Ալ-Բիրունի

Ալ-Բիրունի; պարս.՝ ابوریحان محمد بن احمد البیرونی
Ծնվել է	սեպտեմբերի 4, 973; Կաթ, Խորեզմ, Սամանիների պետություն
Մահացել է	դեկտեմբերի 9, 1048 (75 տարեկան); Ղազնի, Ղազնևիների պետություն
Բնակության վայր(եր)	Ռեյ, Ղազնի և Գորգան
Քաղաքացիություն	Սամանիների պետություն և Ղազնևիների պետություն
Դավանանք	իսլամ
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, քիմիկոս, աշխարհագրագետ, Խորագետ, մաթեմատիկոս, քարտեզագիր, աստղագետ, թարգմանիչ, մարդաբան, ֆիզիկոս, աստղագուշակ, պատմաբան, լեզվաբան, հնդկագետ, գրող, դեղագործ, մարդասեր և բուսաբան
Գործունեության ոլորտ	ֆիզիկա, մաթեմատիկա, աստղագիտություն, բնագիտություն, պատմություն, ժամանակագրություն, աշխատանքային, հնդկագիտություն, Երկրագիտություն, աշխարհագրություն, փիլիսոփայություն, Քարտեզագրություն, մարդաբանություն, աստղագուշակություն, քիմիա, բժշկություն, հոգեբանություն, աստվածաբանություն, դեղագիտություն, կրոնի պատմություն և Միներալոգիա
Տիրապետում է լեզուներին	պարսկերեն, Khwarezmian?, հին հունարեն, հին եբրայերեն, սիրիերեն, սանսկրիտ և արաբերեն
	Abu Rayhan al-Biruni Վիքիպահեստում

Ալ-Բիրունի (Աբու Ռահման Մուհամեդ իբն Ահմեդ ալ-Բիրունի, պարս.՝ ابوریحان بیرونی, սեպտեմբերի 4, 973^[1], Կաթ, Խորեզմ, Սամանիների պետություն^[2] - դեկտեմբերի 9, 1048^[3], Ղազնի, Ղազնևիների պետություն), պարսիկ միջնադարյան^[6]^[7]^[8] գիտնական, մտածող, բազմաթիվ պատմական, աշխարհագրական, փիլիսոփայական, աստղագիտական, մաթեմատիկական, մեխանիկական, գեոդեզիայի, հանքագիտության, դեղագիտության հիմնարար աշխատությունների հեղինակ։ Բիրունին զբաղվում էր իր ժամանակների գրեթե բոլոր գիտություններով։ Գրել է արաբերենով։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ալ-Բիրունի (այլ կիրառումներ)

Կենսագրություն խմբագրել

Ալ-Բիրունին ծնվել է 973 թվականի հոկտեմբերի 4-ին Խորեզմի Կյատ քաղաքում (այժմ Բերունի քաղաքը գտնվում է Ուզբեկստանի Կարակալպակյան ինքնավար հանրապետությունում)։ Այլ տվյալներով Բիրունին ծնվել է 973 թվականի սեպտեմբերի 4-ին^[9]։

Ստացել է մաթեմատիկական և փիլիսոփայական կրթություն։ Կյատում իր ուսուցիչը եղել է ականավոր մաթեմատիկոս և աստղագետ Իբն Իրաքը։ 995 թվականին Ալ-Բիրունին տեղափոխվել է Ռեյ քաղաք, որտեղ աշխատել է Աբու Մահմուդ ալ-Հոջանդիի մոտ։ 997 թվականին վերադարձել է Խորեզմ և մինչև 1009 թվականը Գուրգանջում աշխատել է Ալիի և Մամուն II-ի մոտ։

1017 թվականին սուլթան Մահմուդ Ղազնևին գրավեց Խորզեմը և Ալ-Բիրունին մյուս գիտնականների հետ տեղափոխվեց Գազնի, որտեղ աշխատեց սուլթան Մահմուդի և նրա հետնորդներ Մասուդի և Մաուդուդի համար։ Ալ-Բիրունին մասնակցեց դեպի Հնդկաստան Մահմուդի արշավանքներին, որտեղ ապրեց մի քանի տարի։

Գիտական աշխատանքներ խմբագրել

Ալ-Բիրունիի գրքի պարսկերեն տարբերակի պատկերազարդում։ Ցույց է տրված լուսնի երկու տարբեր փուլերը

