Նայիմ բեյի հուշեր

Նայիմ բեյի հուշեր; The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportation and the Massacres of Armenians
	Գրքի շապիկը
Հեղինակ	Արամ Անտոնյան
Տեսակ	գրավոր աշխատություն
Ժանր	պատմություն
Թեմա	Հայոց ցեղասպանություն
Բնօրինակ լեզու	անգլերեն
Էջեր	84
Երկիր	Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիա
Հրատարակիչ	Hodder & Stoughton
Հրատարակման տարեթիվ	1920

Նայիմ բեյի հուշեր․ հայերի տեղահանման և ջարդերի վերաբերյալ թուրքական պաշտոնական փաստաթղթեր, հայտնի է նաև «Թալեաթ փաշայի հեռագրեր» վերնագրով, պատմաբան և լրագրող Արամ Անտոնյանի գիրքը, որը հեղինակը գրել է 1919 թվականին։ Գրքի օրիգինալ տարբերակը գրվել է հայերենով^[1]։ Գիրքն առավել հայտնի է դարձել անգլերեն թարգմանության հրատարակումից հետո, որը հրատարակվել է լոնդոնյան «Hodder & Stoughton» հրատարակչության կողմից։ Այն ներառում է մի շարք փաստաթղթեր (հիմնականում հեռագրեր), որոնք վկայում են, որ Հայոց ցեղասպանությունը եղել է Օսմանյան կայսրության կողմից վարվող ներքին քաղաքականության բաղկացուցիչ մաս։

Գրքի անգլերեն առաջին թարգմանության ներածության հեղինակը վիկոնտ Հերբերտ Գլեդսթոնն է։

Բովանդակություն

Ըստ Անտոնյանի՝ փաստաթղթերը հավաքվել են օսմանյան պետական ծառայողներից մեկի՝ Նայիմ բեյի կողմից, որն աշխատել է Հալեպի փախստականների գրասենյակում։ Վերջինս այդ փաստաթղթերը փոխանցել է Անտոնյանին։ Յուրաքանչյուր հեռագիր ստորագրված է Թալեաթ Մեհմեդ փաշայի կողմից, որը եղել է Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարարն, իսկ հետո արդեն կայսրության մեծ վեզիրը։ Այդ հեռագրերի բովանդակությունը «հստակորեն արտացոլում է կայսրության համայն հայությանը բնաջնջելու ցանկությունը, ուրվագծում ոչնչացման ծրագիրը, ապահովում անձեռնամխելիություն պետական բոլոր պաշտոնյաների համար, խրախուսում խիստ գրաքննությունը և հատուկ ուշադրություն դարձնում մանկատների հայ սաների վրա»^[2]։ Հեռագրերը պահպանվել են կոդավորված տարբերակով և գրված են օսմանյան թուրքերենով։

Այս վկայություններից ի հայտ եկող ընդհանուր պատկերը ցույց է տալիս տեղահանվածների ոչնչացման կազմակերպված ցանցի գոյության փաստը^[3]։ Այն միանգամայն հաստատում է բրիտանացի պատմաբան Առնոլդ Թոյնբիի (Լոնդոնի տնտեսագիտության և քաղաքական գիտությունների դպրոց, Լոնդոնի համալսարան) հայտնի «այս ահռելի մեղքն ամայեցնում է Մերձավոր Արևելքը» արտահայտությունը^[3]^[4]

Մի օր Ներքին գործերի նախարարությունից եկավ այս հրամանը․

Չնայած հայերի տեղահանումները նախատեսված էին ավելի շուտ կազմակերպվել, հանգամանքները թույլ չեն տվել մեզ իրականացնել այս սուրբ մտադրությունը։ Հիմա, երբ բոլոր խոչընդոտները վերացված են, խստորեն կոչ է արվում զոհ չգնալ ձեր խղճի զգացմանը, երբ կտեսնեք նրանց թշվառ վիճակը։ Բայց երբ կտաք նրանց բոլորի վերջը, փորձեք մեկընդմիշտ Թուրքիայից դուրս հանել «Հայաստան» բառը^[5]։

Ներքին գործերի նախարարությունից ստացվել է նոր ահավոր հրաման։ Կառավարությունը հրամայել է հայերի կյանքի և պատվի կործանման մասին։ Նրանք այլևս իրավունք չունեն ապրելու^[5]։

