Վիքիպեդիա

Նամըք Քեմալ

(Վերահղված է Քեմալ, Ն.ից)

Նամըք Քեմալ (թուրքերեն՝ Namık Kemal, դեկտեմբերի 21, 1840(1840-12-21)[1][2], Թեքիրդաղ, Օսմանյան կայսրություն[3] - դեկտեմբերի 2, 1888(1888-12-02)[4][1][2], Խիոս, Archipelago Vilayet, Օսմանյան կայսրություն[3]), թուրք բանաստեղծ, գրող, լրագրող և դրամատուրգ։ Թանզիմաթի ստեղծողներից մեկը։ Նոր օսմաններ կազմակերպության ստեղծողներից և ղեկավարներից մեկը։ Նամըք Քեմալը հայտնի է որպես թուրքական նոր գրականության առաջին դեմք։ Գրել է մոնոգրաֆիաներ Սալահ ադ Դինի, Մուհամմեդ II-ի և Սելիմ I-ի մասին։

Նամըք Քեմալ
Namık Kemal
Ծնվել էդեկտեմբերի 21, 1840(1840-12-21)[1][2]
ԾննդավայրԹեքիրդաղ, Օսմանյան կայսրություն[3]
Վախճանվել էդեկտեմբերի 2, 1888(1888-12-02)[4][1][2] (47 տարեկան)
Վախճանի վայրԽիոս, Archipelago Vilayet, Օսմանյան կայսրություն[3]
ԳերեզմանBolayır
Մասնագիտությունբանաստեղծ, լրագրող, գրող, քաղաքական գործիչ, պատմաբան, արձակագիր, դրամատուրգ և թարգմանիչ
Քաղաքացիություն Օսմանյան կայսրություն
Ուշագրավ աշխատանքներHomeland or Silistra?, Q6087450? և Cezmi?
 Namık Kemal Վիքիպահեստում

Վաղ տարիներ

խմբագրել
 
Նամըք Քեմալը (աջից) իր ընկեր Քանիփաշազադե Ռըֆաթ Բեյի հետ

Նամըք Քեմալը ծնվել է Թեքիրդաղում 1840 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Ֆաթմա Զեհրա Հանըմի և սուլթանական պալատի գլխավոր աստղագետ Մուստաֆա Ասըմ բեյի ընտանիքում։ Քեմալի հայրը թուրքական ծագում ուներ, նրա ընտանիքը Բուրսա նահանգի Ենիշեհիր քաղաքից էր[5][6]։ Քանի որ Օսմանյան կայսրության ժամանակ ազգանուններ չեն օգտագործվել, «Քեմալը» նրա ազգանունը չէր, այլ նրա անվան մի մասը։ Երիտասարդ տարիներին Քեմալը ճամփորդել է ամբողջ Օսմանյան կայսրությունում՝ կանգ առնելով Կոստանդնուպոլսում, Կարսում և Սոֆիայում, և ուսումնասիրել է մի շարք առարկաներ, այդ թվում՝ պոեզիա։ 1857 թվականին՝ 17 տարեկան հասակում, Քեմալն աշխատել է Օսմանյան կառավարության թարգմանչական գրասենյակում (թուրքերեն՝ Tercüme Odası)[7]։ Սակայն իր հոդվածների քաղաքական բնույթի պատճառով մեծ վեզիր Մեհմեդ Էմին Ալի փաշան Քեմալին ստիպել է թողնել այդ աշխատանքը, և նա միացել է «Նոր օսմաններ»-ին իր ընկեր և զինակից Իբրահիմ Շինասիի հետ թղթակցել Tasvîr-i Efkâr-ին (Գաղափարների տեղեկագիր)։ Քեմալն աշխատել է որպես խմբագիր մինչև 1867 թվականին իր աքսորն ու փախուստը Փարիզ[7]։

Քաղաքական գործունեություն

խմբագրել

Նոր օսմաններ

խմբագրել

Նոր օսմանները քաղաքական ակտիվիստների խումբ էին, որոնց անդամները հիմնականում պատկանում էին օսմանյան հասարակության երիտասարդ վերնախավին[8][9]։ Այս խմբի հիմնական նպատակը ներկայացուցչական կառավարման արևմտյան գաղափարներին համապատասխան քաղաքական բարեփոխում իրականացնելն էր[8][9]։

