Մասնակից:SonaMur97/Ավազարկղ

Մեքսիկայի պատմությունը սկիզբ է առնում մի քանի հազար տարիներ առաջ և ինքն իրենից ներկայացնում է մեծ մշակույթների ձեռքբերումների և աշխարհագրական բացահայտումների արձանագրություններ, և միառժամանակ լցված է դժբախտ իրադարձություններով, որոնք կապված են պատերազմական և քաղաքական պայքարով։

Առաջին բնակիչների հայտնվելու պահին , Մեքսիկան եղել է որսորդ-հավաքիչների բնակության վայր։ Մոտ 9000 տարի առաջ , տեղի ՝ ունեցել գյուղատնտեսական հեղափոխություն , որը բերեց մեծ ազգերի ծագմանը, իսկ հետո , հին պետությունների , այնպիսին ինչպես ՝ Ացտեկները և Մայաների քաղաքակրթությունը։

16-րդ դարում Մեքսիկան գաղութացված էր իսպանացիների կողմից։ 300 տարի տևած գաղութային կառավարումը ավարտվել է ազատագրական պատերազմով և Մեքսիկայի միապետությամբ, իսկ հետո՝ հանրապետությամբ։ Մեքսիկայի պատմությունը ներառում է քաղաքական պատերազմների ժամանակաշրջաններ, ինտերվենցիաներ և բռնապետություններ։ Նորագույն պատմությունը հիշատակվում է տնտեսական վերելքներով և մի քանի ճգնաժամներով, ինչպես նաև մեկ կուսակցության քաղաքական հեգեմոնիայով: 20-րդ դարի վերջին հարյուրամյակում ձևավորվեց ժողովրդավարացման տենդենց, իսկ 21-րդ դարում երկիրը իսկապես անցավ բազմակուսակցական համակարգին։

Վաղ շրջան խմբագրել

Նախապատմական Մեքսիկա խմբագրել

Наконечник культуры Кловис

Ըստ ժամանակակից աշխարհահայածքի՝ մարդկանց գաղթը դեպի Ամերիկա (կենդանիների և բույսերի ետևից) ենթադրաբար տեղի է ունեցել 40-12 հազար տարի առաջ Սիբիրի և Ալյասկայի միջև այդ ժամանակ գոյություն ունեցած Բերինգյան պարանոցի միջով։ Մեքսիկայում մարդու ներկայության առաջին վստահելի թվագրված հետքերը վերաբերում են 12-15 հազար տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածին։ Առաջին անգամ մարդու Մեքսիկայում հայտնվելու հուսալի թվագրումը , վերաբերվում է 12-15 հազար տարի առաջվա շրջանին։ Հնագույն բնակավայրերից մեկը Ուեյատլակոն է, սակայն այնտեղ գտնվող արտեֆակտների տարիքը ճշգրտորեն սահմանված չէ, և ներկայումս բուռն քննարկումների առարկա է։ Հարկ է նաև նշել Տեկիսկիակեի մասին (12-15 հազար տարի առաջ) , որտեղ հայտնաբերվել են կոշտ մշակված քարե և ոսկրե գործիքներ (քերոցներ, շեղբեր, դանակներ)՝ պլեյտոցենի շրջանի կենդանիների ոսկորների հետ միասին (մամոնտների, մաստոդոնտների․ ամերիկյան ձիերի, ամերիկյան բիզոնների, ամերիկյան ուղտերի և այլն)։

Տասնմեկամյա աղջկա կմախքը (Նաիա) , որը հայտնաբերել են Յուկատան թերակղզու վրա գտնվող Օյո-Նեգրոի ողողված քարանձավում, գնահատվում է 13 հազար տարի առաջվա տարիքով։ Գենետիկները Նայիի մոտ հայտնաբերել են միտոխոնդրիալ գապլեխումբ D (D1-ի սուպկլադ)։ Հին Տուլում քաղաքին կից Յուկատան թերակղզու արևելյան ափին գտնվող ողողված Չան Խոլ քարանձից տղամարդը , նույնպես ապրել է 13 հզր․ տարի առաջ։ Նրա ոսկորներից ԴՆԹ-ն քաղել չստացվեց։Մեքսիկայի տարածքում գտնվող ամենահայտնի նախապատմական մշակույթն է Կլովիսի (մ․թ․ա․ 10-9 հզր․ տարի առաջ) և Ֆոլսոմի մշակույթները (մ․թ․ա․ 9-8 հզր․ տարի առաջ) , որոնք այտնաբերվել են XX դարի սկզբին։ Այս կայաններում պեղումների ժամանակ հայտնապերվել են քարից և ոսկորից նիզակի ծայրեր, քարե դանակներ և շեղբեր, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ կենդանիների մնացորդներ։ Այս մշակութի մարդիկ , զբաղվում էին որսով և բերքահավաքով և քոչվորում էին ոչ մեծ ընտանեկան խմբերով Հյուսիսային և Կենտրոնական Ամերիկայով , տեղային կենդանիների սեզոնային միգրացիայի հետքերով։ Այս խմբերը , հավաքվում էին մեկտեղ այն ժամանակ, երբ պատրաստվում էին ինչ-որ խոշոր կենդանու որսի ՝ բիզոնի կամ մամոնտի , որին մասամբ սպանում էին ճահիճ քշելով։ Այնումամենայնիվ , պետք է նշել, որ այդ շրջանի մարդկանց հիմնական ուտելիքը հաճախ հանդիսանում էին բոյսեը և մանր կենդանիները(ճագարներ, աղվեսներ, սկունսեր, մողեսներ , կրիաներ և այլն) , այդ մասին վկայում են Սյեռա դե Տամաուլիպասի քարանձավը և կայանը , որը գտնվում է ժամանակակից հյուսիսիային Մեխիկոյից 240 կմ հեռավորության վրա։

11 հզր․ և 4500 տարի առաջվա շրջանում ցուրտ և խոնավ կլիմատը , հատկանշական պլեյսոցենական շրջանին, աստիճանաբար դառնում է շոգ և չոր, սկսվեց սավաննայի անապատացման պրոցեսը , լճերի ցամաքումը , անտառային ծածկի աստիճանաբար վերացումը , ինչ , իր հերթին , դարձավ խոշոր պլեյստացենային ֆաունայի բնաջնջման պատճառը։ Ստիպված նոր պայմաններին հարմարվող բնակիչները , որոնք պատկանում էին այսպես կոչված «տափաստանային մշակույթին», անցան մեծ մասամբ բուսական սննդին , ինչի մասին վկայում են Օախակա հովիտի քարանձավները (9-7 հզր․ տարի առաջ), որտեղ մնացորդների մեջ պահպանվել են բույսեր, որոնք պատկանում են ավելի քան հարյուր տեսակի(վայրի եգիպտացորենի, աղվեսագի , վայրի սոխի , կաղնու, ավոկադոի, դդմի, տատասկաթզենիի և այլն)։ Բնակչությունը , ըստ անհրաժեշտության, անցավ կիսաքոչվորական կյանքի ապրելակերպի , անձրևային շրջանների ժամանակ վայրի բանջարեղենի և հացահատիկի բերքահավաքի համար հավաքվելով մեծ խմբերի և բաժանվելով ավելի մանր խմբերի մնացած ամսիներին որս անելու համար։

