Մուհամմադ Գաբդուլխայ Կուրբանգալիև
Մուհամմադ-Գաբդուլխայ Կուրբանգալիև (բաշկիրերեն՝ Мөхәмәтғәбделхәй Ҡорбанғәлиев, ռուս.՝ Мухамме́д-Габдулха́й Курбангали́ев, ճապ.՝ ムハンマド・ガブドゥルハイ・クルバンガリー), 20-րդ դարի սկզբին բաշկիր հոգևոր առաջնորդ, հասարակական և քաղաքական գործիչ։
| Մուհամմադ Գաբդուլխայ Կուրբանգալիև | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | 1889 |
| Ծննդավայր | Mediak, Chelyabinsk Uyezd, Օրենբուրգի մարզ, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | օգոստոսի 22, 1978 |
| Մահվան վայր | Չելյաբինսկ, Չելյաբինսկի մարզ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ |
| Կրոն | իսլամ |
| Կրթություն | Madrasah of Midiäk? |
| Մասնագիտություն | քաղաքական գործիչ |
| Ծնողներ | հայր՝ Kurbangaliev Gabidulla? |
 Muhammed-Gabdulkhay Kurbangaliev Վիքիպահեստում | |
Կենսագրություն խմբագրել
Ծնվել է 1889 թվականին Օրենբուրգի նահանգի Չելյաբինսկի գավառի Մեդիակ գյուղում (ներկայումս՝ Ռուսաստանի Չելյաբինսկի մարզի Արգայաշսկի շրջանում) տեղի իսլամական համայնքի կրոնական առաջնորդի ընտանիքում։ Նրա հայրը՝ Գաբիդուլա Կուրբանգալիևը, տեղական Իմամ խաթիբն էր և կրոնական ուսուցիչ, որը ուներ մի շարք հետևորդներ (մուրիդ)[1]։
Ընդունվել է իր հոր կողմից ստեղծված տեղական մեդրեսե, ապա շարունակել է ուսումը Տրոիցկում գտնվող «Ռասուլիա» մեդրեսեում։ Դասավանդել է հայրենի գյուղի մեդրեսեում։ Սկսվեց խոստումնալից հոգևորականի կարիերան։ 1916 թվականին նա պատրաստվում էր դառնալ Ռուսաստանի առաջնորդ մուֆտի՝ որպես Մուխամաթ-Սաֆա Բայազիտովի իրավահաջորդ։ Այս ծրագրերը խափանվել են Ռուսական հեղափոխության և դրան հաջորդած քաղաքացիական պատերազմի արդյունքում։ 1916 թվականի Մուհամմադ Կուրբանգալիևը ստանձնել է Սանկտ Պետերբուրգի մուսուլմանական համայնքի առաջնորդի պաշտոնը։
Քաղաքացիական պատերազմ խմբագրել
1917 թվականին դարձել է բաշկիրական ակտիվ հասարակական գործիչ, որը պաշտպանել է բաշկիրների շահերը երկրում կտրուկ քաղաքական և սոցիալական փոփոխությունների պայմաններում։ Նպաստել է Արգայաշի ազգային օկրուգի ստեղծմանը, որը բաշկիրական ազգային վարչական շրջան էր ներկայիս Չելյաբինսկի մարզի հյուսիսում։ Մասնակցել է 1-ին և 2-րդ Համաբաշկիրյան համագումարին (Կուրուլտայ) 1917 թվականի հուլիս-օգոստոս ամիսներին։ Պաշտպանել է Բաշկորտոստանի մուսուլմանական համայնքի համար ինքնավար հոգևոր կառույցին՝ դեմ լինելով դրա ազգայնացմանը։ Հոր հետ միասին հանդես է եկել բաշկիրական ազգային և ազատագրական շարժման մեջ որպես Զեքի Վելիդի Թոգանի հիմնական հակառակորդ։ Չի համաձայնվել Վելիդիի հետ, երբ վերջինս բռնել է սովետական կողմը՝ պահպանելու բաշկիրական ինքնավարությունը, և Մուհամմադը բոլոր բաշկիրների անունից հայտարարել է, որ աջակցում են Ալեքսանդր Կոլչակի վարչակազմին։
Մասնակցել է Սպիտակ շարժմանը, դարձել բաշկիրական զորամասերի առաջնորդներից մեկը Կոլչակի բանակում։
1919 թվականի ամռանը նա փորձել է Չելյաբինսկ քաղաքում կազմակերպել նոր Համաբաշկիրական համագումար, այնուհետև նահանջել դեպի արևելք՝ Կոլչակի բանակի հետ միասին։ Դաշինքի մեջ է մտել Սպիտակ շարժման ռազմական ղեկավարների՝ Վլադիմիր Կապելի, Ռոման Ունգեր ֆոն Սթերբերգի, Գրիգորի Սեմյոնովի հետ՝ բաշկիրների շահերը պաշտպանելու համար։
Արտագաղթ խմբագրել
