Յան Վերիխ

Յան Վերիխ, (չեխ․՝ Jan Werich,փետրվարի 6, 1905(1905-02-06)^[…], Սմիչով, Ավստրո-Հունգարիա - հոկտեմբերի 31, 1980(1980-10-31)^[…], Պրահա, Չեխոսլովակիա) չեխ դերասան, դրամատուրգ և գրող։

Յան Վերիխ
Ծնվել է	փետրվարի 6, 1905(1905-02-06)[…]
Ծննդավայր	Սմիչով, Ավստրո-Հունգարիա
Մահացել է	հոկտեմբերի 31, 1980(1980-10-31)[…] (75 տարեկան)
Մահվան վայր	Պրահա, Չեխոսլովակիա
Գերեզման	Օլշանի գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Չեխոսլովակիա և  Ավստրո-Հունգարիա
Կրթություն	Պրահայի Կարլի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ և Փիլիսոփայական ֆակուլտետ, Կարլովի համալսարան
Երկեր	Vest pocket revue?, Caesar?, Finian's Rainbow?, Pudr a benzín?, Peníze nebo život?, Workers, Let's Go?, The World Is Ours?, The Emperor and the Golem?, The Secret of Blood?, Byl jednou jeden král…?, Two Little Frosts?, The Cassandra Cat? և Fimfárum?
Մասնագիտություն	երգիչ, գրող, դրամատուրգ, ջազ երաժիշտ, սցենարիստ, թատրոնի դերասան, կինոդերասան, հեռուստատեսային դերասան, դերասան, ռեժիսոր և թարգմանիչ
Ամուսին	Զդենկա Հուսկովա
Պարգևներ և մրցանակներ	ժողովրդական արտիստ և
Երեխաներ	Յանա Վերիխովա
Jan Werich Վիքիպահեստում

Մանկություն

1916-1924 թվականներին Վերիխը հաճախել է Պրահայի Կրժեմենցով փողոցում գտնվող «Ռեալ գիմնազիա» (համարժեք է ավագ դպրոցին) (որտեղ սովորել է նաև նրա ապագա բիզնես գործընկեր Իրժի Վոսկովեցը (չեխ․՝ Jiří Voskovec))։ 1924-1927 թվականներին նա իրավագիտություն է սովորել Կառլի համալսարանի իրավագիտության ֆակուլտետում, որտեղից շուտ հեռացել է՝ սկսելու իր ստեղծագործական կարիերան և ստեղծելու իր կյանքի ամենակարևոր գործընկերություններից մեկը

Գործունեություն

Թատրոն

Նրա համագործակցությունը Իրժի Վոսկովեցի և Յարոսլավ Յեզեկի (չեխ․՝ Jaroslav Ježek) հետ շարունակվել է ավելի քան 10 տարի։ Նրանց գործընկերությունը հարթակ է դարձել ձախերի քաղաքական բազմաթիվ երգիծանքների համար՝ հատկապես ազատագրված թատրոնում։ Եռյակի ստեղծագործական գործունեությունը ոգեշնչվել է Դադաիզմից՝ աբսուրդի հանդեպ դրա սիրով, բուրժուական արժեքների ու Առաջին համաշխարհային պատերազմի սարսափների դեմ արձագանքով։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին և Չեխոսլովակիայի թատրոնների փակմանը նախորդող տարիներին՝ հատկապես 1938 թվականին, Վերիխը, Վոսկովեցը և Յեզեկը ստիպված են եղել աքսորվել Միացյալ Նահանգներ, որտեղ Վոսկովեցը ու Յեզեկն անց են կացրել իրենց կյանքի մնացած մասը։ Հինգ տարի անց Վերիխը վերադարձել է հայրենիք և սկսել է համագործակցել Միրոսլավ Հորնիչեկի հետ։ Ժամանակակից հեքիաթներ գրելու համար նա աշխատել է նաև հայտնի տիկնիկագործ Իրժի Տրնկայի հետ։ Իր նոր գործընկեր Միրոսլավ Հորնիչեկի հետ նա վերաիմաստավորել է բազմաթիվ պիեսներ, որոնք նա ստեղծել էր 1930-ականներին Վոսկովեցի հետ միասին, բայց որոնց տվել էր ժամանակին բնորոշ քաղաքական բովանդակություն։