Այդ ժամանակին է պատկանում, օրինակ, Պլանոի մշակույթը , Մեքսիկայի հարավ-արևմտյան հատվածին։ Նրա համար հատկանշական են նետողական զենքերի մի քանի տեսակներ․ որոնք կարող էին նաև օգտագործվել , ինչպես դանակներ։ Պալոհնդիկների տեսքի մասին , մենք կարող ենք դատել ըստ տեպեսպանյան մարդու լավ պահպանված մնացորդներից (մոտ 10-9 հզր․ տարի առաջ), ըստ 30 տարեկան կնոջ , որոը, հավանաբար, զոհվել է որսի ժամանակ։

Початки кукурузы

Պալոհնդկական շրջանի ավարտը , հաճախ թվագրում են մ․թ․ա․ 7000-րդ տարում։ Հաջորդ շրջանը, կոչված է հանմենի (մոտ 7000-2500 տարի առաջ), Մեքսիայի լեռնային մասում , ծնվում է մշակովի բույսերի աճացման սովորույթը։ Ինքնամեկուսացումը և հիբրիդացման , ամենայն հավանականությամբ, իրագործվում էին լեռնային շրջաններում, որտեղ ոչ մեծ հողակտորների վրա զուգակցվում էին բույսեր, որոնք պատկանում էին շատ տեսակների։ Ինչպես նաև, աճի համար բարեբեր հողը նրանք գտնում էին մնացորդների աղբանոցներում, մարդկանց բնակության վայրին մոտ գտնվող տարածքներում և կայանների շուրջը, այնտեղ , որտեղ , այրված ծառերի մոխիրը առատորեն պարարտացնում էր հողը։ Հավանորեն , այդ ժամանակ , որը կոչվում է նախակոլումբյան ժամանակագրություն, կիսաքոչվոր ցեղերը սկսեցին իրենց հետ վերցնել կոճղարմատները և բույսերի սերմերը , նոր տարծքների վրա աճեցնելու համար, և հնարավոր է, իրար մեջ փոխանակվելու համար , ձեռք բերելով աճեցնելու համար բույսեր, հեռավոր հատվածներից։

Այդ ժամանակ , սկսվում է տարերքային, հետո ուղղորդված հիբրիդացիա և քաղհանում Մեզոամերիկային հատուկ մշակույթի , այնպիսի , ինչպիսին , եգիպտացորենինը , դդմինը , լոբունը և այլն, ինչի մասին վկայում են Տեուականեյում և Տամաուլիպասում գյուտերը։ Մոտ 5500-4500 տարի առաջ Տեուականայի հովիտի բնակչությունը, չորս անգամ շատացել է, ինչը խոսում է բուսաբուծության մեծացող դերի մասին մարդկանց կյանքում։ Մոտ 3500-2500 տարի առաջ, նստակեցության առաջին նշմարները․ որսորդական ճամբարների հետ միասին հայտնվում են գյուղեր, կազմված 5-10 գետնահյուղերից, տեղակայված , ինչպես կանոն, գետերի հովիտում և կիսաքոչվոր ցեղերի համար հանդիսացող ժամանակավոր բնակության վայր ։ Այդ նույն ժամանակին է պատկանում ընտանի եգիպտացորենի հայտնվելը , դառնալով Մեսոամերիկայի քաղաքակրթության հիմանական մշակույթը։ Մոտ 3 հզր․ տարի առաջ հայտնվել է մանածագործությունը ագավայի և բամբակի թելիկներից։ Այդ շրջանում կրոնի գոյության վկայությունը հանդիսանում են բազմաթիվ կանացի արձանիկների գյուտերը, որոնք, հավանաբար, պատկերում են ցեղի նախամայրերին կամ պտղաբերության աստվածուհիներին , ինչպես նաև մարտիկների և ծիասական դիմակներով քուրմերի արձանիկների գյուտերը։

Մոտ 2500-1500 տարի առաջ, նախադասական դարաշրջանում , կյանքի քոչվորական ապրելակերպը ամբողջությամբ ձևափոխվեց նստակեցության, մշտական գյուղերում արդեն հաշվվում է մի քանի հարյու բնակիչ , հայտնվվում է նախնական խեցեգործություն , որը փոխարինել է ավելի վաղ քարից պատրաստմանը։ Զարգանում է անատառահատա-կրակային հողագործությունը, դաշտերի ոռոգումը իրականացվում է նախնական համակարգով, բաղկացած մի քանի ջրանցքներից և ջրհորներից, այդ ժամանակ հողագործությանը ավելացվում է նաև բերքահավաքը և որսը, և չոր սեզոնի ընթացքում բնակիչները լքում են գյուղը , համարյա բոլորով տեղափոխվելով ժամանակավոր որսորդական ճամբարներ։ Պետք է նշել, որ , ի տարբերություն Հին Աշխարհի , լծկան կենդանիներին ընտանիացնելը համարյա անհայտ էր։

Теотиуакан. Город-государство, образовавшийся примерно в 100 году н. э. и просуществовавший до VII века н. э.

Նախադասական դարաշրջան խմբագրել

Նախադասական դարաշրջանը Մեքսիկայի պատմության մեջ ընդգրկում է մ․թ․ա․ 1500 թվականից մինչ մ․թ․ 150 թվականը ընկած ժամանակահատվածը։ Մինչ նրա սկսելը, ամենայն հավանականությամբ, պատկանում է հնդկացիների մոտ հասարակական տարբերակաման հայտնվելը։ Նրա հայտնվելու պատճառ հանդիսացել է բնակչության գերաավելցուկությունը նյութական ռեսուրսների սահմանափակության ներքո , աշխատանքի բաժանման կարիքը և հասարակության ձևակերպումը , բարդ աշխատանք կատարելու համար։ Մոտավորապես այդ ժամանակահատվածում թվագրում են առաջին տաճարների պատրաստումը, արհեստագործների բնակեցման հայտնվելը, ինչպես նաև , հնդկական վերբախավի զարդերի թաղելը։

Հնդկական ամենաառաջին մշակույթներից, Մեքսիկայի «մայրական մշակույթը» , եղել է օլմեկների քաղաքակրթությունը, որոնք ապրում էին Մեքսիկական ծոցի ափին մ․թ․ա․ II հազարամյակից մինչև մ․թ․ 400 թվականը։ Օլմեկի բառը ացտեկական ծագում ունի , և նշանակում է«կաուչուկային ծառերի երկրի մարդիկ», olli -ի բառից , որը նշանակում է կաուչուկ։ Ըստ ժամանակաի , օլմենների առաջին քաղաքային մշակութային կենտրոնը եղել է Սան-Լորենցոն։ Այս քաղաքակրթության պաշտամունքային կենտրոնը , ինչի ծաղկումը համնկնում է մ․թ․ա․ VIII-IV դարերին , ընկած էր այսօրվա Տաբասկո նահանգի տարածքում։ Այնտեղ գտնվել են մի քանի բուրգեր (35 մ բարձրությամբ), քարի թանկ տեսակներով զարդարված պաշտամունքային հրապարակներ, դամբարաններ , ծիական թաքստոցներ , զոհասեղաններ և կոթողներ , ինչպես նաև, 5 հսկայական քանդակագործական բազալտից մարդկային գլուխներ։ Ըստ ժամանակի վերջինը եղել է Տրես-Սապոտեսը։

