Վիկտոր Շյոլշեր

	Վիկտոր Շյոլշեր
Կուսակցություն՝	The Mountain (1849–1852)?
Կրթություն՝	Կոնդորսե լիցեյ
Մասնագիտություն՝	քաղաքական գործիչ
Ծննդյան օր	հուլիսի 22, 1804[…]
Ծննդավայր	Փարիզ, Ֆրանսիա
Վախճանի օր	դեկտեմբերի 25, 1893 (89 տարեկան)
Վախճանի վայր	Ույ (Ֆրանսիա)
Թաղված	Պանթեոն (Փարիզ) և Grave of Schœlcher
Քաղաքացիություն	Ֆրանսիա
Հայր	Marc Schœlcher?
Մայր	Victoire Jacob?
Victor Schoelcher

Վիկտոր Շյոլշեր (հուլիսի 22, 1804(1804-07-22)^[1]^[2]^[3]^[…], Փարիզ, Ֆրանսիա - դեկտեմբերի 25, 1893(1893-12-25)^[2]^[3], Ույ (Ֆրանսիա)), ֆրանսիացի աբոլիցիոնիստ, գրող, քաղաքական գործիչ և լրագրող, առավել հայտնի է 1848 թվականին Ֆրանսիայում ստրկության վերացման գործում իր գլխավոր դերով՝ Երկրորդ Հանրապետության օրոք։

Վաղ կյանք

Շյոլշերը ծնվել է Փարիզում 1804 թվականի հուլիսի 22-ին։ Նրա հայրը՝ Մարկ Շյոլշերը (1766-1832) եղել է ճենապակու գործարանի սեփականատեր^[4]։ Նրա մայրը՝ Վիկտուար Յակոբը (1767-1839), եղել է Սեն-է-Մարնի Մոյից, նրանց ամուսնության ժամանակ աշխատել է լվացքատանը՝ Փարիզում։ Վիկտոր Շյոլշերը մկրտվել է Սեն-Լորան եկեղեցում 1804 թվականի սեպտեմբերի 9-ին։

1818 թվականին ընդունվել է Լուի Լուիս-լե-Գրան, բայց մեկ տարի անց հեռացել է և սկսել աշխատել ընտանիքի ճենապակու գործարանում որը գտնվել է դյու Ֆոբուր Սեն-Դենի փողոցում։ Իր պատանեկության տարիներին Շյոլշերը դարձել է Բուրբոնների միապետության հակառակորդը, հաճախելիս է եղել Փարիզի գրական և քաղաքական սրահներ^[4]։ 1820 թվականին 16 տարեկան հասակում, հարել է մասոնականությանը՝ ընդունվելով փարիզյան Les Amis de la Vérité (Ֆրանսիայի Մեծ Արևելք) օթյակ, որն այն ժամանակ ոչ շատ խիստ քաղաքականացված ոչ էլ բացահայտ հեղափոխական: Հետագայում տեղափոխվել է մեկ այլ փարիզյան օթյակ՝ La Clémente Amitié^[5]^[6]:

Աբոլիցիոնիզմ

1828 թվականին Շյոլշերին հայրը ուղարկել է տասնութ ամիս տևողությամբ շրջագայության դեպի Ամերիկա՝ որպես ընտանիքի ձեռնարկության բիզնես ներկայացուցիչ։ Մայրցամաքում գտնվելու ժամանակ այցելել է Մեքսիկա, Կուբա և Միացյալ Նահանգների հարավ^[4]^[7]։ Այս ճանապարհորդության ընթացքում շատ բան է իմացել ստրկության մասին և սկսել է իր կարիերան որպես աբոլիցիոնիստ գրող, իսկ վերադառնալով Ֆրանսիա 1830 թվականին՝ հրապարակել է իր առաջին գրությունը՝ Revue de Paris-ում՝ Des noirs («Սևերի մասին») վերնագրով հոդվածը, որում առաջարկել է ստրկության աստիճանական վերացումը^[8]։ 1832 թվականին Շյոլշերը հոր մահից հետո ժառանգել է ընտանեկան բիզնեսը, բայց վաճառել է այն, որպեսզի իրեն նվիրի աբոլիցիոնիզմական գործին։ Հետագա տարիներին ճանապարհորդել է Եվրոպայով, իսկ 1840 թվականին մեկնել է Արևմտյան Հնդկաստան՝ ստրկության և բրիտանական գաղութներում դրա վերացման արդյունքների հետագա ուսումնասիրության համար^[8]։ Այնուհետև մեկնել է Եգիպտոս, Հունաստան և Թուրքիա, որտեղ ուսումնասիրել է մուսուլմանական ստրկությունը, և վերջապես Արևմտյան Աֆրիկա՝ ճանապարհորդելով Սենեգալով և Գամբիայում 1847 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1848 թվականի հունվարը^[4]։

Ճամփորդությունների ընթացքում ձեռք բերած ստրկության մասին գիտելիքներով Շյոլշերը դարձել է ստրուկների անհապաղ ազատագրման ջատագովը՝ այլևս չաջակցելով աստիճանական գործընթացին։ Այդ գաղափարները հրապարակել է Des colonies françaises: Abolition immédiate de l'esclavage (ֆրանսիական գաղութների մասին։ Ստրկության անհապաղ վերացում) գրքում 1842 թվականին՝ Արևմտյան Հնդկաստանից վերադառնալուց հետո^[4]^[7]։ Եղել է Société française pour l'abolition de l'esclavage (Ստրկության վերացման ֆրանսիական միություն) կազմակերպության անդամ, որը հիմնադրվել է 1834 թվականին և ձևավորվել է ժամանակակից բրիտանական աբոլիցիոնիստական հասարակությունների օրինակով^[8]։ 1830-ականների սկզբից հետո նաև եղել է հանրապետական ակտիվիստ Ֆրանսիայում և եղել է 1843 թվականին հիմնադրված առաջադեմ La Réforme թերթի հիմնադիրներից մեկը^[4], ինչպես նաև մշտական հեղինակներից^[7]։

Շյոլշերը մանրամասնել է սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումները, որոնք, նրա կարծիքով, անհրաժեշտ կլինեին Կարիբյան գաղութներին ստրկության վերացումից հետո^[7]։ Պնդել է, որ շաքարավազի արտադրությունը կարող է շարունակվել, թեև այն պետք է ռացիոնալացնել կենտրոնական խոշոր գործարանների կառուցմամբ, և դեմ է եղել հողի սեփականության կենտրոնացմանը։ Շյոլշերը եղել է առաջին եվրոպացի աբոլիցիոնիստը, որը այցելել է Հաիթի նրա անկախությունից հետո և մեծ ազդեցություն է ունեցել ֆրանսիական Վեստ Ինդիայի աբոլիցիոնիստական շարժումների վրա^[7]։ Դեմ է եղել հաիթիցիներից գանձված պարտքին, քանի որ ֆրանսիացի ստրկատերերը փոխհատուցում են փնտրել Հաիթիի հեղափոխության ժամանակ կորցրած իրենց ունեցվածքի համար^[9]։

Շյոլշերը 1848 թվականին, նկարվել է Լուի Ստանիսլաս Մարին-Լավինի կողմից:

1848 թվականի փետրվարին Ֆրանսիայում հեղափոխությունը տապալել է Հուլիսյան միապետությունը։ Շելխերը Սենեգալից ժամանել է մարտի 3-ին և արագ մեկնել է հանդիպելու Ֆրանսուա Արագոյի՝ նոր Հանրապետության ժամանակավոր կառավարության նավատորմի և գաղութների նախարարին։ Հաջորդ օրը Արագոն նրան նշանակել է գաղութների գծով պետքարտուղարի տեղակալ, ինչպես նաև ստրկության անհապաղ վերացման նախագիծ մշակող նոր հանձնաժողովի նախագահ, նրա քարտուղարներ են նշանակվել՝ Լուի Պերսինը և Անրի-Ալեքսանդր Վալոնը^[4]^[10]։