1862 թվականին Նոր օսմաններին միանալուց հետո Քեմալը անընդհատ էսսեներ էր գրում քաղաքական, վարչական, սոցիալական և արտաքին քաղաքական բարեփոխումների թեմաներով[10][11]։ 1864 թվականին Քեմալը գլխավորել է օսման.՝ Tasvîr-i Efkâr բարեփոխական թերթը այն բանից հետո, երբ նրա նախկին սեփականատեր և Քեմալի ընկեր Իբրահիմ Շինասիին աքսորել են երկրից[11]։ 1868 թվականին, այն բանից հետո, երբ Քեմալը ստիպված եղավ ապաստան գտնել Փարիզում, նա սկսեց հրատարակել «Hürriyet» (Ազատություն) թերթը, որը նույնպես աջակցում էր նոր օսմանցիների նպատակներին[10]։ Քեմալի թերթերը արագորեն դարձան հանրաճանաչ վայր նոր օսմանների կողմից իրենց հակասուլթանատական և արտախորհրդարանական տրամադրություններն արտահայտելու համար[11]։ Սակայն նրանց անկեղծության արդյունքում շատ Նոր օսմաններ Քեմալի նման ստիպված էին փախչել կայսրությունից և ապաստան փնտրել Արևմտյան Եվրոպայում[11]։

Նամըք Քեմալը հիացած էր Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետության Սահմանադրությամբ, նա ամփոփեց նոր օսմանների քաղաքական գաղափարները՝ ինչպես օրինակ ազգի ինքնիշխանությունը, իշխանությունների տարանջատումը, պաշտոնատար անձանց պատասխանատվությունը, անձնական ազատությունը, հավասարությունը, մտքի ազատությունը, մամուլի ազատությունը, ասոցիացիաների ազատությունը և այլն[12][13][14]։

Նամըք Քեմալը հենվում էր Միացյալ Թագավորության խորհրդարանական Սահմանադրության վրա՝ նախապատվությունը տալով Ֆրանսիայի սահմանադրությանը, որը Նապոլեոն III-ի օրոք նա համարում էր չափազանց ավտորիտար։ Մյուս կողմից, Լոնդոնը, իր «իշխանությունների դեմ ուղղված հասարակական կարծիքի աննկուն ուժով», քաղաքական սկզբունքներում դիտում էր որպես «խաղաղության մոդել»[15]։

Գաղափարախոսություն և աքսոր

խմբագրել
 
Նամըք Քեմալի լուսանկարը, որն արվել է Ստամբուլում 1878 թվականին

Նամըք Քեմալի վրա ուժեղ ազդեցություն են ունեցել կառավարության և ժողովրդի միջև հարաբերությունների արևմտյան հասկացությունները։ Այսպիսով, նա և իր հայրենակիցները դեմ էին սուլթան Աբդուլազիզի (իշխել է 1861-1876 թվականներին) և նրա խորհրդականներ Մեհմեդ Էմին Ալի փաշայի և Մեհմեդ Ֆուադ փաշայի նախաձեռնած կառավարության կենտրոնացման շարժմանը[16]: Կառավարության քննադատության արդյունքում Նամըք Քեմալը վտարվել է Օսմանյան կայսրությունից 1867 թվականին և փախել Փարիզ, որտեղ ապաստան էին գտել բազմաթիվ այլ երիտասարդ աքսորյալ նոր օսմանցիներ[17]։

1869 թվականին կամ 1870 թվականին Քեմալին թույլատրվել է վերադառնալ Կոստանդնուպոլիս, և նա շարունակել է գրել Նոր օսմանների մի շարք թերթերի համար և, ի վերջո, հրատարակել է իր սեփական թերթերից մեկը՝ «İbret»-ը (Խրատ), որում նա շոշափում էր ավելի մտավոր, սոցիալական և ազգային թեմաներ։ Թերթերից մեկը, որտեղ նա համագործակցում էր այդ ժամանակահատվածում «Basiret»-ն էր[18]։

Բացի այդ, հենց Կոստանդնուպոլիս վերադառնալուց հետո Քեմալը գրել է իր ամենանշանակալի և ազդեցիկ ստեղծագործությունը՝ «Vatan Yahut Silistre» պիեսը, որը թարգմանաբար նշանակում է «Հայրենիք կամ Սիլիստրաե»[17][19]։ Պիեսը պատմում էր օսմանյան զինվորի մասին, որի նվիրվածությունը իր ազգին, այլ ոչ թե կրոնին կամ նվիրվածությանը սուլթանին, դրդել է նրան պաշտպանել բուլղարական Սիլիստրա քաղաքը ռուսներից Ղրիմի պատերազմի ժամանակ[20]։ Քեմալից առաջ Օսմանյան կայսրությունում չլսված այս ազգայնական տրամադրությունների ազդեցությունը թուրք ժողովրդի վրա այնքան ուժեղ էր, որ Քեմալի «İbret» թերթը փակվեց, իսկ ինքը՝ Քեմալը, երկրորդ անգամ վտարվեց կայսրությունից[20]։ Այս երկրորդ աքսորի ընթացքում Քեմալը ապաստան է գտել Կիպրոսում[20]։