Մեսոամերիկայի պատմության վրա օլմեսական քաղաքակրթության ազդեցությունը դժվար է գնահատել․ օլմեկները , ամենայն հավանականությամբ, առաջինն են հայտնագործել գաղափարագրական գիրը, որը ,անցել է ավելի ուշ շրջանների մեծ քաղաքակրթություններին ,սովորել են պատրաստել ֆունդամենտալ շինվածքներ , հենց նրանք էլ , շնորհիվ աստղագիտական դիտումների կարողացել են ստեղծել արևային օրացույց, որը առանց փոփոխության անցել է ացտեկներին , հետո մայաներին, և այսպես «երկար հաշվարկի» համակարգը, ինչպես նաև ըստ կատունայի հաշվարկը կամ էլ քսանամյակներով, որի սկզբիօրը , 4 Ախաու 8 Կումխու, նույնպես եղել է ողջ հնդկական պատմագրության հիմքի սկիզբը։ Օլմեկները մերձակա ցեղերին ծանոթացրեցին սուրբ գնդակով խաղի հետ, որը իսպանացիները վերցրել են ավելի ուշ քաղաքակրթություններից։

Օլմեկներից ավելի վատ հայտնի է հնամենի սապոտեկների քաղաքակրթությունը, որն առաջացել է մոտ մ․թ․ա․ 500-450 տարի առաջ, որի կենտրոնը Մանտե-Ալբանն է։ Այնտեղ է գտնվում հանրահայտ «Պարողների տաճարը » , որի պատերը նախշված են մինչ օրս չվերծանված գրություններով։ Եվ վերջապես , անհայտ ազգության կողմից ստեղծված Իսապի մշակույթը , որը պատկանում է անցողական դասական դարաշրջանին։ Նրանում երևում են հատկություններ , հատուկ ինչպես օլմեսական տիպին , այնպես էլ ավելի ուշ առաջացած քաղաքակրթություններին։

Ольмекская голова, Ла-Вента

Դասական դարաշրջան խմբագրել

Մեքսիկայում դասական շրջանը սկսվեց մոտ 150-400 տարի (ընդ որում նրա սկիզբը տարատեսակվում էր կախված տեղական մշակույթի զզրգացման աստիճանից ) և շարունակվում էր մինչև 900 տարին։ Մեքսիկայում այն ամենից առաջ բնութագրում էր Տեոտիուկանայի ծաղկելը, որը դարձել էր 6-րդ իր մեծությամբ քաղաքը մոլորակի վրա։ Մնալով մի ժողովուրդ , որը դեռ ապրում է քարի դարում, տեոտիուկանցիները կարողացան կառուցել իրոք հսկայական տների և տաճարների անսամբլ , որոնց շրջանում աչքի են ընկնում Արևի բուրգը և Լուսնի բուրգը, որոնք պահպանվել են մինչ օրս։ Այն հարցը , թե ով է եղել այս ժողովրդի հիմնադիրը , մինչ օրս մնացել է անպատասխան։ Իսպանական աղբյուրները , համարում էին որ դա հնդիկ-տոտանակցիներն են, իսկ տեղական ցեղերը , միաձայն հայտարարեցին , որ դրանք ստեղծվել են աստվածական ուժի շնորհիվ։ Ապացուցված է , որ քաղաքի վրա զդեցություն են թողել սապոտեկները , ընդ որում այս ժողովրդի աստվածություններին հարգանքի տուրք էին մատուցում քաղաքի չքավորների տարածքում։ Հնարավոր է, որ Տեոտիուկանցիների գույնզգույն բնակչության մաս կազմում քին նաև այլ ժողովուրդներ։

Մայա խմբագրել

Մայայի քաղաքակրթության պատմությունը դիտվում է վաղ դասական շրջանից (մոտ մ․թ․ա․ II հազար թ․-I հազար թ․ մ․թ․ա․) , մինչև միջին նախադասական շրջան (I հազարամյակից- մ․թ․ա․ 400 թ․) առաջացել են առաջին հանրապետական գոյացությունները։ Հնդիկ մայաները իրենց ազդեցությունն են թողել Յուկատան թերակղզու վրա և այսօրվա Գվատեմալայի, Բելիզի, Հոնդուրասի, Սալվադորի և մի քանի Մեքսիկայի նահանգների տարածքների վրա։ Այս հողերի վրա ապրել են մի քանի ցեղեր, ովքեր ժառանգել են մի մշակույթը, բայց ունեցել են տեղական տարբերություններ։ Ամենա բազմաքանակը նրանցից եղել են մայաները, կիչեները, ուաստեկները, չոնտալները, լակադոնեները, իցաները։Ամենանաշատ ծաղկումը մայաների մոտ եղել է մ․թ․ա․ VII—VIII դարերում։

3-4 հազար տարի առաջ մայալեզուանի ժողավուրդներըարդեն բնակություն էին հաստատել Գվատելամայի հարավ-արևմտյան հատվածում։ Մայաների պատմության մեջ, կարելի է ընդգծել երկու շրջան․ դասական, կամ Հին թագավորություն(մ․թ․ մոտ-IX դար), կամ էլ Նոր թագավորություն (X դ․ կեսերից- XVI դարերը), մայա-տոլտեսկյան շրջան։

Մայաների կյանքում կարևոր տեղ էին զբաղեցնում քաղաքական կենտրոնները, որոնցից հնագույններն էին Տիկալը, Ուաշակտուն, Բալակբալը, իսկ ավելի հայտնիներից էին՝ Կոպան, Չիչեն-Իցան, Մայապան։ Մայանիստ Յ․ Վ․ Կնորոզովը կարծում էր, որ սկզբում գոյություն ունեին մի քանի մայայական քաղաք-պետություններ ոչ մեծ վերահսկելի տարածքներ։ Հետագայում նրանք միավորվել են ռազմական և քաղաքական կապերով, որոնք արագ կազմալուծվեցին։ Այդ կապերը բացի ուրիշ ցեղերի հարձակման սպառնալիքները ետ մղելու անհրաժեշտությունը , միավորում էին նաև կրոնական պատկերացումների ընդհանրացումը։ Այդ երկու գործոնների կարևորության պատճառով մայայական իշխանությունը պատկանում էր քուրմերին և անվանի մարտիներին։ Ազատ համայնքի անդամների դասը բաժանվում էր ունևոր և կարիքավոր խմբերի։ Մայաները ունեին ստրուկներ, որոնց մեծագույն մասը պատկանում էր ազնվականներին։

Մայաները օգտագործում էին անատառահատա-կրակային և չինամպովյան հիշեցնող հողագործություն, աճեցնում էին եգիպտացորեն, լոլիկ, բատատ։ Ջուլհակությունը բարձրմակարդակի զարգացած էր ոստայնագործությունը, յուրահատուկ տեղ է զբաղեցնում կավագործությունը, գնահատվում էր ճարտարապետների, քարափորագրիչների, քանդակագործների նկարիչների գործը։

Պանթեոնը բաղկացած էր բայրացակամ և չար աստվածներով։ Երկնային աստվածների շարքում գլխավորն էին, Աշխարհի տիրակալը, Իցամնան ՝ օրվա և գիշերվա աստվածը։ Մայաները երկրպագում էին անձրևի աստված Չակային, արևի աստված Կինիչ-Ախաուին, լուսնի աստվածուհուն Իշ-Չելին, քամու աստված Կետցալկոատլյաին, եգիպտացորենի աստված Ախ-Մունային։