Շյոլշերը Արագոյին համոզել է չսպասել հիմնադիր Ազգային ժողովի ընտրություններին, որը խորապես զբաղված է լինելու հանրապետական նոր ինստիտուտների կազմակերպմամբ, ստեղծել վերացման հանձնաժողով՝ պնդելով, որ էմանսիպացիայի ցանկացած հետաձգում կարող է հանգեցնել ապստամբության և արյունահեղության գաղութներում^[10]։ Որպես պետքարտուղարի տեղակալ և հանձնաժողովի նախագահ՝ Շյոլշերը պատրաստել և գրել է 1848 թվականի ապրիլի 27-ին ընդունված հրամանագիրը, որի միջոցով ֆրանսիական կառավարությունը վերացրել է ստրկությունը իր բոլոր գաղութներում և քաղաքացիություն է շնորհել ազատված ստրուկներին^[7]։

Հետագա կարիերա

Ֆրանսիական գաղութներում ստրկության վերացման մասին հռչակագիրը, 1848 թվականի ապրիլի 27-ին Ֆրանսուա-Օգյուստ Բիարի կողմից:

Շյոլշերի վերջնական հաջողությունը ստրկության դեմ պայքարում եղել է նոր հանրապետական շարժումը՝ Կարիբյան գաղութներում^[7]։ 1848 թվականին Մարտինիկայի դեպարտամենտի կողմից ընտրվել է Ազգային ժողովի պատգամավոր։ Հաջորդ տարի առաջադրվել է վերընտրվելու համար, բայց պարտվել է Սիրիլ Բիսեթին, որը նախկինում եղել է «գունավոր ազատ մարդ» և աբոլիցիոնիզմի կողմնակից։ Ներկայացրել է մահապատժի վերացման մասին օրինագիծը, որը պետք է քննարկվեր այն օրը, երբ նախագահ Լուի-Նապոլեոն Բոնապարտը ստանձնել է իշխանությունը 1851 թվականի դեկտեմբերի 2-ին տեղի ունեցած հեղաշրջման արդյունքում՝ լուծարելով Ազգային ժողովը։ Հաջորդ օրը Շելշերը Ժան-Բատիստ Բոդենի հետ եղել է այն սակավաթիվ պատգամավորներից^[11]։

Այնուհետև նոր ռեժիմը Շյոլշերն վտարել է երկրից^[8]^[11]։ Կարճ ժամանակով ապրել է Բելգիայում՝ նախքան Լոնդոն տեղափոխվելը, որտեղ հաստատվել է 1852 թվականին։ Հետագա տարիներին դարձել է Գեորգ Ֆրիդրիխ Հենդելի աշխատանքների մասնագետ՝ գրելով նրա կենսագրությունը 1857 թվականին^[4]։ Միևնույն ժամանակ, հրատարակել է բազմաթիվ գործեր, որտեղ քննադատել է Ֆրանսիայի նախկին նախագահ և այն ժամանակ ֆրանսիական երկրորդ կայսրության միապետ Նապոլեոն երրորդին, այնպիսի աշխատություններում, աշխատության անվանում եղել՝ «Անգլիայի համար հեղաշրջման մասնակիցների հետ միության վտանգը», որը Շյոլշերը գրել է անգլերենով և հրատարակել 1854 թվականին։ Այս շրջանում դարձել է աքսորյալ Վիկտոր Հյուգոյի ընկերը^[7]։