Նրա գլուխգործոցը՝ «Ձոն ազատությանը», ամփոփում է նրա քաղաքական հայացքները[21]։

Հետագա գործունեություն

խմբագրել
 
Նամըք Քեմալը ազգային ինքնության ձևավորման առաջատար դեմքերից մեկն էր

Ինչպես շատ Նոր օսմաններ, Նամըք Քեմալը աջակցել է Մուրադ V-ի գահ բարձրանալուն 1876 թվականին Աբդուլազիզի հրաժարականից հետո[16][22]։ Այնուամենայնիվ, նրանց հույսերը, որ Մուրադը կիրականացներ իրենց երազած բարեփոխումները, փլուզվել են, քանի որ արագ ակնհայտ է դարձել, որ նա չի համապատասխանում օրենքներին. նրա ծանր նյարդերն ու ալկոհոլիզմը հանգեցրին նրա հրաժարականին ընդամենը երեք ամիս անց[23]։ Նամըք Քեմալը բողոքել է Մուրադի տապալման դեմ և շարունակել է աջակցել Մուրադի արևմտյան քաղաքական հայացքներին, բայց, ի վերջո, նրա խնդրանքները որևէ ազդեցություն չեն ունեցել, և Մուրադ V-ը հրաժարական է տվել 1876 թվականին[24]։

Չնայած Մուրադի հրաժարականին, Օսմանյան կայսրության առաջին խորհրդարանը՝ Օսմանյան կայսրության գլխավոր ասամբլեան, ստեղծվել է 1876 թվականին, հիմնականում նոր օսմանների ճնշման, ինչպես նաև Միդհաթ փաշայի քաղաքական ազդեցության արդյունքում[25]։ Այնուամենայնիվ, չնայած սկզբում Մուրադ V-ին հաջորդած սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը պատրաստ էր թույլ տալ, որ խորհրդարանը գործի, նա արագորեն որոշել էր, որ իր համար ավելի հեշտ է բարեփոխում իրականացնել՝ գրավելով ավտոկրատական իշխանությունը, այլ ոչ թե սպասելով ընտրված պաշտոնյաների հաստատմանը[26]։ Իր ավտոկրատ կառավարումը հաջողությամբ իրականացնելու համար Աբդուլ Համիդ II-ը աքսորել է բազմաթիվ նոր օսմանների, այդ թվում՝ Նամըք Քեմալին[27]։ Այսպիսով, երրորդ անգամ Քեմալը աքսորվել է Կոստանդնուպոլսից և ստիպված է եղել վարչական պաշտոն զբաղեցնել Քիոս կղզում, որտեղ էլ նա 1888 թվականին մահացել է[27][28]։

Ժառանգություն

խմբագրել
 
Նամըք Քեմալի արձանը Թեքիրդաղում

Նամըք Քեմալը մեծ ազդեցություն է ունեցել թուրքական ազգային ինքնության ձևավորման վրա։ Քեմալի շեշտադրումը ազգային հավատարմության վրա, այլ ոչ թե միապետին հավատարմության վրա (որի վրա ազդել են արևմտաեվրոպական ինքնակառավարման իդեալները) նպաստել է ոչ միայն 20-րդ դարի սկզբին ժողովրդավարության տարածմանը, այլև Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության ձևավորմանը[29]։ Ժամանակակից Թուրքիայի հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը հաճախ է նշել, որ իր երիտասարդության տարիներին իր վրա ազդել են Քեմալի աշխատանքները, և որ հետագայում դրանք ոգեշնչման աղբյուր են դարձել թուրքական կառավարության և պետության ձեւավորման գործում նրա նպատակների համար[30]։

Մատենագիտություն

խմբագրել

Նովելներ

խմբագրել
  • İntibah yahut Ali Bey'in sergüzeşiti (1874), (Ալի բեյի տպավորություն կամ ցուցահանդես)
  • Cezmi (1887/88), պատմական վեպ, որը հիմնված է 16-րդ դարի Ղրիմի թաթարների խանի կյանքի վրա

Դրամաներ

խմբագրել
  • Vatan yahut Silistre (Հայրենիք կամ Սիլիստրե)
  • Akif Bey
  • Gülnihal
  • Kara Bela (Սև չարիք)
  • Zavallı Çocuk (Խեղճ երեխա)
  • Celaleddin Harzemşah