Կինո

Յան Վերիխը նկարահանվել է այնպիսի ֆիլմերում, ինչպիսիք են «Մի ժամանակ թագավոր կար» (չեխ․՝ Byl jednou jeden král), որն էկրան է բարձրացել 1955 թվականին և գնացել է բազմաթիվ քաղաքական փոխզիջումների՝ կոմունիստական գրաքննությունը հանգստացնելու համար։ 1960-ականները եղել են Վերիխի կարիերայի գագաթնակետը։ ABC թատրոնի ստեղծումից հետո նա տեղափոխվել է Պրահայի քաղաքային թատրոն, իսկ ավելի ուշ՝ Կառլինի և Նուսլեի երաժշտական թատրոն։

Ջեյմս Բոնդի մասին 1967 թվականին նկարահանված «Ապրում ես միայն երկու անգամ» ֆիլմում Վերիխն ի սկզբանե պրոդյուսեր Հարի Զալցմանի կողմից ընտրվել էր Էռնստ Ստավրո Բլոֆելդի դերի համար։ Երբ նա հասել է Փայնվուդի (անգլ.՝ Pinewood) նկարահանման հրապարակ, պրոդյուսեր Ալբերտ Ռ. Բրոկկոլին, և ռեժիսոր Լյուիս Գիլբերտն զգացել են, որ նա անհաջող ընտրություն է՝ հիշեցնելով «աղքատ, բարեսիրտ Ձմեռ Պապին»։ Այնուամենայնիվ, փորձելով քասթինգ անցկացնել, Գիլբերտը շարունակել է նկարահանումները։ Մի քանի օր անց և Գիլբերտը, և Բրոկկոլին որոշել են, որ Վերիխը բավականաչափ սարսափելի չէ, և Բլոֆելդին վերափոխել են Դոնալդ Պլեզենսի դերում։

Քաղաքականություն

Յան Վերիխն ստորագրել է բարեփոխումների կողմնակիցների «2000 բառ» մանիֆեստը 1968 թվականին։ 1968 թվականին՝ Պրահայի գարնանից հետո, նա և իր կինը անմիջապես փախել են Վիեննա՝ այդ ժամանակաշրջանի շատ այլ չեխերի հետ միասին։ Երկար մտածելուց հետո նա հասկացել է, որ պետք է վերադառնա՝ ասելով, որ իր «տունն իր ամրոցն է» և գիտակցելով, որ եթե մնա արտերկրում, այլևս երբեք չի աշխատի։ 1969 թվականի սկզբին նա վերադարձել է Չեխոսլովակիա։ Վերիխն Վոսկովեցի հետ ամենավերջին անգամ հանդիպել է Վիեննայում, Ավստրիա, 1974 թվականին։ Նա հասարակության առջև խոսելու սահմանափակ հնարավորություններ ուներ մինչև իր մահը՝ 1980 թվականը։ Նրա վերջին հրապարակային ելույթը տեղի է ունեցել Պրահայի Լյուցեռնում՝ 1977 թվականին։

Նա չի ստորագրել Վացլավ Հավելի կողմից կազմակերպված «Խարտիա 77» (չեխ․՝ Charta 77) հռչակագիրը, բայց ի վերջո ենթարկվել է կոմունիստական իշխանությունների ճնշմանը և կրկին աշխատելու հնարավորություն ունենալու համար հրապարակավ հայտարարել է իր լիակատար հավատարմությունը ռեժիմին՝ մասնակցելով «Անտիխարտիա 77» հանրահավաքներին և նույնիսկ ստորագրելով խնդրագիր՝ դատապարտելով «Խարտիա 77»—ը։ Ավելի ուշ նա պնդել է, որ իրեն խաբել են ստորագրելու համար, և որ նա իրականում չգիտեր, թե ինչի համար է իր ստորագրությունը, քանի որ այցելության վերաբերյալ նախնական փաստաթուղթը՝ «բաց մուտք» ստորագրությամբ, ավելի ուշ փոխարինվել է «հավատքի հայտարարությամբ»։

Մահ

Վոսկովեցի և Վերիխի տապանաքարը Պրահայի Օլշանսկի գերեզմանատանը

Վերիխը մահացել է 1980 թվականի հոկտեմբերի 31-ին՝ 75 տարեկան հասակում։

Լյուբոշ Կոհոուտեկի կողմից հայտնաբերված փոքր մոլորակը նրա և Իրժի Վոսկովեցի պատվին անվանվել է 2418 Վոսկովեց-Վերիխ։

