Օրթոկլազ

Օրթոկլազ
Ընդհանուր
Կատեգորիա	Սիլիկատային միներալ
Բանաձև ; (կրկնվող միավորը)	KAlSi3O8
Նիկել-Շտրունցի դասակարգում	9.FA.30
Բյուրեղի սիմետրիա	C2/m
Նույնականացում
Գույն	Անգույն, կանաչավուն, մոխրագույն, դեղնամոխրագույն, սպիտակ, վարդագույն
Շերտի գույն	սպիտակ
Բյուրեղային համակարգ	Մոնոկլինային
Մոոսի կարծրություն	6
Փայլ	Շերտի մակերևույթին ապակենման, մարգարտափայլ
Շերտեր	Սպիտակ
Թափանցիկություն	Թափանցիկից կիսաթափանցիկ
Ձգողականություն	2.55–2.63
Օպտիկական հատկություններ	Երկառանցք (-), 2V = 65–75
Բեկման ցուցանիշ	nα = 1.518–1.520 ; nβ = 1.522–1.524 ; nγ = 1.522–1.525
Երկճառագայթաբեկում	0.0050–0.0060
Դիսպերսիա	Հարաբերական ուժեղ
Մարում	Ճեղքման ուղղությանը զուգահեռ
Ծանոթագրություններ
Ենթակատեգորիա	դաշտային սպաթներ և alkali feldspar?

Օրթոկլազ, (հունարեն՝ ὀρθός – ուղիղ և κλάσις – բեկվածք), տեկտոսիլիկատային ապարագոյացնող միներալ (KAlSi₃O₈) դաշտային սպաթների խմբից։ Երբեմն անվանում են կալիումական դաշտային սպաթ։ Լուսնաքար կոչվող կիսաթանկարժեք քարը հիմնականում բաղկացած է օրթոկլազից։ «Ուղիղ բեկվածք» անվանումը ստացել է, քանի որ միներալի ճեղքման հարթությունները միմյանց ուղղահայաց են։

Ձևավորում և տարատեսակներ խմբագրել

Օրթոկլազը հանդիսանում է գրանիտների մեծ մասի և այլ թթվային ժայթքումնային ապարների սովորական բաղադրիչը ու հաճախ պեգմատիտներում ձևավորում է հսկայական բյուրեղներ և զանգվածներ։

Էլբաիտ-օրթոկլազ-քվարց

Որպես կանոն, կալիումական օրթոկլազի գոյացման վերջին «անդամը» օրթոկլազի և ալբիտի (նատրիումական պլագիոկլազ NaAlSi₃O₈) պինդ լուծույթն է։ Հողի մեջ դանդաղորեն սառելով առաջանում են նատրումով հարուստ ալբիտային սկավառակներ, ինչի արդյունքում մնացած չհալված օրթոկլազը հարստանում է կալիումով։ Ստացված երկու դաշտային սպաթների սերտաճվածքը անվանում են պերտիտ։

Պիրիտի ներառումներով ադուլարիա

Սանիդինը KAlSi₃O_8-ի բարձրջերմաստիճանային պոլիմորֆն է։ Այն տարածված է արագ սառեցված հրաբխային ապարներում, ինչպիսիք են օբսիդիանը, և թթվային պիրոկլաստ ապարներում, մասնավորապես Գերմանիայում Դրանխենվելս լեռան տրախիտային ապարներում։ KAlSi₃O₈-ի ցածրջերմաստիճանային պոլիմորֆը միկրոկլինն է։

Ադուլարիան միկրոկլինի կամ օրթոկլազի ցածրջերմաստիճանային տարատեսակն է, որի մասին առաջին հաղորդագրությունները եղել են Շվեցարիայի Ադուլա Ալպերից^[4]։ Առաջին անգամ այն նկարագրվել է 1781 թվականին իտալացի բնագետ Էրմենեգիլդո Պինիի կողմից^[5]։ Լուսնաքարում առկա է ադուլարեսցենցիա կոչվող օպտիկական էֆեկտը, որն անվանակոչել են համանուն միներալի անունով^[6]։