1920 թվականի հոկտեմբերին Կոլչակի բանակը հարակից բաշկիրական զորքերի հետ խոշոր պարտություն կրեց՝ Չիտա քաղաքը հանձնելով Կարմիր բանակին։ Մուհամմադ Կուրբանգալիևը արտագաղթեց Մանջուրիա, որտեղ նա փորձեց համախմբել գաղթական բաշկիրական և թյուրքալեզու համայնքները, կազմակերպել նրանց մեջ իսլամական ավանդական կրոնական սովորույթների արմատավորումը, աջակցել մայրենի լեզվի դասավանդմանը, հանդես գալ որպես իմամ և մուդարիս (վարդապետ)։
1924 թվականին տեղափոխվել է Ճապոնիա, հիմնել է մուսուլմանական համայնք Տոկիոյում և դարձել նրա կրոնական առաջնորդը։ 1927 թվականին դպրոց ստեղծեց Ճապոնիայի մուսուլմանների համար։ 1928 թվականին գումարվեց Համաճապոնական մուսուլմանների համագումար։ Բացել է տպարաններ, որոնք գրքեր են տպել արաբերենով։ Մեծ ճանապարհորդություն կատարելով ամբողջ Ճապոնիայում, քարոզելով իսլամը՝ հրատարակել է մի շարք գրքեր թյուրքական ժողովուրդների և նրանց պատմությունների մասին[2]։
1932-1936 թվականներին հիմնել է իսլամադավան համայնք Մանջոու-Գոյում, մեդրեսե Մուկդենում և հրատարակչություն, որը կոչվում էր Япон Мөхбире” (թյուրքերենով նշանակում է «Ճապոնիայի լրաբեր»)։ Հրատարակել է Հեռավոր Արևելքում առաջին Ղուրանը։
Նա զարգացրեց հարաբերությունները կորեացի և մանջուրյան գործարարների հետ և սերտ անձնական կապեր հաստատեց Ճապոնիայի ռազմական ղեկավարների հետ (Օգասավարան Նագանարի, Նանգո Ջուդիրո, քաղաքական գործիչներ Օկումա Շիգենոբու, Տյամա Միցուրու)։ Նա նաև ֆինանսական միջոցներ է ստացել Ճապոնիայի օլիգարխներից՝ իր կրոնական և հասարակական գործունեությունը սատարելու համար։
1938 թվականի մայիսի 12-ին նա բացեց Տոկիոյում «Իսլամիա» մզկիթը և դարձավ Ճապոնիայի առաջին մուֆտին։ Ճապոնիայի իսլամադավան գաղթական համայնքը ներգրավված էր միջազգային քաղաքականության մեջ և նպաստեց Ճապոնիայի ընդլայնմանը Հարավարևելյան Ասիայում՝ դա դիտարկելով որպես միջոց՝ ազատելու իրենց էթնիկ հայրենիքը կոմունիստական տիրապետությունից։ Այնուամենայնիվ, Մուհամմադ Կուրբանգալիևի գործունեությունը խոչընդոտեց Ճապոնիայի հետևողական քաղաքականությունը երկրի և նրա սահմաններից դուրս մուսուլմանական համայնքների նկատմամբ, և երկրի իշխանությունները կազմակերպեցին նրա «կամավոր մեկնումը» Մանջուրիա՝ Դալյան։
Մուհամմադ Կուրբանգալիևը պաշտպանում էր իսլամի այլ կրոնների հետ հավասար դիրքերը Ճապոնիայում։ 1939 թվականին Ճապոնիայի վարչապետ Հիրանումա Կիիչիրոն հայտարարեց, որ իսլամը Ճապոնիայում հավասար իրավունքներ ունի բուդդիզմի և քրիստոնեության հետ։
Ձերբակալություն, բանտարկություն, հետագա կյանք խմբագրել
1945 թվականին, երբ ավարտվեց Երկրորդ աշխարհամարտը, Մուհամմադ Կուրբանգալիևը ձերբակալվեց ՆԳԺԿ-ի կողմից (Սովետական գաղտնի ոստիկանությունը)՝ դատապարտելով 10 տարվա ազատազրկման «մեծ դավաճանության» համար։ Իր պատիժը կրել է Վլադիմիրի կենտրոնական բանտում մինչև 1955 թվականը։
Ազատ արձակվելուց հետո նա վերադարձավ հայրենի շրջան։ Նա բնակություն հաստատեց Չելյաբինսկի մերձակայքում գտնվող գյուղական համայնքում, որտեղ ծառայում էր որպես մոլլա մինչև իր մահը 1972 թվականին։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Биография Мухаммед-Габдулхай Курбангалиев».
- ↑ Хусейн, Саддам (2020 թ․ ապրիլի 17). ««Первый камень дружбы»: татаро-башкирская эмиграция в Японии». VATNIKSTAN (ռուսերեն). Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 22-ին.