Իր առաջին «Ժամանակագրություն կամ նախորդ սերունդներրի հուշարձաններ» աշխատությունում (1000թ․) Ալ-Բիրունին հավաքել և նկարագրել է իր ժամանակի բոլոր հայտնի օրացույցային համակարգերը և կազմել է բոլոր դարաշրջանների ժամանակագրական աղյուսակները։ 1030 թվականին «Հնդկաստան» աշխատությունում Բիրունին տվել է հնդիկների ընտանիքի, խոհանոցի և գիտության մանրամասն գիտական և քննադատական նկարագիրը՝ ուրվագծելով նրանց կրոնափիլիսոփայական համակարգը։

Աստղագիտությանը նվիրված է Բիրունիի 45 աշխատություն։

Ալ-Բիրունին իրանական նամականիշի վրա, 1973թ

Բիրունին մեծ ուշադրություն է դարձրել մաթեմատիկային, հատկապես եռանկյունաչափությանը։ 1038 թվականին Բիրունին գրել է «Հանքագիտություն, կամ գիրք թանկարժեքը գնահատելու համար», որտեղ հստակ տվել է մի շարք կոնկրետ հանքանյութերի, հանքաքարերի, մետաղների և խառնուրդների նկարագրերը։

Նրա բժշկագիտական աշխատությունները մեծ նշանակություն ունեն մեր օրերում։ Նա մանրամասն նկարագրել է մոտ 880 բույսեր՝ տալով դրանց հստակ հատկանիշները և կարգավորված տերմինաբանությունը։ Բիրունին հավաքել և տվել է մոտ 4500 բույսերի արաբական, հունական, սիրիական, պարսկական, խորեզմյան, թուրքական անվանումները, որոնք մեծ նշանակություն ունեն դեղագիտության պատմության ժամանակակից ուսումնասիրությունների համար^[10]։

Իր մայրենի խորեզմյան լեզվից բացի Բիրունին տիրապետել է արաբերենին, պարսկերենին, հունարենին, լատիներենին, թուրքերենին, սիրիական լեզվին, իվրիտին, սանսկրիտին և հինդիին։

Հիշատակ խմբագրել

Տաջիկստանի Աբու Ռահման Բերունիի անվան տեխնիկական համալսարան։
Բերունիի անվան մետրոյի կայարան Տաշքենդում։
Հուշարձաններ Խորեզմում և Տաշքենդում։

Ֆիլմեր խմբագրել

Աբու Ռահման Բերունի (ֆիլմ), 1974 թ․։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ CONOR.Sl
↑
- Bosworth, C. E. (1968), «The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000—1217)», Cambridge History of Iran, vol. 5: The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge University Press, p.7.
- R.N. Frye, «The Golden age of Persia», 2000, Phoenix Press. pg 162.
- M. A. Saleem Khan, «Al-Biruni’s discovery of India: an interpretative study», iAcademicBooks, 2001. pg 11
- Rahman H. U. A Chronology of Islamic History: 570 - 1000 CE. 1995London|ip.167
↑
- Biruni (2007). Encyclopædia Britannica. Retrieved 22 April 2007;
- David C. Lindberg, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press, p. 18;
- L. Massignon, «Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe» in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217—219;
- Gotthard Strohmaier, «Biruni» in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. p.112;
- D. N. MacKenzie, Encyclopaedia Iranica, «CHORASMIA iii. The Chorasmian Language»;
- A.L.Samian, «Al-Biruni» in Helaine Selin (ed.), "Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures ", Springer, 1997. excerpt from page 157: «his native language was the Khwarizmian dialect»
↑ D.J. Boilot, «Al-Biruni (Beruni), Abu’l Rayhan Muhammad b. Ahmad», in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed., vol.1:1236-1238.
↑ Булгаков П. Г. Жизнь и труды Беруни. Ответственный редактор И. М. Муминов. Ташкент: Фан, 1972. С.26.
↑ Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 265. — ISBN 5-06-000085-0

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Abu Arrayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni (The MacTutor History of Mathematics archive)(անգլ.)
BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN (The Encyclopædia Iranica) Արխիվացված 2010-12-08 Wayback Machine(անգլ.)
ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA Արխիվացված 2013-12-03 Wayback Machine(անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալ-Բիրունի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 450)։

[_c4fb039de253138e-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804

[_c71fc54fcb3f3a04-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804

[_b556d391b40d2ae0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.