Գրական քննադատություն

խմբագրել
  • Bahar-ı Daniş Mukaddimesi
  • Terceme-i Hâl-i Nevruz Bey
  • Mukaddime-i Celal
  • Tahrîb-i Harabat
  • Takip
  • İrfan Paşa'ya Mektup
  • Renan Müdafaanâmesi
  • İntibah Mukaddimesi
  • Mes Prison Muahezenesi

Պատմական աշխատություններ

խմբագրել
  • Bârika-i Zafer (Հաղթանակի կայծ)
  • Devr-i İstîlâ (Ներխուժման դարաշրջան)
  • Evrâk-ı Perîşan (Ցրված փաստաթղթեր)
  • Silistre Muhâsarası (Սիլիստրիայի պաշարում)
  • Kanije Muhâsarası (Նադկանիգայի պաշարում)
  • Osmanlı Tarihi Medhali (Օսմանյան կայսրության պատմության ներածություն)

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija (хорв.) — 2009.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Намык Кемаль // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Encyclopædia Britannica
  5. ↑ Nihal Atsız, Türk Tarihinde Meseleler, Ankara 1966, p. 144
  6. ↑ Bernard Lewis (1968). The Emergence of Modern Turkey. Oxford U.P. էջ 141. ISBN 9780195134605.
  7. ↑ 7,0 7,1 Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 130. ISBN 978-0-521-29166-8.
  8. ↑ 8,0 8,1 Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջեր 70–71. ISBN 978-0-521-29166-8.
  9. ↑ 9,0 9,1 Rifaʻat Ali Abou-El-Haj (2005). Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries. Syracuse University Press. էջ 79. ISBN 978-0-8156-3085-2.
  10. ↑ 10,0 10,1 Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters (1 January 2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. էջ 418. ISBN 978-1-4381-1025-7.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 131. ISBN 978-0-521-29166-8.
  12. ↑ Berger, Stefan; Miller, Alexei (2015). Nationalizing Empires. Central European University Press. էջ 447. ISBN 978-9633860168. Վերցված է 6 May 2017-ին.
  13. ↑ Black, Antony (2011). The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present. Edinburgh University Press. ISBN 978-0748688784. Վերցված է 6 May 2017-ին.
  14. ↑ Hanioğlu, M. Şükrü (2008). A Brief History of the Late Ottoman Empire, Princeton University Press. 0-691-14617-9. p. 104.
  15. ↑ Lord Kinross Ottoman Centuries
  16. ↑ 16,0 16,1 Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters (1 January 2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. էջ 5. ISBN 978-1-4381-1025-7.
  17. ↑ 17,0 17,1 Patrick Balfour, 3rd Baron Kinross (1 August 1979). Ottoman Centuries. HarperCollins. էջ 506. ISBN 978-0-688-08093-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  18. ↑ Murat Cankara (2015). «Rethinking Ottoman Cross-Cultural Encounters: Turks and the Armenian Alphabet». Middle Eastern Studies. 51 (1): 6. doi:10.1080/00263206.2014.951038. S2CID 144548203.
  19. ↑ Hearing the Crimean War: Wartime Sound and the Unmaking of Sense. Gavin Williams p.37
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Patrick Balfour, 3rd Baron Kinross (1 August 1979). Ottoman Centuries. HarperCollins. էջ 507. ISBN 978-0-688-08093-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  21. ↑ «Ode to Freedom - A Poetic Translation | Tamga Türk». www.tamgaturk.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-08-04-ին.
  22. ↑ Patrick Balfour, 3rd Baron Kinross (1 August 1979). Ottoman Centuries. HarperCollins. էջ 514. ISBN 978-0-688-08093-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  23. ↑ Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters (1 January 2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. էջ 404. ISBN 978-1-4381-1025-7.
  24. ↑ Patrick Balfour, 3rd Baron Kinross (1 August 1979). Ottoman Centuries. HarperCollins. էջ 515. ISBN 978-0-688-08093-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  25. ↑ Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջեր 181–182. ISBN 978-0-521-29166-8.
  26. ↑ Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 212. ISBN 978-0-521-29166-8.
  27. ↑ 27,0 27,1 Patrick Balfour, 3rd Baron Kinross (1 August 1979). Ottoman Centuries. HarperCollins. էջ 530. ISBN 978-0-688-08093-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  28. ↑ Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջեր 212–213. ISBN 978-0-521-29166-8.
  29. ↑ Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. 2. Cambridge University Press. էջեր 260–261. ISBN 978-0-521-29166-8.
  30. ↑ Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters (1 January 2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. էջ 48. ISBN 978-1-4381-1025-7.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նամըք Քեմալ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նամըք_Քեմալ&oldid=10040741» էջից