Վավերականություն

1983 թվականին Թուրքիայի պատմական ընկերակցությունը (Հայոց ցեղասպանության ժխտմամբ զբաղվող պետական կազմակերպություն) հրապարակել է «Թալեաթ փաշայի հեռագրերը․ պատմական փա՞ստ, թե՞ հայկական հորինվածք» գիրքը, որի հեղինակներն էին Շինասի Օրելը և Սյուրեյա Յուջան։ Գիրքը ներկայումս չի ընդունվում ցեղասպանագետների կողմից։ Օրելի և Յուջայի գրքի անգլերեն տարբերակը հրատարակվել է 1985 թվականին, որի ներածության մեջ «ցեղասպանություն» և «ջարդեր» տերմինները դիտարկվում են որպես սխալ բնութագրում Հայոց ցեղասպանության համար։ Վերջիններս կիրառում են հայկական «պահանջ» կամ Թուրքիայի դեմ իրականացվող զրպարտություն եզրույթները։ Ըստ հեղինակների՝ «Նայիմ բեյի հուշերում» ներկայացված փաստաթղթերը կեղծ են և ավելի քան 60 տարի ընկած են եղել «ցեղասպանության» և «զանգվածային ջարդերի» ապացուցման հիմքում^[6]։

Ֆրանսիացի պատմաբան Իվ Տերնոնը, որը 1984 թվականին հրավիրվել է Ժողովուրդների մշտական տրիբունալ, պնդում է, որ, այդուհանդերձ, այդ հեռագրերը «ուսումնասիրվել են մասնագետների կողմից... [բայց] հետ են ուղարկվել Լոնդոն՝ Անտոնյանին և կորել են։»^[7]։

Պատմաբան Վահագն Տատրյանը 1986 թվականին նշել է, որ թուրք պատմաբանների առաջ քաշած թեզերը ապակողմնորոշելու միտում ունեն և շատ հաճախ հակասում իրենց իսկ բերած անհամապատասխանություններին^[8]։

Հարվարդի համալսարանի պատմության պրոֆեսոր, շոտլանդացի պատմաբան Նիլ Ֆերգյուսոնը, որը եղել է Օքսֆորդի համալսարանի Հիսուսի քոլեջի և Սթենֆորդի համալսարանի Հուվերի ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող և Ռիչարդ Ալբրեխտը նույնպես նշել են, որ 1921 թվականին դատարանը նույնպես կասկածի տակ չի դրել փաստաթղթերի վավերականությունը, որոնք, սակայն, որպես ապացույց չեն օգտագործվել դատարանում և որ բրիտանացիները, նույնպես, ունեն բազմաթիվ հեռագրեր, որոնք վստահաբար հաստատում են «Թալեաթ փաշայի և թուրք մյուս պաշտոնյաների միջև առկա նամակագրությունը»^[9] և «առաջին գիտնականներից մեկը՝ Վահագն Դադրյանը 1986 թվականին հաստատել է փաստաթղթերի իրական լինելը և ուղարկվել են [...] Թալեաթ փաշայի կողմից»։ Նա ավելացրել է․

«Այս թերությունները կապված են սխալ հաշվարկի, հին ամսաթվերի սխալ մեկնաբանման, նոր ոճին եւ անփույթ խմբագրմանը, չնայած բազմաթիվ ռեսուրսների առկայությանը, ներառյալ թուրքական պատմական հասարակության կողմից տրամադրված անձնակազմի օգնությունը, որոնք հրադադարի քաոսում հասանելի չեն եղել ոչ Նայիմին, ոչ էլ Անտոնյանին։ Բացի այն, որ նման խնդիրներն ավելի շուտ երկրորդական են, քան կենտրոնական, դրանք էնդեմիկ են նյութի մեծ բնույթի պատճառով։