Աշխատանքներ

Թատրոն

(Իրժի Վոսկովեցի հետ համագործակցությամբ)

• Ռևյու ժիլետի գրպան - 1927
• Ռևյու ծխողների համար - 1928
• Խրախճանք - 1928՝ հիմնված Նեստրոյի «Նա ցանկանում է զվարճանալ»—ի վրա
• Մեքենայից գորիլլա - 1928
• Զառերը նետված են (չեխ․՝ Kostky jsou vrženy) - 1929
• Սուզազգեստ (չեխ․՝ Premiéra skafandr) - 1929
• Դատական նիստը հետաձգվում է (չեխ․՝ Líčení se odročuje) - 1929
• Ֆատա Մորգանա - 1929
• Դինամիտ կղզին (չեխ․՝ Ostrov Dynamit) - 1930
• Հյուսիսն ընդդեմ հարավի (չեխ․՝ Sever proti Jihu) - 1930
• Դոն Ժուանը և ընկերությունը (չեխ․՝ Don Juan and Co.) - 1931
• Գոլեմ (չեխ․՝ Golem) - 1931
• Ցեզար - 1932
• Ռոբին Հուդ (չեխ․՝ Robin zbojník) - 1932
• Աշխարհը ճաղերի հետևում (չեխ․՝ Svět za mřížemi) - 1933 (սցենարի համագործակցությունը նաև Ադոլֆ Հոֆմայստերի հետ)
• Էշն ու ստվերը (չեխ․՝ Osel a stín) - 1933
• Ծղոտե գլխարկ (չեխ․՝ Slaměný klobouk) - 1933, Լաբիշի «Իտալական ծղոտե գլխարկ»-ի հիման վրա
• Դահիճն ու հիմարը (չեխ․՝ Kat a blázen) - 1934, հակաֆաշիստական ստեղծագործություն և քննադատություն (Գերմանիայի դեսպանատունը բողոք է հայտնել առ այն, որ այս պիեսը վիրավորում է իրենց պետության ղեկավարին, և արդյունքում Վերիխն ու Վոսկովեցը հեռացվել են «Նովակի մոտ» (չեխ․՝ U Nováků) թատրոնից)
• Շարունակելով ժպտալ (չեխ․՝ Vždy s úsměvem) - 1934
• Պանոպտիկում (չեխ․՝ Panoptikum) - 1935
• Լաթերի բալլադ (չեխ․՝ Balada z hadrů) - 1935, փոխառված է Ֆրանսուա Վիյոնի աշխատանքներից
• Դրախտ Երկրի վրա (չեխ․՝ Nebe na Zemi) - 1936, Ֆլետչերի «Իսպանացի փոխանորդ» գրքի հիման վրա
• Գիր թե ղուշ (չեխ․՝ Rub a líc) - 1936, ավելի ուշ վեր է ածվել «Աշխարհը մերն է» ֆիլմի
• Պանորամա - 1937
• Ծանր Բարբորա (չեխ․՝ Těžká Barbora) - 1937, պատկերում է հակամարտությունը երկու հորինված ազգերի՝ Էդամի (չեխ․՝ Eidamští) և Ուբերլանդցիներ (չեխ․՝ Yberlandští) միջև, վերջիններս հարձակվում են առաջինների վրա, առաջիններն այնուհետև վարձում են երկու զինվորների (Վերիխ և Վոսկովեց), ովքեր կառուցում են պանրի կանոն (Թեժկա Բարբորա)։
• Բռունցքի հարված աչքին (չեխ․՝ Pěst na oko) - 1938, մարդիկ հրաժարվում են պատմությունից դասեր քաղելուց և անընդհատ կրկնում են նույն սխալը
• Հրաշք զամբյուղ (չեխ․՝ Divotvorný hrnec) - 1946, երաժշտական կատակերգություն, որը հիմնված է Յիպ Հարբուրգի և Ֆրեդ Սայդիի «Ֆինիանի ծիածանը» ֆիլմի վրա