Панель из Канкуэна, изображающая майянского правителя

Մինչկոլումբյան Ամերիկայի բացառիկ մտավոր նվաճումներից են եղել մայաների կողմից ստեղծված գրելու համակարգը և ժամանակի հաշվարկումը։ Ինչպես նաև հետաքրքրական է մայաների կողմից զրո թվի հայտնագործումը։

Մ․թ․ առաջին հազարամյակի վերջը դարձավ մայաների մշակույթի անկումը, որի ամենահավանական պատճառ համարվում է պիպիլյաների և տոլտեկների ցեղերի ներխուժումը Կենտրոնական Մեքսիկայից։ Շատ քաղաքներ լքվել էին, բայց Յուկատան թերակղզու վրա առաջացավ մայա-տոլտեկյան մշակույթների խառնուրդ։ XI դարում առաջանում է հյուսիային Յուկատանի քաղաք-պետությունների եռապետություն․ Չիչեն-Իցա, Ուշմալ, Մայապան․ Մայապանական միություն։

Մոտ 900 թվականին, մայական հողերի, ինչպես ենթադրվում է, աղետ է պատահել, որի պատճառները մինչ օրս հայտնի չեն։ Լավ հայտնօի են միայն, որ մայաների քաղաքները ինչ-ինչ պատճառներով լքվել են բնակչության կողմից, սուրբ հուշարձանները մասնակաի այրված, մասնակի գահավիժած պատվանդաններց, այն պարագայում, որ օտարերկրյա նվաճման հետքեր չկային։ «Լքված քաղաքների գաղտնիքը» բացատրվում է հողի էրոզիայով, գիշատիչների շահագործման հետևանքով։ Հետագայում առաջացած քաղցը ստիպել է բնակչությանը լքել այդ տարածքները։ Մայաների հանրապետությանը այնպիսի հարված էր հասցվել, որից նա այլևս ի վիճակի չէր կազդուրվել։

X-ից XIII դարերուն մայա-տոլտոկյան մայրաքաղաքը եղել է Չիչեն-իցան։ Այն հայտնի է մի քանի ճարտարապետական շինվածքներով․ Կուլկուլկանա տաճարով, Կառակոլ աշտարակով, ամենամեծ Մեսոամերկյան գնադակով խաղի համար մարզադաշտով, Ռազմիկների տաճարով, քանքերի պատով և Սուրբ ջրհորով։

XII դարի վերջում թերակղզու վրա բարդացել էր քաղաքական իրավիճակը։ Չիչեն-Իցայի կառավարիչները մեծացրել էին տուրքի չափը, որը իրենց էր հասնում վերահսկվող քաղաքներից և գյուղերից։ Միառժամանակ մարդկային զոհաբերության անհրաժեշտությունը Սուրբ ջրհորի մեջ, տեղացիների մեջ վրդոհվմունք առաջացրեց։ Համաձայն մայական մարգարեական գրքի Չիլամ-Բալամի, Մայապանի ղեկավար Ախ Մեշ Կուկը, ուղարկել է Չիչեն-Իցա իր զորապետին որպես զոհի։ Բայց Խուան Կեելը դուրս եկավ ջրհորից, հայտարարելով, որ այնտեղ նա խոսել է աստվածների հետ և նրանք իրեն են նշանակել Մայապանի կառավարիչ։ Մայապանում գահ բարձրանալով, Խուան Կեելը Չիչեն-Իցան ենթարկեց ամայացմանը։ Այսպես Մայապանի իշխանությունը անցավ մայա-տոլտեկայան Կոկոմաների դինաստիային, որոնք կառավարել են մինչ 1461 թվական, երբ կառավարումը նվաճեցին Շիվաները Ուշմալյայից։ XIV դարի վերջում Չիչեն-Իցան անկում ապրելով, ամայնացավ և XVI դարի կեսերին քաղաքը ավերակների մեջ էր։ XV դարում Յուկատանում առաջացավ տասից ավելի թշնամություն անող մանր քաղաք-պետություններ, իսկ հենց այդ դարի վերջում մայաների վրա հայտնվեց վտանգ ացտեկական պետության կողմից նվաճվելու։ Մեքսիկա ներխուժած իսպանացիները հայտնաբերեցին միայն երբեմնի հզոր քաղաքակրթությանմնացորդներ։

Հետդասական շրջան խմբագրել

Մեքսիկայի հետդասական շրջան կոչվում է 900 թվականից մինչ իսպանական նվաճումը ընկած ժամանակահատվածը։ Այդ ժամանակահատվածը նշանավորվել է Կենտրոնական Ամերկայի համար մետաղների դարաշրջանի սզբով, որոնցից առաջինը, ինչպես Հին աշխարհում, եղել է պղինձը։ Այն ամանակների հնագիտական գյուտերը իրենցից ներկայացնում են կռած և ձուլված գործեր, ստցված ձուլելու մեթոդով ըստ հալած մոդելների։ Պղնձից , իսկ հետո այլ մետաղներից (ներառյալ ոսկին), պատրաստվում էին զարդեր, աշխատելու գործիքներ, զենքեր։ Հենց այդ ժամանակ, պատերազմը, ավելի շուտ միայն դիպվածական բռնկված, դառնում է համարյա թե գլխավոր զբաղմունքը ուշ քաղաքկրթությաունների, նրա նպատակը դառնում է ինչպես տարածական զավթողագործությունը, այնպես էլ գերիներին բռնելը, որոնք անհրաժեշտ էին արյունալի զոհաբերությանը, այդ ժամանակ առաջ չհանդիպած տարածվածություն ստացած։

Տոլտեկներ-Չիչիմեկներ խմբագրել

Հետդասական շրջանը սկսվում է հյուսիսային բարբարոսների ներխուժումից, հնդկական մասնուսկրիպտներում չիչիմեկներ կոչված, այսինքն «շան երեխաներ»։ Մինչկոլումբյան Ամերիկայում այդ անունը չէր համարվում ամոթաբեր, ավելին, բազմաթիվ ուշ ժամանակների կառավրիչներ, համարում էին իրենց համար պատվաբեր, չիչիմեական ծագումը։

Ժամանակակից պատմական աշխատանքներում գերակշռում է այն միտքը, որ չիչիմեկները, ներկայացնում էին իրենցից բազմագույն ցեղերի խառնուրդ, վաղ ժամանակաների «տափաստանային քաղաքակրթության» հետնորդների, որոնք զբաղվում էին բերքավաքով և մանր կենդանիների որսով։ Այս գաղթականների երկրորդ ալիքին ստիպեցին գնալ հարավ երաշտն ու նրա պատճառով առաջացած սովը։ Սկզբնական ցեղային միությունից բավականին արագ աչքի ընկան տոլտեկները (որոնց անունը նշանակել է շինարարներ կամ ստրատեգներ),ում նախահայրենիքը հավանորեն եղել են Սեռ-Մադռեից արևմուտքում գտնվող հողերը։ Նրանք հիմնադրել են հզոր պետություն, որի մայրաքաղաքը դարձել է Տուլան։ Տոլտեկները(կամ էլ տոլտեկ-չիչիմեկները) իրենց ձեռքը վերցրին սատանի եղունգի առևտուրը, նույնիսկ մետաղների դարաշրջանի սկզբում, դեռ նախկին բարձր գնահատվող հումքով, զենքերի և աշխատանքային գործիքների պատրաստման համար։ Տուլան վերածվեց օբսիդիանի արդյունահանման և առևտուրի կենտրոն, և տարածվեց մերօրյա Մեքսիկայի ողջ տարածքում։