Հրաժարվելով օգտվել 1859 թվականի համաներումից՝ Շյոլշերը Ֆրանսիա է վերադարձել միայն 1870 թվականի օգոստոսի վերջին՝ Պրուսիայի հետ պատերազմ հայտարարելուց հետո։ Ազգային գվարդիայի շտաբի գնդապետ է նշանակվել սեպտեմբերի 4-ին՝ Նապոլեոն երրորդի պաշտոնանկության և Երրորդ Հանրապետության հռչակման օրը^[7]^[11]։ Կազմակերպելով հրետանու լեգեոն՝ մասնակցել է Փարիզի պաշտպանությանը։ 1871 թվականին կրկին ընտրվել է Մարտինիկի կողմից Բորդոյի Ազգային ժողովի պատգամավոր, որտեղ դեմ է քվեարկել խաղաղության պայմանագրին։ Փարիզի կոմունայի հաջորդ ապստամբության ժամանակ Շյոլշերը անհաջող փորձ է կատարել միջնորդել ապստամբների և ֆրանսիական կառավարության միջև խաղաղ բանակցություններում և կարճ ժամանակով բանտարկվել է կոմունարների կողմից։ Այնուհետև շարունակել է ծառայել Ազգային ժողովում՝ որպես Հանրապետական միության անդամ և 1875 թվականի դեկտեմբերին ընտրվել ցմահ սենատոր^[8]^[11]։

Շյոլշերի լուսանկարը՝ Էթյեն Կարյատի կողմից, 1876-1884 թվականներ:

1875 թվականին Շյոլշերը դարձել է Societé pour l'amélioration du sort de la femme («Կանանց վիճակի բարելավման միություն») անդամ, իսկ 1876 թվականի հուլիսին թարմացրել է մահապատժի վերացման իր առաջարկը^[11]։ 1882 թվականին Գաստոն Ժերվիլ-Ռեաշի հետ հիմնել է Le Moniteur des Colonies թերթը^[4]։ Շյոլշերը 1889 թվականին հրատարակել է իր վերջին աշխատանքը՝ Հայիթիի հեղափոխական առաջնորդ Տուսեն Լուվերտուրի կենսագրությունը (Vie de Tousaint Louverture)^[7]: Մահացել է 1893 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Փարիզի մերձակայքում գտնվող Ուիլ քաղաքում գտնվող իր տանը, 89 տարեկան հասակում^[4]։

Ժառանգություն

Երբևէ չամուսնանալով և չունենալով ժառանգներ՝ Շյոլշերը կտակում իր ունեցվածքը և գումարը նվիրել է Գվադելուպային։ Առաջին անգամ թաղվել է Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը, նրա աճյունը 1949 թվականի մայիսի 20-ին Գվիանայից սենատոր Գաստոն Մոներվիլի նախաձեռնությամբ տեղափոխվել է Պանթեոն։ Շյոլշերը ցանկացել է թաղվել իր հոր՝ Մարկի կողքին, որը նույնպես թաղված է Պանթեոնում։ Միաժամանակ տեղափոխվել է Ֆելիքս Էբուեի՝ պանթեոնում թաղված առաջին սևամորթի աճյունը^[8]։ 1981 թվականին նորընտիր նախագահ Ֆրանսուա Միտտերանը վարդ է դրել Պանթեոնում գտնվող Շելխերի գերեզմանին՝ որպես նրա երդմնակալության արարողության մի մաս^[12]։

Հիշատակում

Շելխերի արձանը ազատված ստրուկի հետ, որը տոնում է 1848 թվականին ստրկության վերացումը, Կայենում։ Լուի-Էռնեստ Բարիասի կողմից քանդակված, այն 1999 թվականին ընդգրկվել է որպես պատմական հուշարձան:

Հարգանքի տուրք մատուցելով ստրկության դեմ նրա պայքարին, Քեյս-Նավիր (Մարտինիկա) կոմունան ստացել է Շելխերի անունը 1888 թվականին։
Ֆեսենհայմի կոմունան նրա ընտանիքի տունը վերածել է Վիկտոր Շյոլշերի թանգարանի։
Նրա անունով է կոչվել Վիկտոր Շյոլշեր վայրը Էքս-ան-Պրովանսում^[13]
Փողոցը, որը ստեղծվել է Փարիզի Մոնպառնաս գերեզմանատան հարավ-արևելյան անկյունում, 1894 թվականին անվանվել է Rue Schœlcher իսկ 2000 թվականին Rue Victor Schœlcher
2020 թվականի մայիսի 20-ին Մարտինիկայում ոչնչացվել է Շյոլշեր երկու արձանները։ Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնը քննադատել է արարքը։ Մեկ այլ արձան ոչնչացվել է 2021 թվականի մարտին։ Դրանց ոչնչացմանը աջակցել են անջատողական «Մարտինիկայի ազատագրման ազգային ճակատի» ակտիվիստները և ներկայացնում են «գաղութային հիշողության» դեմ ավելի լայն բողոքի ցույցերի մի մասը^[14]
Ռեյունյոնի դեպարտամենտը նրա հիշատակը հարգել է թողարկելով հինգ հազար ֆրանկանոց թղթադրամ, որն առաջին անգամ թողարկվել է 1946 թվականին^[8]։

Աշխատանքներ

De l'esclavage des noirs et de la législation coloniale (Սևամորթների ստրկության և գաղութային օրենսդրության մասին) (Փարիզ, 1833)
Abolition de l'esclavage (Ստրկության վերացում) (1840)
Les colonies françaises de l'Amérique (Ամերիկայի ֆրանսիական գաղութները) (1842)
Les colonies étrangères dans l'Amérique et Hayti (Օտար գաղութներ Ամերիկայում և Հաիթիում) (2 հատոր, 1843)
Histoire de l'esclavage pendant les deux dernières années (Ստրկության պատմությունը վերջին երկու տարիների ընթացքում) (2 հատոր, 1847)
La verité aux ouvriers et cultivateurs de la Martinique (Ճշմարտությունը Մարտինիկայի բանվորներին և ֆերմերներին) (1850)
Protestation des citoyens français negres et mulatres contre des accusations calomnieuses (Սևամորթ և մուլատ Ֆրանսիայի քաղաքացիների բողոքի ակցիան զրպարտչական մեղադրանքների դեմ) (1851)
Le procès de la colonie de Marie-Galante (Մարի-Գալանտեի գաղութի դատավարությունը) (1851)
Histoire des crimes du 2 décembre (Դեկտեմբերի 2-ի հանցագործությունների պատմությունը) (1852)
Le gouvernement du 2 décembre (Դեկտեմբերի 2-ի կառավարությունը) (1853)
Dangers to England of the alliance with the men of the Coup d'État (1854)
Vie de Händel (Հենդելի կյանքը) (1857)
La grande conspiration du pillage et du meurtre à la Martinique (Գողության և սպանության մեծ դավադրություն Մարտինիկայում) (1875)
Vie de Toussaint Louverture (1889)

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 senat.fr (ֆր.)
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Sycomore (ֆր.) / Assemblée nationale
↑ ^4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 «Victor Schoelcher (1804-1893)». Sénat (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 9-ին.
↑ Dictionnaire Universelle de la Franc-Maçonnerie - Jode and Cara (Larousse - 2011)
↑ Histoire de la franc-maçonnerie au XIXe siècle, tome 1, André Combes (édition du Rocher, Paris, 1998, page 136)
↑ ^7,00 ^7,01 ^7,02 ^7,03 ^7,04 ^7,05 ^7,06 ^7,07 ^7,08 ^7,09 Schmidt, Nelly. «Victor Schoelcher». Ohio University. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 9-ին.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 ^8,6 Manière, Fabienne. «Victor Schoelcher (1804 - 1893) - Une vie vouée à l'abolition de l'esclavage». Herodote (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 10-ին.
↑ Jublin, Matthieu, ed. (2015 թ․ մայիսի 12). «French President's Debt Comment in Haiti Reopens Old Wounds About Slave Trade». Vice News. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 18-ին.
↑ ^10,0 ^10,1 Jennings, Lawrence C. (2000). French Anti-Slavery: The Movement for the Abolition of Slavery in France, 1802-1848. Cambridge University Press. էջ 278. ISBN 0521772494.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 Robert, Adolphe; Cougny, Gaston (1891). Dictionnaire des parlementaires français (ֆրանսերեն). Vol. 5. էջ 288. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ «L'émoi de mai». Journal de l'île de La Réunion. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 9-ին.
↑ «Aix Google Map». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
↑ «'Proud to be colonised?': statue of French politician torn down in Martinique». www.theartnewspaper.com (անգլերեն). 2021 թ․ մարտի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 3-ին.