Կեղծիքի մասին փաստարկն անհիմն է ճանաչվել, քանի որ այն քիչ դեպքերը, որոնց վրա հիմնվում է այդ փաստարկը, ուղղակի կապված են խախտումների հետ։ Անկանոնությունն, այդուհանդերձ, չի ասոցացվում կեղծիքին։ Կեղծումը ենթադրում է հմտություն, զգուշություն և, առաջին հերթին, որոշակի աստիճանի բարդություն, որն ուղղված է սխալներից խուսափելու համար։ Քննվող նյութում նման թերությունների առկայությունն և դյուրին հայտնաբերումը մեղմացնում է այդ մեղադրանքը։ Իրականում որևէ արժեքի կեղծարար չէր արտադրի այդքան թերի և այդքան վնասակար նյութ՝ աղաղակող անկատարություններով։ Դրանից հեշտությամբ կարող էր խուսափել ցանկացած մեկը, ով հակված է կեղծարարությանը։ Բացի այդ, պետական ապարատը, որը հայտնի է իր քրոնիկ անկայուն վիրահատությունների իրականացման մեթոդներով, չի կարող ազատվել նման խախտումներից։ Ավելին, այստեղ մենք գործ ունենք «Մեծ Պատերազմի» թեժ շրջանում ծայրահեղ գաղտնի գործարքների հետ, որը նախաձեռնել և ղեկավարում էր քաղաքական կուսակցությունը։ Վերջինս ապավինում էր դիվերսիաներին և զինուժին՝ իր գաղտնի մտահղացումներն իրականացնելու համար։ Անկանոնությունը նման մտածելակերպի անբաժանելի մասն է^[8]։

Թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամը առանձնացնում է Անտոնյանի կողմից հրապարակված հեռագրերի և օսմանյան պաշտոնական փաստաթղթերի նմանությունները^[10]։ 2016 թվականին տպագրված «Նայիմ էֆենդիի հուշերը և Թալեաթ փաշայի հեռագրերը» գրքում Աքչամը նշել է, որ այդ հուշերն ու հեռագրերն իրական են։ Աքչամը պնդում է, որ իր ուսումնասիրությունների արդյունքում հանգել է այն եզրակացության, որ կան մի շարք փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են այդ վարկածը։ Աքչամը դրանք համախմբել է հետևյալ պնդումներում․

Փաստացիորեն, գոյություն է ունեցել Նայիմ էֆենդի (պարոն) անունով օսմանյան պետական ծառայող։ Գոյություն ունեն օսմանյան օրիգինալ մի շարք փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են այդ փաստը։ Դրանցից մի քանիսը հրապարակվել է Աքչամի գրքում։
Կան հուշեր, որոնք պատկանում են Նայիմ բեյին։ Դրա միկրոֆիկ պատճենները, որոնք նա գրել է օսմանյան ձեռագրով, ներկայումս գտնվում են Աքչամի հավաքածուում։ Իր գրքում նա ներկայացնում է այդ ձեռագրերը։
Հուշը իսկական է, իսկ ներկայացվող տեղեկատվությունը ճշմարտացի։ Փաստաթղթերը հնարավոր է գտնել օսմանյան արխիվներում, որոնք վերաբերում են հուշերում հիշատակվող իրադարձություններին և մարդկանց։
Թուրք պատմաբաններ Շինասի Օրելը և Սյուրեյա Յուջան նշել են, որ հեռագրերում առկա տողավոր թղթերը խոսում են դրանց կեղծ լինելու մասին, որովհետև, համաձայն դրանց, օսմանյան բյուրոկրատիան չի օգտագործել տողավոր թղթեր։ Աքչամն սա բացատրում է նրանով, որ 20-րդ դարի սկզբին օսմանյան բյուրոկրատիան օգտագործել է տողավոր թղթեր, իսկ օսմանյան արխիվներում առկա են բազմաթիվ այդպիսի փաստաթղթեր։ Դրանց մի մասը պատկանել են Ներքին գործերի նախարարությաւն բազմաթիվ ստորաբաժանումների։
Հեռագրերը, որոնք Նայիմ էֆենդին վաճառել է Անտոնյանին, բաղկացած է երկու կամ երեք թվային կոդերից։ Օրելը և Յուջան պնդում էին, որ պատերազմի տարիներին օսմանյան կառավարությունը օգտագործել են միայն կոդավորված տեխնիկա, որոնք բաղկացած են եղել չորս կամ հինգ թվային կոդերից։ Ըստ այդմ, նրանք ենթադրում են, որ հեռագրերը կեղծ են։ Աքչամն այս հանգամանքը բացատրում է նրանով, որ պատերազմի տարիներին օսմանյան կառավարությունը կիրառել է թվային կոդեր, որոնք բաղկացած են եղել տարբեր թվային խմբերից, որոնք հեռագրերի միջոցով ուղարկվում էին հասցեատերերին։ Տեքստերը, որոնք նա բացահայտել է օսմանյան արխիվներում, կիրառում են երկու, երեք, չորս կամ հինգ թվանոց կոդեր^[11]։