Օրթոկլազի գրանցված ամենամեծ միաբյուրեղը հայտնաբերվել է Ուրալում (Ռուսաստան)։ Նրա չափերը՝ 10×10×0.4մ, կշիռը՝ 100 տոննա^[7]։

Կիրառում խմբագրել

Այլ կալիումական դաշտային սպաթների նման, օրթոկլազը ևս հանդիսանում է սովորական հումք որոշ ապակիների և կերամիկայի պատրաստման համար, ինչպիսիք են հախճապակին, ինչպես նաև մաքրող փոշիների բաղադրիչ է ։

Օրթոկլազի և ալբիտի որոշ սերտաճած բյուրեղներն ունեն գրավիչ գունատ փայլ և ոսկերչության մեջ անվանվում են լուսնաքար։ Լուսնաքարերի մեծ մասը սպիտակ են և կիսաթափանցիկ, բայց հանդիպում են նաև մոխրագույն և դեղձի գույն տեսակները։ Գեմոլոգիայում այդ փայլը անվանում են ադուլարեսցենցիա։ Լուսնաքարը Ֆլորիդայի պետական խորհրդանիշն է։

Ծիածանագույն լուսնաքար կոչվող թանկարժեք քարը ավելի շուտ լաբրադորիտի անգույն տեսակն է և տարբերվում է իսկական լուսանաքարից իր ավելի մեծ թափանցիկությամբ և գունային խաղերով, չնայած նրանց արժեքները և երկարակեցությունը խիստ չեն տարբերվում։

Օրթոկլազը տաս միներալներից մեկն է, որի կարծրությունն ըստ Մոոսի սանդղակի 6 է։

NASA-ի Curiosity Rover մարսագնացը Մարսի ավազաքարերում հայտնաբերել է օրթոկլազի մեծ քանակներ, որից կարելի է ենթադրել, որ Մարսի վրա մի քանի ապարներ, հնարավոր է, անցել են բարդ երկրաբանական պրոցեսներ, օրինակ՝ կրկնակի հալեցում^[8]:

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Օրթոկլազ կատեգորիայում։

Միներալ ադուլար, լուսնաքար
Անմշակ լուսնաքար
Լուսնաքարի փայլեցրած զարդաքար

Լուսնաքար խմբագրել

Լուսանաքարը նատրիումի, կալիումի, ալյումինի, սիլիկատ է ((Na,K)AlSi₃O₈) դաշտային սպաթների խմբից, որն ունի մարգարտափայլ տեսք և ցուցաբերում է օպալեսցենտ փայլ^[9]^[10]։ Այլընտրանքային անունը հեկատոլիտ է^[10]։

Անունը ծագում է տեսողական էֆեկտից, փայլից, կամ գունային խաղից, որը բյուրեղի միկրոստրուկտուրայում լույսի դիֆրակցիայի արդյունք է։ Միկրոստրուկտուրան բաղկացած է կանոնավոր դասավորված տարբեր ալկալիական դաշտային սպաթների (օրթոկլազ, նատրիումով հարուստ պլագիոկլազ) շերտերից։

Պատմություն խմբագրել

Լուսնաքարն օգտագործվել է ոսկերչության մեջ հազարամյակների ընթացքում, այդ թվում նաև հին քաղաքակրթություններում։ Հռոմեացիները հիանում էին լուսնաքարով, քանի որ համարում էին, որ այն Լուսնի լույսի քարացած ճառագայթներն են^[11]։ Եվ հռոմեացիները, և հույները լուսնաքարը կապում էին իրենց լուսնային աստվածների հետ։ Պատմության ավելի ուշ ժամանակաշրջաններում լուսնաքարը դարձավ հանրահայտ մոդեռնի ժամանակաշրջանում։ Ֆրանսիացի ոսկերիչ Ռենե Լալիկը և շատ ուրիշներ ստեղծեցին մեծ քանակությամբ զարդեր լուսնաքարի գործածությամբ^[12]։