Մատենագիտություն

Jan Rogozinski, A Brief History Of The Caribbean (New York: Plume, 2000)
James Chastain, Victor Schœlcher. Encyclopedia of 1848 Revolutions (2004) [1]
Schœlcher, Victor. De la pétition des ouvriers pour l'abolition immédiate de l'esclavage, Paris, Pagnerre, 1844. Manioc
Schœlcher, Victor. Restauration de la traite des noirs à Natal, Paris, Imprimerie E. Brière, 1877. Manioc
Schœlcher, Victor. Evénements des 18 et 19 juillet 1881 à Saint-Pierre (Martinique), Paris, Dentu, 1882. Manioc
Schœlcher, Victor. Conférence sur Toussaint Louverture, général en chef de l'armée de Saint-Domingue, [s.l.], Editions Panorama, 1966. Manioc
Monnerot, Jules. Schœlcher, [s.l.], Imprimerie Marchand, 1936. Manioc
Basquel, Victor. Un grand ancêtre: Victor Schœlcher (1804-1893), Rodez, Imprimerie P. Carrère, 1936. Manioc
Magallon Graineau, Louis-Alphonse Eugène. L'exemple de Victor Schœlcher, Fort-de-France, Imprimerie officielle, 1944. Manioc

Արտաքին հղումներ

Աշխատանքների ցանկ Ֆրանսիայի ազգային գրադարանի տվյալների բազայում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վիկտոր Շյոլշեր» հոդվածին։

[_ecc836e7611f8dad-1] 1,0 ^1,1 senat.fr (ֆր.)

[_f3e2d40511ddaa92-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_3a3f9d06d834228b-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Sycomore (ֆր.) / Assemblée nationale

[Senat-4] 4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 «Victor Schoelcher (1804-1893)». Sénat (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 9-ին.

[5] Dictionnaire Universelle de la Franc-Maçonnerie - Jode and Cara (Larousse - 2011)

[6] Histoire de la franc-maçonnerie au XIXe siècle, tome 1, André Combes (édition du Rocher, Paris, 1998, page 136)

[OU-7] 7,00 ^7,01 ^7,02 ^7,03 ^7,04 ^7,05 ^7,06 ^7,07 ^7,08 ^7,09 Schmidt, Nelly. «Victor Schoelcher». Ohio University. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 9-ին.

[Herodote-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 ^8,6 Manière, Fabienne. «Victor Schoelcher (1804 - 1893) - Une vie vouée à l'abolition de l'esclavage». Herodote (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 10-ին.

[9] Jublin, Matthieu, ed. (2015 թ․ մայիսի 12). «French President's Debt Comment in Haiti Reopens Old Wounds About Slave Trade». Vice News. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 18-ին.

[Jennings-10] 10,0 ^10,1 Jennings, Lawrence C. (2000). French Anti-Slavery: The Movement for the Abolition of Slavery in France, 1802-1848. Cambridge University Press. էջ 278. ISBN 0521772494.

[Gallica-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 Robert, Adolphe; Cougny, Gaston (1891). Dictionnaire des parlementaires français (ֆրանսերեն). Vol. 5. էջ 288. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 20-ին.

[12] «L'émoi de mai». Journal de l'île de La Réunion. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 9-ին.

[13] «Aix Google Map». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.

[14] «'Proud to be colonised?': statue of French politician torn down in Martinique». www.theartnewspaper.com (անգլերեն). 2021 թ․ մարտի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 3-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]