Կիսալեգենդար Տոպիլցինը՝ «բարձրահասակ, սպիտակամաշկ և սևամորուս» կարկառուն կազմակերպիչ և ղեկավար, գահընկեց էր եղել և պարտվել երկպառակչական պատերազմում իր մրցակցին Տեսկատլիպոկեին, որից հետո ճիշտ կազմակերպված կառավորումը վերափոխվեց անիշխանությամբ և խառնակչությամբ։ Չնայած, Տոպիլցինուն կարողացավ գահը վերադարձնել, որը մնաց իրենը մինչ կյանքի վերջ։ Ըստ լեգենդի, զառամյալ տարիքում նա ինքն իրեն զոհաբերեց, թագավորական հագուստով կրակի մեջ նետվելով, և նախորոք խոստանալով վերադառնալ։

Кетцалькоатль и Тескатлипока из Бурбонского кодекса, стр. 22

Արդեն ավելի ուշ, Տոպիլցինը նույնացվում էր Կետցալկոատլեմ աստծո հետ, իսկ իր վերադառնալու առասպելը, ուշ ժամանակների հնդկական թագավորությունների համար ճակատագրական դեր խաղաց։ Տոլտեկական հանրապետության համբավը այնքան մեծ էր, որ նույնիսկ իր վերջնական վախճանից հետո, ավելի ուշ առաջացած քաղաքակրթությունները իրենց սկիզբը համարում էին տոլտեկները, տեսնելով իրենց կառավարիչների մեջ սուրբ ավանդույթի շարունակողներին։

Ացտեկներ խմբագրել

Ացտեկները, մինչկոլումբյան Ամերիկայի ամենահզոր պետություններից մեկը ստեղծողները,գրավել են Կենտրոնական Մեքսիկայի բազմաթիվ ցեղեր։ Նրանց նախահայրենիքը, որոնք իրենք անվանեցին Ացտլան, հավանաբար գտնվել է ափի և կղզիների վրա, որոնք սահմանակցում են Կալիֆորնյան ծովածոցի հյուսիսային հատվածին։ Ացտեկյան քաղաքակրթությունը սկզբնական էտապում եղել է յոթ ցեղերի ստեղծվածը․ ակոլուա, տեկպանեկա, տլասկալտեկա, տլաուիկա, շոչիմիլկա, չալկա և ացտեկների որսորդական ցեղը , որը եղավ ամենազորավորը։

Ացտեկական հասարակության մեջ, գլխավոր դեր էին զբաղեցնում կայսր-տլակուտելին, և նրա մերձավորները։ Ձևականորեն, կայսրը ընտրովի էր, բայց գործնականում այդ պաշտենը սկսվեց փոխանցվել ժառանգաբար։ Հաջորդ տեղը ստորակարգությունում գրավում էին քուրմերը, ազնվականներից, առևտրականներիցմ հասարակության ազատ անդամներից, ծանր աշխատանքի հետ կապվածներից, ստրուկներից բարձր կանգնելով։

Воин-ягуар между двумя воинами-орлами

Յուրաքանչյուր ցեղ, սովորաբար, բաժանվում էր քսան տարածական համայնքի։ Հողի մի մասը (ալտապելալի) կոլեկտիվորեն էր մշակվում, իսկ մյուս մասը (տլալմիլի) ՝ անհատական, այս հողաբաժինները, տրվում էին ընտանիքին ցմահ օգտագործման համար, իսկ նրամահից հետո վերադարձվում էին ընդհանուր ֆոնդ։ Ացտեկները օգտագործում էին ցամաքեցման աշխատանքները, արհեստական ոռոգումը, ջրանցքները։ Ոչ խորը լճերում, ի շնորհիվ տիղմով ծածկված և իրար կապված եղեգնով լաստերի, ստեղծվում էին այգիներ և բանջարանոցներ՝ չինամպաս։ Ացտեկական կայսրության մայրաքաղաքը ՝ Տենոչտիտլան (ժամանակակից Մեխիկոն), լճի կենտրոնում կառուցված, միանում էր ափին կամուրջների և ամբարտակների շնորհիվ և փողոցների փոխարեն ,նրանը ջրանցքներ էին։ Ակվեդուկների մնացորդները պահպանվել են, որոնք տալիս էին խմելու ջուր։ Զարգացած էր քարի և փայտի վերամշակումը, ջուլհակությունը, պատրաստվում էր բազմագույն կերամիկա, զարգացում ապրեց քանդակագործությաւնը։

Ացտեկների հավատը, մնացած ցեղերի համեմատ, բավականին յուրահատուկ է։ Պանթեոնում գլխավոր դերը կատարում էր պատերազմի աստված Ուիցիլօպօչտլին։ Ամենակարևորների շարքում են Տեսկատլիպոկան, Տլալոկը, Տոնատիուն, Մետչտլին, Կետցալկոատլը, Սինտեոտլը, Միկտլանտեկուտլին և Միկտլանսիուատլը։ Կիրառվում էին մարդկային զոհաբերությունները, անհրաժեշտ, որպեսզի սնեն արևը արյունով։

Մեխիկո հարթավայր ացտեկները եկել են XII դարի երկրորդ կեսին։ Նրանք չէին կարող մրցակցել ամենաուժեղ քաղաք-պետությունների հետ՝ Ասկապոկալցոյի և Կոլուականայի հետ, այդ պատճառով 1250-ից մինչ 1298 թվականները, ացտեկները ծառայում էին սկզբում առաջինին, իսկ հետո անցան երկրորդի մոտ։

Պատերազմները, եղել են համարյա հիմնական զբաղմունքը ացտեկների համար, նրանք թույլ էին տալիս իրենց պատանդներ բռնել և զոհաբերել աստվածներին։ Ացտեկական զինամթերքը բաղկացած էր աղեղից, պարսատիկից, նիզակից, մահակից և կայծքարե ուրագից։ 1323 թվականին, ռազմական հաջողությունների համար Կոլուականի ղեկավարը իր աղջկան տվեց ացտեկական ցեղավարին, որպես կին, բայց ացտեկները նրանց նրան զոհաբերեցին Ուցիլոպոչտիլիին, ինչից հետո նրանց արտաքսեցին Կոլուականայի տարածքներից։ Ըստ ացտեկների ավանդույթի, նրանք պետք է տեղավորվեին մի տեղում, որը ցույց կտար արծիվը, որը նստած կլիներ կակտուսի վրա և օձ կուտեր։ Այդ նախանշումը իրականացավ Տեսկոկոյի կղզիներից մեկի վրա 1325 թվականի հուլիսի 18-ին, որտեղ էլ որ առաջացավ Տենոչտիտլանը։ Ացտեկների մի մասը, առանձնացված, ստեղծեց մրցակցող քաղաք Տլատելոկոն։ 1367 թվականին, ացտեկները կրկին սկսեցին իրենց ծառայությունը տապանեկական քաղաք Ասկապոցալկում։