Երկրաբանություն խմբագրել

Ամենատարածված լուսնաքարը հանդիսանում է ադուլարը, որը դաշտային սպաթի տարատեսակ պլագիոկլազի միներալ է։ Անվանակոչվել է Շվեցարիայի Ադուլա լեռան մոտ գտնվող նախկին հանքահորի պատվին։ Ներկայումս այդտեղ հիմնված է Սուրբ Գոթարդ քաղաքը^[9]։

Պլագիոկլազի, դաշտային սպաթի, օլիգոկլազի +/- կալիումական դաշտային սպաթի պինդ լուծույթները ևս առաջացնում են լուսնաքարի նմուշներ։

Հանքավայրեր խմբագրել

Լուսնաքարի հանքավայրեր կան Հայաստանում (հիմնականում Սևանա լճի տարածքում), Ավստրալիայում, Ավստրիայի Ալպերում, Մեքսիկայում, Մադագասկարում, Մյանմայում, Լեհաստանում, Հնդկաստանում, Շրի Լանկայում^[13] և ԱՄՆ-ում^[10]։

Այլ խմբագրել

Լուսնաքարը Ֆլորիդա նահանգի թանկարժեք քարն է։ Որպես այդպիսին այն ճանաչվել է 1970 թվականին՝ ի պատիվ Լուսնի վրա վայրէջք կատարելու հիշատակին, որը տեղի է ունեցել Քենեդիի անվան տիեզերական կայանից։ Չնայած այն հանգամանքին, որ լուսնաքարը Ֆլորիդայի թանկարժեք քարն է՝ այն չի հանդիպում այդ նահանգում^[14]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ «Orthoclase: Orthoclase mineral information and data». www.mindat.org. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.
↑ Handbook of Mineralogy
↑ Barthelmy, Dave. «Orthoclase Mineral Data». www.webmineral.com. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.
↑ «Adularia: Adularia mineral information and data». www.mindat.org. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.
↑ Roth, Philippe (2006). «The early history of Tremolite» (PDF). Axis. 2 (3): 1–10. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 2-ին.
↑ «Moonstone Value, Price, and Jewelry Information». gemsociety.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.
↑ P. C. Rickwood (1981). «The largest crystals» (PDF). American Mineralogist. 66: 885–907.
↑ http://www.nasa.gov/press/2014/june/nasa-s-mars-curiosity-rover-marks-first-martian-year-with-mission-successes
↑ ^9,0 ^9,1 Moonstone Gemological Information Արխիվացված 2016-04-19 Wayback Machine International Gem Society, Retrieved 01-05-15
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Moonstone on Mindat.org
↑ "Moonstone" American Gem Trade Association. Retrieved 21 January 2011.
↑ "Moonstone" International Colored Gemstone Association. Retrieved 26 April 2012.
↑ "Moonstone" Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 20 Jan. 2011.
↑ «Moonstone - Florida State Symbols». Florida Division of Historical Resource. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[1] «Orthoclase: Orthoclase mineral information and data». www.mindat.org. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.

[2] Handbook of Mineralogy

[3] Barthelmy, Dave. «Orthoclase Mineral Data». www.webmineral.com. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.

[4] «Adularia: Adularia mineral information and data». www.mindat.org. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.

[5] Roth, Philippe (2006). «The early history of Tremolite» (PDF). Axis. 2 (3): 1–10. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 2-ին.

[6] «Moonstone Value, Price, and Jewelry Information». gemsociety.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.

[7] P. C. Rickwood (1981). «The largest crystals» (PDF). American Mineralogist. 66: 885–907.

[8] ttp://www.nasa.gov/press/2014/june/nasa-s-mars-curiosity-rover-marks-first-martian-year-with-mission-successes

[Gemsoc-9] 9,0 ^9,1 Moonstone Gemological Information Արխիվացված 2016-04-19 Wayback Machine International Gem Society, Retrieved 01-05-15

[Mindat-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 Moonstone on Mindat.org

[AGTA-11] "Moonstone" American Gem Trade Association. Retrieved 21 January 2011.

[ICGA-12] "Moonstone" International Colored Gemstone Association. Retrieved 26 April 2012.

[Britannica-13] "Moonstone" Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 20 Jan. 2011.

[14] «Moonstone - Florida State Symbols». Florida Division of Historical Resource. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]