Արտաշիր Պապական
Արտաշիր Ա Պապական (Նաև՝ Արդաշիր Ա, միջին պարսկերեն՝ 𐭠𐭥𐭲𐭧𐭱𐭲𐭥, պարսկերեն՝ اردشیر بابکان, Ardašire Bâbakân, 180, Սթահր, Պարսք, Պարթևստան - 242), Պարսքի վերջին արքան (211-224), Սասանյան տերության հիմնադիրը և առաջին շահնշահը (224-242), Պապակի որդին, Սասանյանների արքայական հարստության հիմնադիրը[1]։
| Արտաշիր Պապական 𐭠𐭥𐭲𐭧𐭱𐭲𐭥 Artaxšēr | ||
| ||
| ||
|---|---|---|
| 211 - 224 | ||
| Նախորդող | Շապուհ | |
| Հաջորդող | թագավորությունը վերացվում է | |
| ||
| 224 - 242 | ||
| Նախորդող | Արտավան Ե Պարթև (Պարթևստան) | |
| Հաջորդող | Շապուհ Ա | |
| Մասնագիտություն՝ | քաղաքական գործիչ | |
| Դավանանք | Զրադաշտականություն | |
| Ծննդյան օր | 180 | |
| Ծննդավայր | Սթահր, Պարսք, Պարթևստան | |
| Վախճանի օր | 242 | |
| Դինաստիա | Սասանյաններ | |
| Քաղաքացիություն |  Սասանյան Պարսկաստան
| |
| Հայր | Պապակ | |
| Ամուսին | Ռոդակ | |
| Զավակներ | Շապուհ Ա և Արտաշիր | |
Կենսագրություն Խմբագրել
Արտաշիրը Պարսքի մայրաքաղաք Ստահրի Անահիտա դիցուհու տաճարի քրմապետ Սասանի թոռն է, Պապակի կրտսեր որդին։
Սասանյանների ապստամբություն Խմբագրել
208-209 թվականներին, հեղաշրջման միջոցով Պարսքի գահը զավթում է Արտաշիրի հայրը՝ Պապակը (208-210), ապա, նրան գահակից և հաջորդ է դառնում ավագ որդին՝ Շապուհը (208-211)։ Շապուհի մահից հետո, Արտաշիրը նվաճում է Պարսքը, դառնում վերջինիս արքան (211-224) և սկսում աստիճանաբար իրեն ենթարկել հարևան իշխանությունները՝ Շուշաստանը, Քերմանը, Սպահանը և այլն։ Այսպիսով, 220-ական թվականներին ուժեղանում է Պարսքում իշխող Սասանյան տոհմը, որի առաջնորդ և հիմնադիր Արտաշիր Պապականը 221 թվականին ապստամբություն է բարձրացնում Պարթևստանի արքայից արքա Արտավան Ե-ի դեմ՝ հանուն ամբողջ Պարսկաստանի քաղաքական գերիշխանության։ Արտաշիր Պապականը չորս տարավա ընթացքում կարողանում է ջլատել թուլացած պարթև Արշակունիների վերջին ուժերը։ 224 թվականի ապրիլի 28-ին տեղի ունեցած Որմիզդականի ճակատամարտում Արտաշիրը հաղթում է պարթևական բանակին և սպանում Պարթևստանի վերջին թագավոր Արտավան Ե-ին, որով կործանվում է Պարթևստանը և հիմք է դրվում Սասանյան տերությանը[2][1]։
Պարթևական շատ իշխաններ անցնում են Սասանյանների կողմը։ Արտավան Ե-ի որդի Արտավազդը ամրանում է Ատրպատականում և մի քանի տարի դիմադրում է Սասանյաններին՝ Մեծ Հայքի արքա Տրդատ Բ-ի օգնությամբ, ով ստանձնել էր Արշակունյաց արքայատան գլխավոր միապետի դերը։ Բայց ի վերջո Արտավազդը պարտվում է և Ատրպատականն էլ է նվաճվում Արտաշիր Պապականի կողմից։
Սասանյան տերության հիմնադրում Խմբագրել
Արտաշիրը գրավում է թագավորանիստ Տիզբոնը, պարթևական կալվածքները և 226 թվականին հանդիսավորությամբ թագադրվելով հռչակվում է՝ Սասանյան Պարսկաստանի շահնշահ («Արիների արքայից արքա»)։ 224 թվականի ապրիլի 28-ը դառնում է պարսկական նոր տարեթվարկման սկիզբը։ Պարսիկ զինվորական վերնախավը և զրադաշտ-քրմական դասը հատուկ արտոնություններ են ստանում և իշխող դիրք են գրավում պետության մեջ։ Արևի և կրակի պաշտամունքը հռչակվում են առաջնային։
Հայ-պարսկական պատերազմներ Խմբագրել
Արտաշիրը փորձում է նաև նվաճել Մեծ Հայքը, Ատրպատականը, Վիրքը և Մազքութ Արշակունիների կողմից կառավարվող Աղվանքը՝ նրանցում իշխող Արշակունի տոհմերին համարելով իբրև գահի հակառակորդներ։ Ըստ Ագաթանգեղոսի, Մեծ Հայքի Արշակունի թագավոր Խոսրովը (իրականում՝ Տրդատ Բ-ն) հայկական զորքով ցանկացել է օգնել Արտավան Ե-ին, սակայն Որմզդականի ճակատամարտի լուրը ստանալով, Ադիաբենեից Մեծ Հայք է վերադարձել և իր շուրջը համախմբել Արտավանի որդիներին ու կուսակիցներին[3]։ Հայոց արքան Հռոմի, Ատրպատականի և կովկասյան ժողովուրդների դաշնակցությամբ ունեցել է ռազմական որոշ հաջողություններ Արտաշիրի դեմ՝ փորձելով նույնիսկ վերականգնել պարթևաց պետությունը, բայց պարթևական ավագանին նրան չի աջակցել, և Պարսկաստանում Արշակունիների թագավորությունը վերականգնելու Տրդատ Բ-ի ջանքերը ապարդյուն են անցել[4]։ Պարթև Արշակունիներին հավատարիմ պարթևական որոշ տոհմեր, Արտաշիրի հալածանքներից փախչելով, ապաստանում են Մեծ Հայքում[4][5]։
Մահը Խմբագրել
Արտաշիր Պապականը մահացել է 242 թվականին, նրան հաջորդել է որդին՝ Շապուհ Ա-ն (242-270)։
Արտաշիրը մշակույթում Խմբագրել
Արտաշիրի անվան և գործունեության մասին հյուսվել են առասպելներ, որոնք ամփոփվել են մեզ հասած պահլավական «Արտաշիր Պապականի մեծագործությունները» («Կարնամակ-ի Արտաշիր–ի Պապական») գրքում։
Ծանոթագրություններ Խմբագրել
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 141)։ 
|