Կայսրության ստեղծման օրինական տարին համարվում է 1376 թվականը։ 1428 թվականին հզորացած ացտեկները Իցկոատլյայի կառավարության ներքո հարձակվեցին տեպանեկանցիների վրա, ջախջախելով և սննկացնելով Ասկապոցալկոն։ 1434 թվականին ստեղծվում է Տրոյստենական միություն՝ Տենոչտլինայի եռապետություն, Տեսոկո և տեպանեական Տլակոպանան, տեղական պատմությունները մնացին անցյալում։ 1440 թվականից մինչև 1469-ը ացտեկների կառավարում էր Իցկոատլյայի զարմիկ Մոնտեսումա I-ը։ Անցկացնելով արյունալի պատերազմներ՝ նա ընդարձակեց Տենոչտիտլանայի ազդեցության ոլորտը։ Մոնտեսումայի մահից հետո իշխանության եկավ նրա թոռը՝ Աշայակատլը, հնարավոր է, որ հիմնական իշխանությունը 1469-ից 1477-ը եղել նրա մոր՝ Ատոտոցտլիի մոտԼ Աշայակատլը կատարել է 14-ից 37 ռազմական արշավներ, 1473 թվականին Տենոչտիտլան գրավեց Տլատելոլկոն, և Տոլուկիի հարթավայրը, բայց պարտություն կրեց տարասկամիների հետ պատերազմում։ Տենոչտիտլանի ութերորդ կառավարիչը եղել է Աուիսոտլը, ում կառավարության ընթացքում ռազմական զավթագործողությունը հասել է ամենամեծ չափի։ XV դարի վերջերին, ացտեկները գրավել են համարյա ամբողջ Կենտրոնական Մեքսիկան, ամենամեծ չափերին իրենց հանրապետությաւնը հասել էր Աուիսոտլյաի զարմիկի կառավարության ժամանակ Մանտեսումե II-ի ժամանակ։ Մինչ իսպանական նվաճումների պահը, այն գլխավորող ացտեկները խաղում էին գլխավոր դերը Տրոյստվենական միությունում, և, հավանաբար, հենց այդ ժամանակ ձևավորվեց միասնական կայսրությունը։

Ացտեկ տղամարդու արձան, ձեռքին՝ կակաոյի պտուղ

Այլ ցեղեր խմբագրել

Ացտեկական ճնշմանը կարողանում են դիմանալ ոչ բոլորը։ Սակայն իրենց անկախությունը ընդհուպ իսպանական նվաճումը կարողացան պահպանել հնդկացի-տարասկները, որոնց հողերը հարավում և արևմուտքում սահմանակցում էին ացտեկների երկրի հետ։ Նրանց մայրաքաղաքը՝ Միոչականան («Ձկների տիրակալների քաղաք») իրենից ներկայացնում էր ցեղերի խայտաբղետ խառնուրդ, որում բացի տարասկներից, կային նաև բազմաթիվ փոքր էթնիկ խմբեր, որոնք խոսում էին նաուտալ լեզվով։ Տարասկների երկրի ղեկավարը արքան էր («կասոնսի»), որի ձեռքում էր կենտրոնացած ինչպես ռազմական, այնպես էլ քրմական իշխանությունը։ Հասարակությունը բաժանված էր ըստ մասնագիտական հատկանիշների՝ քարագործներ, բժիշկներ, երաժշտական գործիքներ պատրաստողներ և այլն, որոնց ներկայացուցիչները իրավունք ունեին ներկա լինելու արքունիքում։ Բացի այդ տարասկներն ունեի վարձու հետախույզներ թշնամական միապետություններում։

Միշտեկները զբաղեցնում էին ներկայիս Օախակա նահանգի հյուսիսային և արևմտյան շրջանների լեռնային տեղանքները, հմուտ դիվանագիտական և դինաստիական ամուսնությունների շնորհիվ աստիճանաբար մեծացնում էին իրենց ազդեցության տարածքները և արդեն 1350 թվականին նրանց հաջողվում է ազդեցության գոտին տարածել ժամանակակից Օախակա նահանգի ամբողջ տարածքի վրա։ Միշտեկական մայրաքաղաք Մոնտե-Ալբանի հարստության և շքեղության մասին է վկայում նույնիսկ մերօրյա չափանիշներով այդ քաղաքում գտնված «համար յոթ գերեզմանոցի» ֆանտաստիկ կահավորանքը։

Հնդկացի-ուաստեկների մասին հայտնի է համեմատաբար քիչ տեղեկատվություն, բացի նրանից, որ իրենց ուժերն ու ազդեցությունը հերիքեց որպեսզի ոչ միայն տարածվեն, այլև կարողանալ պահել Սերա-Մադրե սարից մինչ Մեքսիակական ծովածաց ընկած տարածքը։ Եվ վերջապես, Միթլայում շարունակում էր իր գոյությունը սապոտեկսկական հանրապետությունը հետդասական շրջանի։

Այս բոլոր քաղաքակրթությունների զարգացումը կանգ առավ իսպանական նվաճումների պատճառով։

Մեքսիկայի նվաճումը խմբագրել

Ֆրանսիսկո դե Կորդոբի և Խուան դե Գրիխալվիի երկու հետազոտական արշավներից հետո իսպանացիները իմացան ացտեկների ոսկով հարուստ երկրի մասին։ Այն նվաճելու համար Կուբայի նահանգապետ Դիեգո Վելասկես դե Կուելյարը որոշեց կազմակերպեսլ մի ուրիշ արշավ, ում ղեկավարը նշանակված էր Էրնան Կորտեսը։ Իսպանացիները ունեին 11 առագաստանավ, Կորտեսի բանակնը բաղկացած էր 553 զինվորից, 110 նավաստուց, 200 հնդիկ-բեռկիրներից 16 ձիով հեծելազորից։ Հրետանին կազմված էր 10 ծանր թնդանոթից և 4 ֆալկոնետից, սպառազինության մեջ 32 աղեղնազեն և 13 չախմախավոր հրացաններ։

1519 թվականի փետրվարին արշավը ուղեվորվեց արդեն ծանոթ երթուղիով դեպի Յուկատանի ափ։ Կոսումել կղզու վրա կոնկիստարդների և մայայի հնդկացիների առաջին շփումը իրականացավ։ Իսպանացիների ջոկատը Պեդրո դե Ալվադորի ղեկավարությամբ, մնացածից ավելի շուտ հասած, կողոպտեց տեղական տաճարը և բնիկների տները։ Կորտեսը պատժեց Ալվադորին, իսկ գողացվածը հրամայեց հետ վերադարձնել, ինչով և նվաճեց հնդկացիների համակրանքը։ Հետո արշավը շարունակվեց ափի երկայնքով, մարտի 14-ին արդեն հասել էին Տաբասկո գետի բերանը, որտեղ տաբասկացիների հետ ռազմաակն ընդհանրումներից հետո, Կորտեսը ստացավ տեղի կառավարիչներից նվերեն․ շատ ոսկի և 20 կանայք։

Տաբասկացիների հետ հաշտություն կնքելուց հետո, կոնկիստադորցիները նավ նստեցին և 1519 թվականի ապրիլի 21-ին մերօրյա Վերակրուսայի տարածքում ճամբար դրեցին։ Կորտեսի բանակի մեծամասնությունը հիմա կազմված էր դաշնակից ցեղերից, ացտեկների կողմից նվաճավաց, բայց նրանց ճնշաբեռից դուրս գալու ցանկությունով։