[_c557bef63ff2361f-4] Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_1f93dbddb7634ce2-5] CONOR.Sl

[6] 
Bosworth, C. E. (1968), «The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000—1217)», Cambridge History of Iran, vol. 5: The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge University Press, p.7.

R.N. Frye, «The Golden age of Persia», 2000, Phoenix Press. pg 162.

M. A. Saleem Khan, «Al-Biruni’s discovery of India: an interpretative study», iAcademicBooks, 2001. pg 11

Rahman H. U. A Chronology of Islamic History: 570 - 1000 CE. 1995London|ip.167

[7] Bosworth, C. E. (1968), «The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000—1217)», Cambridge History of Iran, vol. 5: The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge University Press, p.7.

[8] R.N. Frye, «The Golden age of Persia», 2000, Phoenix Press. pg 162.

[9] M. A. Saleem Khan, «Al-Biruni’s discovery of India: an interpretative study», iAcademicBooks, 2001. pg 11

[10] Rahman H. U. A Chronology of Islamic History: 570 - 1000 CE. 1995London|ip.167

[7] 
Biruni (2007). Encyclopædia Britannica. Retrieved 22 April 2007;

David C. Lindberg, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press, p. 18;

L. Massignon, «Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe» in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217—219;

Gotthard Strohmaier, «Biruni» in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. p.112;

D. N. MacKenzie, Encyclopaedia Iranica, «CHORASMIA iii. The Chorasmian Language»;

A.L.Samian, «Al-Biruni» in Helaine Selin (ed.), "Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures ", Springer, 1997. excerpt from page 157: «his native language was the Khwarizmian dialect»

[12] Biruni (2007). Encyclopædia Britannica. Retrieved 22 April 2007;

[13] David C. Lindberg, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press, p. 18;

[14] L. Massignon, «Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe» in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217—219;

[15] Gotthard Strohmaier, «Biruni» in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. p.112;

[16] D. N. MacKenzie, Encyclopaedia Iranica, «CHORASMIA iii. The Chorasmian Language»;

[17] A.L.Samian, «Al-Biruni» in Helaine Selin (ed.), "Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures ", Springer, 1997. excerpt from page 157: «his native language was the Khwarizmian dialect»

[EIs-8] D.J. Boilot, «Al-Biruni (Beruni), Abu’l Rayhan Muhammad b. Ahmad», in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed., vol.1:1236-1238.

[9] Булгаков П. Г. Жизнь и труды Беруни. Ответственный редактор И. М. Муминов. Ташкент: Фан, 1972. С.26.

[10] Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 265. — ISBN 5-06-000085-0

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[4]

[5]

[9]

[10]

Ալ-Բիրունի պարս.՝ ابوریحان محمد بن احمد البیرونی

Ծնվել է	սեպտեմբերի 4, 973^[1] Կաթ, Խորեզմ, Սամանիների պետություն^[2]
Մահացել է	դեկտեմբերի 9, 1048^[3] (75 տարեկան) Ղազնի, Ղազնևիների պետություն
Բնակության վայր(եր)	Ռեյ^[3], Ղազնի^[3] և Գորգան^[3]
Քաղաքացիություն	Սամանիների պետություն^[1] և Ղազնևիների պետություն
Դավանանք	իսլամ
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, քիմիկոս, աշխարհագրագետ, Խորագետ, մաթեմատիկոս, քարտեզագիր, աստղագետ, թարգմանիչ, մարդաբան, ֆիզիկոս, աստղագուշակ, պատմաբան, լեզվաբան, հնդկագետ, գրող, դեղագործ, մարդասեր և բուսաբան
Գործունեության ոլորտ	ֆիզիկա, մաթեմատիկա, աստղագիտություն, բնագիտություն, պատմություն, ժամանակագրություն, աշխատանքային, հնդկագիտություն, Երկրագիտություն, աշխարհագրություն, փիլիսոփայություն, Քարտեզագրություն, մարդաբանություն, աստղագուշակություն, քիմիա, բժշկություն, հոգեբանություն, աստվածաբանություն, դեղագիտություն, կրոնի պատմություն և Միներալոգիա
Տիրապետում է լեզուներին	պարսկերեն, Khwarezmian?, հին հունարեն, հին եբրայերեն, սիրիերեն, սանսկրիտ և արաբերեն^[4]^[5]
Abu Rayhan al-Biruni Վիքիպահեստում