Ռևիզիոնիզմ

Քաղաքագետ և Հայոց ցեղասպանությունը ժխտող Գյունտեր Լյուին նույնպես պնդում է, որ հեռագրերը ձևավորում են «թուրքերի դեմ գործողությունների» միջուկը։ Նա կարծում է, որ Նայիմ-Անտոնյանի փաստաթղթերի իսկությունը «կարելի է պարզել օսմանյան համապատասխան փաստաթղթերի բացահայտմամբ և հրապարակմամբ», իսկ Օրելի և Յուջայի աշխատությունը կոչում «այդ փաստաթղթերի փութաջան վերլուծություն», հետևաբար «այդ փաստաթղթերի կիրառումը գիտական աշխատություններում կիրառելն անընդունելի է»^[12]։ Այս տեսակետի վերաբերյալ Դևիդ Բրյուս Մաքդոնալդը գրել է, որ Լյուին «թուրք ժխտողներ Շինասի Օրելի և Սյուրեյա Յուջայի ակտիվ երկրպագու է»։ «Լևիի թախծոտ սյուների մասին հայեցակարգն համընկնում է Հոլոքոսթի ժխտողների աշխատանքին, որոնք նույնպես տեսնում են Հոլոքոստի պատմությունը, որը հենասյուների վրա է... Սա վտանգավոր ենթադրություն է, քանի որ այն հենց սկզբից ենթադրում է, որ Ցեղասպանության մասին գիտությունը հիմնված է ստի վրա, որը հեշտ է հերքել, հենց որ պատմական «ճշմարտության» ավելի խորը ուսումնասիրություն իրականացվի»^[13]։

Այլ կարծիքների թվում է հոլանդացի պրոֆեսոր Էրիկ Յան Զյուրխերի տեսակետը, որը եղել է Լեյդենի համալսարանի թուրքագիտության պրոֆեսոր^[14]։ Զյուրխերը, այդուհանդերձ, շեշտը դնում է մի շարք այլ հիմնավոր փաստաթղթերի վրա, որոնք հաստատում են Անտոնյանի մոտ առկա փաստաթղթերի իսկությունը և պնդում, որ «Միություն և առաջադիմություն» կոմիտեի կենտրոնական մարմնի անդամներն ուղղակիորեն ներգրավված են եղել ցեղասպանության կազմակերպման գործում, իսկ վերջինս էլ եղել է կանխամտածված^[15]։ Բոլոր այն գիտնականները, որոնք կիսել են Անտոնյանի փաստաթղթերի վերաբերյալ ռևիզիոնիստական կարծիքները, ներառյալ Բեռնարդ Լյուիսը (Փրինսթոնի համալսարանի Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների կենտրոնի պրոֆեսոր և ցեղասպանության ժխտող), որը «Թալեաթ փաշայի հեռագրերը» դասակարգել են որպես «հայտնի պատմական հորինվածք»՝ դնելով այն «Սիոնի իմաստունների արձանագրությունները» աշխատության հետ միևնույն շարքում^[16]։ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կենսագիր Էնդրյու Մանգոն այն որակել է որպես «ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշային կասկածելի կերպով վերագրվող հեռագրեր»^[17], իսկ Ստրասբուրգի համալսարանի թուրքագիտության պրոֆեսոր Փոլ Դյումոնը իր առաջին գրքերից մեկում նշում է․ «Օսմանյան կառավարության հեռագրերի իսկությունը, որոնցով տրվել է հայերի բնաջնջման հրամանն, այսօր վիճարկվում է»^[18]։ Անկարայի Բիլքենթի համալսարանի պրոֆեսոր Նորման Սթոնը Նայիմ-Անտոնյանի գիրքը որակում է որպես «կեղծիք»^[19], իսկ Քոլեջ դե Ֆրանսի օսմանյան և թուրքական պատմության պրոֆեսոր Ժիլ Վեյնշթեյնը կարծում է, որ փաստաթղթերը «կեղծիք են, ուրիշ ոչինչ»^[20]։