Резня в Чолуле. Индейское изображение

1519 թվականի օգոստոսի 16-ին իսպանացիները դուրս եկան Տենոչտիտլան։ Կորտեսը իր տրամադրության տակ ուներ 400 հետևակային, 15 ձի և 6 թնդանոթ, նրան ուղեկցում էին 500 տոտոնակցի ռազմիկներ։ Հզոր դաշնակից կոնկիստադորցիները գտան Տլասկալեում, անկախ լեռնային իշխանությունում, որոնք պատերազմում էին ացտեկական կոնֆեդերացիայի հետ։ 1519 թվականի հոկտեմբերին Կորտեսի բանակը հասավ Չոլուլի։ Իմանալով նրա մասին, որ իրենց դեմ դարանակալություն է պատրաստվում, իսպանացիները սպանդի ենթարկեցին տեղի բնակչությանը և մասնակիորեն այրեցին քաղաքը։

Տենոչտիտլան իսպանացիները մտան 1519 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, և սիրալիր ընդունվեցին տլատոանի ացտեկների Մոնտեսումա II-ի կողմից։ Մանտեսուման կոնկիստադորցիներին շնորհեց բազմաթիվ նվերներ, նրանց տեղավորեցին կայսրական կեցավայրներից մեկում։ Կորտեսը իր հաշվետվություններից մեկում ներկայացնում էր, որ տեղի բնակիչները իր զինվորներին և իրեն որպես Կետցալկոտլ աստծո կողմից ուղարկվածների, այդ պատճառով սկզբում դիմադրություն ցույց չէին տալիս։ Բայց հնդկացիների կողմից Վերակրուսայի կայազորի վրա հարձակվելուց հետո, Կորտեսը որոշում ընդունեց ացտեկներիղեկավարին պատանդ վերցնել։ Մոնտեսումային համոզեցին Կարլ V-ին հավատարմության երդում տալ։

Շուտով Վելակսես նահանգապետը ուղարկեց 18 առագաստանավից նավատորմ, Կորտեսին բռնել և հասցնել նրան Կուբա։ Նրա կողմից ուղարկված ջոկատը հաշվվում էր 900 մարդուց, նրանցից 80 ձիավոր էին և զինված էին թնդանոթներով և չախմախավոր հրացաններով։ Ջոկատը կառավրում էր Պանֆիլո դե Նարվաեսը։ Կորտեսը նրան ընդառաջ գնաց, թողնելով իր ուժեր մեծամասնությունը Ալվադորոյի հրամանատարության ներքո Տենոչտիտիլանեում։ Նարվաեսի զինվորներին կաշառելու շնորհիվ, Կորտեսը հաղթանակեց և լրացրեց իր բանակը։ Բայց իր բացակայության ժամանակ հնդկացիների ապստամբություն էր բռնկվել։

1520 թվականի մայիսի 20-ին Ուիցիլոպոչտլիի պատվին տանի ժամանակ Պեդրո դե Ալվարադոն հրամայեց ծեծի ենթարկել գլխավոր տաճարում հավաքված հնդկացի ազնվականներին։ Պատերազմում մահացավ 600-ից 1000 մարդ։ Բարձրացրած խռովության արդյունքում իսպանացիները, այն պալատում որտեղ գտնվում էր Մանտեսուման, շրջապատվեցին։ Հունիսի 24-ին Կորտեսը վերադարձավ Տենոչտիտլա, անարգելք թողնվեց պալատ։ Հունիսի 27-ին կոնկիստադորցիները դիմեցին կայսրի օգնությանը, ստիպելով նրան խասել իր ժողովրդի հետ պայքարը դադարեցնելու կոչով։ Մոնտեսուման վիրավորվել էր վրդոհված բազմության կողմից շպրտված քարով և մի քանի օր հետո մահացավ։ 1520 թվականի հուլսիս 1-ին իսպանացիները ստիպված եղան փախնել։ Նրանք կրկին հարձակվեցին քաղաքի վրա 1521 թվականի հունիսին։

Օգոստոսի 13-ին քաղաքն ընկավ։ Ացտեկների վերջին կայսրը Կուաուտեմոկը գերի ընկավ, քաղաքը ավերվեց։ Շատ ացտեկներ մահացան եվրոպացիների կողմից բերված ջրծաղիկից։ Քաղաքի գրավող Էրնան Կորտեսը, այն հայտարաեց իսպանիայի թագավորի տիրակալությունը։ Տենոչտիտլանի հետ ընկավ նաև ացտտեկների կայսրությունը։

Գաղութային շրջան խմբագրել

Ացտեկների կայսրության անկումը Մեքսիկայի պտմության մեջ նոր շրջան նշանավորեց՝ 300-ամյա իսպանական տիրակալության շրջան, որը հայտնի է ինչպես Նոր Իսպանիա։ Նոր Իսպանիայի կազմի մեջ մտնում էին Մեքսիկայի ժամանակակից տարածքները, ԱՄՆ-ի հարավարևմտյան նահանգները (ինչպե նաև Ֆլորիդան), Գվատեմալայի, Բելիզի, Նիկարագուայի, Սալվադորի, Կոստա Ռիկայի, Կուբայի հարավարևմտյան նահանգները։ Բացի այդ, նրա ենթակայության տակ էին Ֆիլիպինները և Խաղաղ օվկիանոսում ու Կարիբյան ծովի տարբեր կղզիներ։ Մայրաքաղաքը գտնվում էր Մեխիկոյում, նշանակված փոխարքան ենթարկվում էր անմիջապես Իսպանիայի միապետի հրամաններին։ Փոխարքայի ենթակայության տակ էր գտնվում խորհրդակցական մարմինը՝ աուդիենսիան, որը միառժամանակ ուներ ինչպես վարչական, այնպես էլ դատական լիազորություններ։ Մեխիկոյի աուդենսիայի իրավասությունը տարածվում էր երկրի հարավային, իսկ Գվադալախարայի աուդենսիայինը՝ հյուսիսային մասի վրա։

Ըստ Ալեքսանդր ֆոն Գումբոլդի՝ Նոր Իսպանայի բնակչությունը 1803 թվականին կազմում էր 5․8 մլն մարդ։ Բայց ժամանակակից հետազոտողները կարծում են, որ երկրի բնակչությունը չէր հասնում այդ թվին նույնիսկ 1810 թվականին, երբ բնակչությունը կազմում էր 5-5,5 մլն մարդ։ Գաղութի բնակչության հիմնական զանգվածն այս շրջանում կազմված էր նրա բնիկներից, որոնցից մեծամասնությունը հնդկացիներ էին։

Новая Испания с 1763 по 1801 год: до 1763 года территории, присоединённые после 1763 года

Կոնկիստայից հետո առաջին հարյուրամյակը նշանավորվում էր բնիկ բնակչության թվի հանկարծակի կրճատումներով, ինչը ստիպում է աշխատող ուժի և հարկատուների կարիք ունեցող գաղութատերերին ուղիղ թալանից և հնդկացիների բնաջնջումից անցնել նրանց կազմակերպված շահագործմանը, որը ձեռք բերեց ֆեոդալականացված ձև։ Այս փոփոխությունների արդյունքում XVII դարի երկրորդ կեսերից սկսվեց բնիկ բնակիչների թվաքանակի դանդաղ աճ, և XIX դարի սկզբին նրանց քանակը հասավ 2․3-ից 2․4 մլն մարդու։ Իսպանական օրենսդրությունը ճանաչել է հնդկացիական համայնքների («էդիհո») հողերի սեփականության իրավունքը՝ արգելելով նրա օտարումը առանց իշխանությունների թույլատվության։ Սակայն գործում էր նաև իսպանացիների կողմից համայնքային հողերի գրավումը՝ դրան հաջորդող իրավական ձևակերպումներով։ Հնդկացիները նաև համարվում էին ազատ։ Համաձայն օրենսդրության՝ նրանց աշխատանքը պետք է վճարվեր և չէր կարող լինել չափազանց ծանր, բայց գործնականում դա ոչ միշտ էր պահպանվում։

