Աքսերը ներկայացումներ է բեմադրել Վիեննայում, այդ թվում՝ Բուրգթատրոնում[12], Բեռլինում, Համբուրգում, Ցյուրիխում, Լենինգրադում (ներկայում՝ Սանկտ Պետերբուրգ) ու Եվրոպայի այլ քաղաքներում։
1947 թվականից դասավանդել է Վարշավայի Թատերական բարձրագույն դպրոցում (լեհ.՝ Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej)[10]. նրա աշակերտների թվում է եղել Կոնրադ Սվինարսկին։
1992-1993 թվականներին Էրվին Աքսերը եղել է Լեհաստանի Հանրապետության նախագահին կից Մշակույթի հարցերով խորհրդի անդամ[9]։
Պարգևատրվել է «Աշխատանքային դրոշի» (1954) շքանշանով։ Լ. Շիլլերի (1955) և այլ մրցանակների դափնեկիր է։
Էրվին Աքսերը մահացել է 2012 թվականի օգոստոսի 5-ին Վարշավայում։
Անձնական կյանք խմբագրել
Էրվին Աքսերի առաջին կինը՝ Բրոնիսլավա Կրեչմարը, եղել է «Թատրոն» ամսագրի խմբագրության քարտուղարն ու թատերական ռեժիսոր Եժի Կրեչմարի (լեհ.՝ Jerzy Kreczmar, 1902-1985) դուստրը[13]։ Նրանք ունեցել են մեկ որդի՝ Եժի Աքսերը (ծնվել է 1946 թվականին), ով դարձել է հայտնի բանասեր[14][15][16]։ Նրա երկրորդ կինը եղել է դերասանուհի Զոֆյա Մրոզովսկան (1922-1983)։ Նրանց որդին է ամերիկացի սոցիոլոգ Անջեյ Աքսերը (անգլ.՝ Andrew Axer):
Արվեստ խմբագրել
Դրամատիկական մեծ թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Գեորգի Տովստոնոգովը բարձր է գնահատել իր լեհ գործընկերոջը՝ որպես ունիվերսալ ռեժիսորի, ով հավասար հաջողությամբ աշխատում է և՛ պայմանական թատրոնում, և՛ հոգեբանական թատրոնում[17]։ «Աքսերը,– գրել է Ի. Սկլյարևսկայան,– շատ խորաթափանց ու ճարտար նկարիչ է։ Նա ազատորեն փոխում է իր գործելակերպն ու ռեժիսորական մեթոդը՝ ելնելով դրամատուրգի պոետիկայից... Բայց ոչ մի մեթոդաբանություն նրա մոտ չի ստանում դեկլարատիվ կտրուկություն»[17]։ Նա Անտոն Չեխովի երկերը բեմադրել է հոգեբանական թատրոնի ավանդույթներով, սակայն Դրամատիկական մեծ թատրոնում «Արթուրո Ուիի կարիերան» բեմադրելիս դերասաններին ասել է. Այլ կերպ, քան Բրեխտ-ռեժիսորի մեթոդով, չի կարելի բեմադրել Բրեխտ-դրամատուրգին»[17]։
Որպես ռեժիսոր՝ Աքսերը խրախուսել է դերասանների նախաձեռնողականությունը. լեհ քննադատ Ա. Գրոզդիցկու վկայությամբ՝ նրա ներկայացումների մասին ընդունված էր ասել, որ նրանցում «ընդհանրապես չի զգացվում ռեժիսորը»[18]։ Խորհրդային քննադատ Բորիս Զինգերմանն Էրվին Աքսերի մասին ասել է. «Նրա ռեժիսուրան շատ հստակ է, բայց ոչ սևեռուն ու բռնակալական»[19]։
Ընտրյալ բեմադրություններ խմբագրել
- 1938 – «Լուսինը Կարիբների վրա», Յուջին Օ’Նիլ
- 1938 – «Մարիամի ավետումը», Պոլ Կլոդել
- 1947 – «Ապակե գազանանոց», Թենեսի Ուիլյամս
- 1949 – «Գերմանացիներ», Լեոն Կրուչկովսկի[10]
- 1955 – «Գերմանացիներ», Լեոն Կրուչկովսկի
- 1956 – «Կորդիան», Յուլիուշ Սլովացկի
- 1957 – «Ճանճեր», Ժան Պոլ Սարտր
- 1957 – «Մեր քաղաքը», Տորնտոն Ուայլդեր
- 1959 – «Ազատության առաջին օրը», Լեոն Կրուչկովսկի
- 1959 – «Բիդերմանն ու հրձիգները», Մաքս Ֆրիշ
- 1961 – «Իֆիգենյան Տավրիդում», Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթե
- 1961 – «Արթուրո Ուիի կարիերան», Բերտոլդ Բրեխտ
- 1962 – «Հարսանիք», Ստանիսլավ Վիսպյանսկի
- 1962 – «Քեռի Վանյա», Անտոն Չեխով
- 1963 – «Երեք քույր», Անտոն Չեխով[10]
- 1963 – «Արթուրո Ուիի կարիերան», Բերտոլդ Բրեխտ (Մաքսիմ Գորկու անվան դրամատիկական մեծ թատրոն)
- 1965 – «Տանգո», Սլավոմիր Մրոժեկ