Երուսաղեմի Հոլոքոստի և ցեղասպանության ինստիտուտի ցեղասպանագետ և գործադիր տնօրեն Իսրայել Չարնին գրել է, որ Բեռնարդ Լյուիսը «թվում է, գիտական հոգս ... հայերի, որոնք որպես ապստամբական ուժ, սպառնալիք են ներկայացնում թուրքերի համար։ Վերջիններս ռուսների հետ միասին սպառնում էին Օսմանյան կայսրությանը, և պնդումը, որ իրականացվել է միայն տեղահանության քաղաքականություն, հազիվ թե թաքցնում է այն փաստը, որ կազմակերպված տեղահանություններն հանդիսանում էին համակարգված զանգվածային սպանություններ»^[21]։ Չարնին Լյուիսի կողմից Հայոց ցեղասպանության ժխտման ժամանակ կիրառվող «տրամաբանական կառուցվածքը» նույնացնում է Էռնստ Նոլտեի կողմից Հոլոքոստի ժխտման «տրամաբանական կառուցվածքին»^[22]։

Հրատարակություններ

«Նայիմ բեյի հուշեր․ հայերի տեղահանման և ջարդերի վերաբերյալ թուրքական պաշտոնական փաստաթղթեր, հայտնի է նաև «Թալեաթ փաշայի հեռագրեր», տպագրվել է Արամ Անտոնյանի կողմից, «Hodder & Stoughton», Լոնդոն, 1920
«Հայերի ջարդերին վերաբերող փաստաթղթեր», Փարիզ, 1920 (ամբողջությամբ թարգմանվել է Մ. Ս. Դավիթ բեկի կողմից)
Մեծ Ոճիրը, հայերեն հրատարակություն, Հայրենիք, Բոստոն, 1921