Ֆիլմեր

• Փոշի և բենզին - 1931 (չեխ․՝ Pudr a benzín)
• Փող կամ կյանք - 1932 (չեխ․՝ Peníze nebo život, չեխական սպառնալիք, որն օգտագործվում է դաժան կողոպտիչների կողմից)
• Մեզ մոտ Քոչուրկովում - 1932 (չեխ․՝ U nás v Kocourkově, Քոչուրկովը հորինված «հիմարների քաղաք» է, Գոթեմի չեխական համարժեքը)
• Հեյ հու - 1934 (չեխ․՝ Hej rup! վերնագիրը բացականչություն է)
• Աշխարհը մերն է - 1937 (չեխ․՝ Svět patří nám)
• Բեռլինի անկում - 1949 ((չեխ․՝ Pád Berlína), որպես «Հերման Գյորինգ» Պրահայում նկարահանված ԽՍՀՄ արտադրության մեջ)
• Կայսեր հացթուխը և հացթուխի կայսրը - 1951 (չեխ․՝ Císařův pekař a pekařův císař)
• Արյան գաղտնիքը - 1953 (չեխ․՝ Tajemství krve)
• Լինում է չի լինում, մի թագավոր է լինում - 1954 (չեխ․՝ Byl jednou jeden král)
• Երկու ցրտահարություն - 1954 (չեխ․՝ Dva mrazíci)
• Յարոսլավ Հաշեկի օրինակելի օպերատորական աշխատանք - 1955 (չեխ․՝ Vzorný kinematograf Haška Jaroslava, հեգնական անուն)
• Երաժշտություն Մարսից - 1955 (չեխ․՝ Hudba z Marsu, էպիզոդիկ կերպարով՝ հանդիսատեսներից մեկի դերում)
• Աշխարհի ստեղծում - 1957 (չեխ․՝ Stvoření světa, անիմացիոն ֆրանս-չեխական դասական՝ հանգերով պատմված Վերիխի կողմից)
• Բարոն Մյունհաուզեն - 1961 (չեխ․՝ Baron Prášil, չեխական հայացք Բարոն Մյունհաուզենին)
• Երբ կատուն գալիս է - 1963 (չեխ․՝ Až přijde kocour)
• Վեց հարց Յան Վերիխին - 1964 (չեխ․՝ Šest otázek pro Jana Wericha)
• Պարոն Տաու և Կլաուդիա - 1970 (չեխ․՝ Pan Tau a Claudie)
• Մարդը, ով ծիծաղ էր սփռում - 1970 (չեխ․՝ Muž, který rozdával smích)
• Պարոն Տաուն և շուրջերկրյա ճանապարհորդությունը - 1972 (չեխ․՝ Pan Tau a cesta kolem světa)
• Փնտրվում է պարոն Տաուն - 1972 (չեխ․՝ Hledá se pan Tau)

Հեռուստատեսային աշխատանքներ

• Արջը (չեխ․՝ Medvěd) - 1961
• Արցունքներ, որոնք աշխարհը չի տեսնում (չեխ․՝ Slzy, které svět nevidí) - 1962
• Սուրբ Հաղորդության փոխադրումը (չեխ․՝ Kočár nejsvětější svátosti) - 1962
• Խնայված ֆունտ (չեխ․՝ Uspořená libra) - 1964, հիմնված է Շոն Օ՚Քեյսիի «Ֆունտ առաջին պահանջով» ստեղծագործության վրա
• Թագավորը և կինը (չեխ․՝ Král a žena) - 1967
• Մագնիսական ալիքների բուժում (չեխ․՝ Magnetické vlny léčí)

Գրական գործեր

• Ֆիմֆարում (չեխ․՝ Fimfárum) - հեքիաթներ ոչ միայն երեխաների համար
• Իտալական արձակուրդներ (չեխ․՝ Italské prázdniny)
• Պոտլախ (չեխ․՝ Potlach)
• Ֆալստաֆի հնդկական ամառը (չեխ․՝ Falstaffovo babí léto)
• Լինքոլն 1933
• Պատմություններ ոչ միայն շների մասին (չեխ․՝ Povídky nejen o psech) - Հրատարակվելով հետմահու՝ վերակենդանացրել է շների մասին պատմվածքների գիրք գրելու նրա նախկին ցանկությունը։ Այնուամենայնիվ, պատմվածքները բավարար չէին, ուստի այն վերանվանվել է և ավելացվել են այլ պատմվածքներ. դրանցից մի քանիսը տպագրվել են ավելի վաղ, իսկ որոշները բնօրինակներ են՝ վերցված ձեռագրերից ու նամակներից։