- 1966 – «Հետաքննություն», Պետեր Վայս
- 1969 – «Երկու թատրոն», Եժի Շանյավսկի (Մաքսիմ Գորկու անվան դրամատիկական մեծ թատրոն)
- 1970 – «Մայրը», Ստանիսլավ Վիտկևիչ
- 1971 – «Խավարի իշխանություն», Լև Տոլստոյ
- 1972 – «Մակբեթ», Էժեն Իոնեսկո
- 1974 – «Լիր», Էդվարդ Բոնդ
- 1976 – «Խաղի ավարտը», Սեմյուել Բեքեթ
- 1976 – «Երեկույթ Բորիսի համար», Թոմաս Բերնհարդ
- 1977 – «Ճայը», Անտոն Չեխով
- 1979 – «Յուն Գաբրիել Բորկման», Հենրիկ Իբսեն
- 1979 – «Մեր քաղաքը», Թ. Ուայլդեր (Մաքսիմ Գորկու անվան դրամատիկական մեծ թատրոն)
- 1981 – «Երազողը», Ռոբերտ Մուզիլ
- 1983 – «Ճանապարհ դեպի Դամասկոս», Ավգուստ Ստրինդբերգ
- 1987 – «Նպատակին մոտ» (Am Ziel), Թոմաս Բերնհարդ
- 1990 – «Երկերեսանի», Թոմաս Բերնհարդ
- 1990 – «Գաղթականներ», Սլավոմիր Մրոժեկ
- 1992 – «Եվ իմ պայքարը», Ջորջ Տաբորի
- 1994 – «Սեր առ Ղրիմ», Սլավոմիր Մրոժեկ
- 1997 – «Նպատակին մոտ» (Am Ziel), Թոմաս Բերնհարդ
- 1999 – «Անդրոկլն ու առյուծը», Ջորջ Բեռնարդ Շոու
- 2001 – «Իվանի գիշերը», Ավգուստ Ստրինդբերգ
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 e-teatr.pl (польск.) — 2004.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Аксер Эрвин // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Erwin Axer, legenda polskiego teatru nie żyje (польск.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Առցանց լեհական կենսագրական բառարան (польск.)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #132703904 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
- ↑ Adwokat Dr Maurycy Axer (Moritz Joachim Axer)
- ↑ The Axer Family
- ↑ Теорема Аксера(չաշխատող հղում)
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Erwin Axer // Culture
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт. (стр. 355)
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Вихирева Р. И. Аксер, Эрвин // Театральная энциклопедия (под ред. С. С. Мокульского). — М.: Советская энциклопедия, 1961. — Т. 1.
- ↑ Скляревская И. Р. Два театра Эрвина Аксера (Э. Аксер в БДТ) // БДТ им. М. Горького: Вехи истории: Сборник научных трудов. Составитель Г. В. Титова. —СПб., 1992. — С. 100.
- ↑ Trzymają się razem
- ↑ Axerowie z Kreczmarami
- ↑ Ежи Аксер
- ↑ На русском языке издана монография Ежи Аксера «Национальная гуманитарная наука в мировом контексте: Опыт России и Польши» (с Ириной Савельевой). М.: ГУ-ВШЭ, 2010.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Скляревская И. Р. Два театра Эрвина Аксера (Э. Аксер в БДТ) // БДТ им. М. Горького: Вехи истории: Сборник научных трудов. Составитель Г. В. Титова. —СПб., 1992. — С. 88.
- ↑ Скляревская И. Р. Два театра Эрвина Аксера (Э. Аксер в БДТ) // БДТ им. М. Горького: Вехи истории: Сборник научных трудов. Составитель Г. В. Титова. —СПб., 1992. — С. 91.
- ↑ Цит. по: Скляревская И. Р. Два театра Эрвина Аксера (Э. Аксер в БДТ) // БДТ им. М. Горького: Вехи истории: Сборник научных трудов. Составитель Г. В. Титова. —СПб., 1992. — С. 91.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Erwin Axer // Culture (լեհ.), (անգլ.)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էրվին Աքսեր» հոդվածին։ |