Ծանոթագրություններ

↑ Dadrian, Vahakn (1986). «The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of Ottoman Armenians: the Anatomy of a Genocide». International Journal of Middle East Studies. Cambridge University Press. 18 (3): 344 (note 3).
↑ Permanent Peoples' Tribunal. A Crime of silence: the Armenian genocide. London: Zed Books, 1985
↑ ^3,0 ^3,1 Dadrian, Vahakn. The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of the Ottoman Armenians: The Anatomy of a Genocide. International Journal of Middle East Studies, Vol. 18, No.3, August 1986, p.1
↑ ։The Viscount Bryce, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916: Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon by Viscount Bryce, with a Preface by Viscount Bryce. The Armenian Atrocities: The Murder of a Nation. Hodder & Stoughton and His Majesty's Stationery Office, 1916, Miscellaneous No. 31. p.653.
↑ ^5,0 ^5,1 The Most Fearful Genocide in the History of the Human Race by Edmond Kowalewski, Page 5
↑ Şinasi Orel and Süreyya Yuca, "The Talat Pasha Telegrams: Historical Fact or Armenian Fiction", Nicosia, 1986. [1]
↑ Permanent Peoples' Tribunal. ''A Crime of silence, 1985
↑ ^8,0 ^8,1 Dadrian, Vahakn. The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of the Ottoman Armenians: The Anatomy of a Genocide. International Journal of Middle East Studies, Vol. 18, No.3, August 1986, p. 550
↑ Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. էջ 179. ISBN 1-59420-100-5.
↑ Akçam, Taner (2013). The Young Turks' Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton University Press. էջ 254. ISBN 978-0691159560.
↑ Estukyan, Vartan (2016 թ․ հոկտեմբերի 7). «Are "Talat Pasha Telegrams" real?». Agos. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 23-ին. - Turkish version: "Talat Paşa telgrafları gerçek mi?" -- An abridged version of this interview, translated by a different person, is at: “Akçam: The Authenticity of the Naim Efendi Memoirs and Talat Pasha Telegrams” in: The Armenian Weekly, October 11, 2016.
↑ Guenter Lewy The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide, University of Utah Press 2005, pp. 65-73
↑ MacDonald, David B. (2008). Identity Politics in the Age of Genocide: The Holocaust and Historical Representation. Routledge. էջ 140. ISBN 0-415-43061-5.
↑ Zürcher, Erik-Jan (2004 թ․ սեպտեմբերի 23). Turkey: A Modern History (Revised Edition (Hardcover) ed.). I. B. Tauris. էջեր 115–116. ISBN 1-85043-399-2. «The Armenian side has tried to demonstrate this involvement, but some of the documents it has produced (the so-called Andonian papers) have been shown to be forgeries.»
↑ Zürcher, Erik-Jan (2004 թ․ սեպտեմբերի 23). Turkey: A Modern History (Revised Edition (Hardcover) ed.). I. B. Tauris. էջեր 115–116. ISBN 1-85043-399-2. «From the eyewitness reports not only of German, Austrian, American and Swiss missionaries but also of German and Austrian officers and diplomats who were in constant touch with Ottoman authorities, from the evidence given to the postwar Ottoman tribunal investigating the massacres, and even, to a certain extent, the memoirs of Unionist Officers and administrators, we have to conclude that even if the Ottoman government was not involved in genocide, an inner circle of the CUP, under the direction of Talat, wanted to solve the eastern question by the extermination of the Armenians and it used relocation as a clock for that policy."»
↑ From Babel to Dragomans: Interpreting the Middle East, London, Phoenix Paperbacks, 2005, p. 480.
↑ Andrew Mango Turks and Kurds, in Middle Eastern Studies 30 (1994), p. 985
↑ "La mort d'un empire (1908-1923)", in Robert Mantran (ed), Histoire de l'Empire ottoman, Paris: Fayard Publishers, 1989, p. 624
↑ Norman Stone, "Armenia and Turkey", Times Literary Supplement, nº 5298, October 15, 2004; "What’s this ‘genocide’ to do with Congress?", The Spectator, October 21, 2007. Արխիվացված Փետրվար 12, 2011 Wayback Machine
↑ "Trois questions sur un massacre", L'Histoire, April 1995.
↑ Charny, Israel (2001 թ․ հուլիսի 17). «The Psychological Satisfaction of Denials of the Holocaust or Other Genocides by Non-Extremists or Bigots, and Even by Known Scholars». IDEA. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 21-ին.
↑ Charny, Israel W. (2006). Fighting Suicide Bombing: A Worldwide Campaign for Life. Westport, Connecticut: Praeger Security International. էջ 241. ISBN 0275993361.

Գրականություն

Dadrian, Vahakn N. (1986 թ․ օգոստոս). «The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of Ottoman Armenians: The Anatomy of a Genocide». International Journal of Middle East Studies. Cambridge University Press. 18 (3): 50.
Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. էջ 179. ISBN 1-59420-100-5.
Lewy, Guenter (2005). The Armenian Massacres in Ottoman Turkey. Salt Lake City: University of Utah Press.
Ternon, Yves (1989). Enquête sur la négation d'un génocide [analysis by Yves Ternon stating the telegrams are probably authentic]. Marseille: éditions parenthèses. ISBN 2-86364-052-6.
Mouradian, Claire (2015 թ․ հունվար). «Le télégramme, outil de génocide : le cas arménien». Revue d'histoire de la Shoah (ֆրանսերեն). էջեր 507–535.

Արտաքին հղումներ

Enquête sur la négation d'un génocide. An analysis of the Andonian telegrams
Primary Documents: Talaat Pasha's Alleged Official Orders Regarding the Armenian Massacres, March 1915-January 1916 - Translated versions of these telegrams
Guest Contributor (2016 թ․ հոկտեմբերի 11). «Akçam: The Authenticity of the Naim Efendi Memoirs and Talat Pasha Telegrams». Armenian Weekly. {{cite news}}: |author= has generic name (օգնություն)

[vkn-1] Dadrian, Vahakn (1986). «The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of Ottoman Armenians: the Anatomy of a Genocide». International Journal of Middle East Studies. Cambridge University Press. 18 (3): 344 (note 3).

[2] Permanent Peoples' Tribunal. A Crime of silence: the Armenian genocide. London: Zed Books, 1985

[vahan-3] 3,0 ^3,1 Dadrian, Vahakn. The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of the Ottoman Armenians: The Anatomy of a Genocide. International Journal of Middle East Studies, Vol. 18, No.3, August 1986, p.1

[4] ։The Viscount Bryce, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916: Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon by Viscount Bryce, with a Preface by Viscount Bryce. The Armenian Atrocities: The Murder of a Nation. Hodder & Stoughton and His Majesty's Stationery Office, 1916, Miscellaneous No. 31. p.653.

[ekw-5] 5,0 ^5,1 The Most Fearful Genocide in the History of the Human Race by Edmond Kowalewski, Page 5

[6] Şinasi Orel and Süreyya Yuca, "The Talat Pasha Telegrams: Historical Fact or Armenian Fiction", Nicosia, 1986. [1]

[7] Permanent Peoples' Tribunal. ''A Crime of silence, 1985

[dadrian-8] 8,0 ^8,1 Dadrian, Vahakn. The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of the Ottoman Armenians: The Anatomy of a Genocide. International Journal of Middle East Studies, Vol. 18, No.3, August 1986, p. 550

[Ferguson-9] Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. էջ 179. ISBN 1-59420-100-5.

[10] Akçam, Taner (2013). The Young Turks' Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton University Press. էջ 254. ISBN 978-0691159560.

[11] Estukyan, Vartan (2016 թ․ հոկտեմբերի 7). «Are "Talat Pasha Telegrams" real?». Agos. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 23-ին. - Turkish version: "Talat Paşa telgrafları gerçek mi?" -- An abridged version of this interview, translated by a different person, is at: “Akçam: The Authenticity of the Naim Efendi Memoirs and Talat Pasha Telegrams” in: The Armenian Weekly, October 11, 2016.

[12] Guenter Lewy The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide, University of Utah Press 2005, pp. 65-73

[13] MacDonald, David B. (2008). Identity Politics in the Age of Genocide: The Holocaust and Historical Representation. Routledge. էջ 140. ISBN 0-415-43061-5.

[14] Zürcher, Erik-Jan (2004 թ․ սեպտեմբերի 23). Turkey: A Modern History (Revised Edition (Hardcover) ed.). I. B. Tauris. էջեր 115–116. ISBN 1-85043-399-2. «The Armenian side has tried to demonstrate this involvement, but some of the documents it has produced (the so-called Andonian papers) have been shown to be forgeries.»

[15] Zürcher, Erik-Jan (2004 թ․ սեպտեմբերի 23). Turkey: A Modern History (Revised Edition (Hardcover) ed.). I. B. Tauris. էջեր 115–116. ISBN 1-85043-399-2. «From the eyewitness reports not only of German, Austrian, American and Swiss missionaries but also of German and Austrian officers and diplomats who were in constant touch with Ottoman authorities, from the evidence given to the postwar Ottoman tribunal investigating the massacres, and even, to a certain extent, the memoirs of Unionist Officers and administrators, we have to conclude that even if the Ottoman government was not involved in genocide, an inner circle of the CUP, under the direction of Talat, wanted to solve the eastern question by the extermination of the Armenians and it used relocation as a clock for that policy."»

[16] From Babel to Dragomans: Interpreting the Middle East, London, Phoenix Paperbacks, 2005, p. 480.

[17] Andrew Mango Turks and Kurds, in Middle Eastern Studies 30 (1994), p. 985

[18] "La mort d'un empire (1908-1923)", in Robert Mantran (ed), Histoire de l'Empire ottoman, Paris: Fayard Publishers, 1989, p. 624

[19] Norman Stone, "Armenia and Turkey", Times Literary Supplement, nº 5298, October 15, 2004; "What’s this ‘genocide’ to do with Congress?", The Spectator, October 21, 2007. Արխիվացված Փետրվար 12, 2011 Wayback Machine

[20] "Trois questions sur un massacre", L'Histoire, April 1995.

[21] Charny, Israel (2001 թ․ հուլիսի 17). «The Psychological Satisfaction of Denials of the Holocaust or Other Genocides by Non-Extremists or Bigots, and Even by Known Scholars». IDEA. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 21-ին.

[22] Charny, Israel W. (2006). Fighting Suicide Bombing: A Worldwide Campaign for Life. Westport, Connecticut: Praeger Security International. էջ 241. ISBN 0275993361.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]