XVII դարի սզբից հնդկացիների վրա դրվեց ստիպողական աշխատանքային պարտիք (րեպարտիմենտո կամ կուատեկիլ) հանքարաններում աշխատանքի տեսքով, արդյունաբերական պլատանցիաների ձեռնարկություններում, շինարարություններում։ Այդ նպատակների համար հատկացնում էին 18-ից 50 տարեկան տղամարդիկ։ Հնդկացիներից վերցնում էին մարդագլխի հարկ՝ տրիբուտո, որը XVIII և XIX-ի սահմանում վճարվում էին երկու պեսսոյի չափ բոլոր ամուսնացած տղամարդիկ 18-50 տարեկան, բացառությամբ ժառանգական ավագ կասիկներից, գյուղերի ավագներից և այլ պաշտոնավոր մարմիններից։ Ամուրիները և միայնակ կանայք վճարում էին երկու անգամ քիչ։ Հնդկացիները, քշված իրենց հեղերից, ստիպված էին աշխատել որպես բանվոր, իսկ մնացածը, որոնց տրված էր հող, պետք է իրենց բերքի մի մասը տային։ Երկու դեպքում էլ հնդկացիները ժամանակի ընթացքում դառնում էին պարտքային ստրուկներ՝ պեոնամիներ։

Ինչպես նաև պլանտացիաներում և արդյունաբերական ձեռնարկություններում որպես տնային ծառայողներ աշխատում էին սևամորթներ, մեծամասնությաբ նրանք ստրուկներ էին, որոնց բերում էին Նոր Իսպանիա Աֆրիկայից XVI դարի կեսերին։ Բայց մեծ մահացության և բնակչությամբ աստիճանաբար նվազման և հետո ամբողջական նրանց բերելու դադարի պատճառը հնդկացիների բնակչության աճն էր, սևամորթների քանակը չէր գերազանցում 10 հզր մարդու։

Изображение представителей смешанных рас, населявших Новую Испанию

Արտանյալ շերտը գաչուպինիներն էին՝ մետրոպոլիայի բնիկները․ 15 հզր-70 հզր XIX դարի սկզբին։ Նրանք զբաղեցնում էին բոլոր բարձր վարչական, ռազմական և եկեղեցական պաշտոնները։ Ինչպես նաև գաղութի կյանքում կարևոր դեր էր խաղում կրեոլյան բնակչությունը։ Կրեոլների քանակը արդեն 1803 թվականին հասնում էր մոտ 1 մլն մարդու։ Նրանց հասարակության մեծմասնությունը կալվածատերեր էին, նրանք զբաղեցնում էին գաղութային մտավորակութայն շարքերը, զբաղեցնում էին միջին և ցածր վարչական ապարատների, եկեղեցու և բանակի պաշտոններ։

Մետիսական բնակչությունը զրկված էր քաղաքացիական իրավունքներից․ մետիստները և մուլատները չէին կարող դառնալ պետական պաշտոնյա և զբաղեցնել սպայական պաշտոններ, չէին կարող մասնակցնել կառավարական մարմինների ընտրություններին։ Նրանք զբաղվում էին արհեստով, տարբեր տեսակի առևտուրով, աշխատում էին որպես կառավարիչ և հրամանատար, կազմում էին մանր հողատերերի ՝ ռանչերոների մեծամասնությունը։

Փոխարքայության հիմնական սահմանակարգերից էր կաթոլիկ եկեղեցին։ Նրա ազդեցության տակ էր ողջ հոգեվոր աշխարհը։ Եկեղեցին կառավրում էր ուսուցողական հաստատությունները, ինկվիզացիայի միջոցով իրականացնում էր ցենզուրա, XVIII դարի վերջերին նրան պատկանում էր կեսից շատ գաղութական ունեցվածքի։ Նոր կրոնը հեշտ ձուլվեց հնդկացիների հեթանոսության հետ, միսիսիներական նպատակների համար, հին ավանդույթներն ու ավանդազրույցները հարմարվեցին, որոնք կարող են հաշտեցնել քրիստոնեության հետ։

Նոր Իսպանիայի տնտեսական կյանքը համապատասխանում էր մետրոպոլի պահանջներին, ում համար նա եղել է, առաջնապես, թանկարժեք մետաղների աղբյուր, այդ պատճառով դրանց ստացումը եղել է էկոնոմիկայի գլխավոր ճյուղը։ Հանքերը համարվում էին թագավորի սեփանակությունը, բայց գործնականում, մարդը բացահայտել է իր ծննդավայրը, ստանում էր այն որպես սեփականություն և պետք է վճարեր միայն արդյունահանման 5-րդմասը։ Հանքերի արդյունաբերությունը աճեց մինչև 2 միլիոն պեսո XVI դարի կեսերին, և 13 մլն պեսո XVIII դարի կեսերին։ Վերամշակաման արդյունաբերությունը զարգանում էր դանդաղ։

Գաղութային արտադրանքի հետ մրցակցությունից զուրկ մնալու համար, իսպանական իշխանությունները Նոր Իսպանիայումարգելոցին աճեցնել խաղող, ձիփապտուղ, կանեփ, վուշ․ թույալտրվում էր աճեցնել միայն այն մշակույթներին, որոնք աճել են Իսպանիայում։ Այս սահմանափակումները խանգարում էին գյուղատնտեսական արտադրանքին։

Գաղութային շրջանի մեծ մասի ընթացքում Նոր Իսպանիայի հետ տնտեսական կապերը հիմանականում սահմանափակվում էին մետրոպոլիայի հետ հարաբերություններով, որոնք իրականացվում էին միայն Վերակրուսի և մի իսպանական նավահանգստի Սեվիլյուի միջոցով, իսկ 1717 թվականից՝ Կադիդի, իսկ օտարերկյա հանրապետությունների հետ (բացի Ֆիլիպիններից) ուղիղ առևտուրը արգելված էր։ Բոլոր ապրանքները հարկադրվում էին բարձր տուրքով։ Բացի այդ, դրանց վաճառքի կամ վերավաճառքի ժամանակ բռնագանձնվում էր յուրահատուկ տուրք՝ ալկաբալա։ Մետրոպոլիայի ապրանքները նաև հետ էին ուղարկվում միայն հատուկ նավակազմով XVIII դարի վերջին քարորդին, իսկ ֆիլիպիններից Ակապուլկու նավահանգիստ ՝ այսպես կոչված մանիլյան գալեոնով։

Модель колониального рынка в Тепоцотлане

1536 թվականին ֆրանցիասկան տաճարի օրոք Տլատելոկոյում ստեղծվեց առաջին քոլեջը Սանտա-Կրուս, որտեղ ուսուցանվում էին միայն հնդիկները։ 1553 թվականի հունիսի 2-ին Մեխիկոյում բացվեց համալսարան, որտեղ ուսանողների սովորեցնում էին աստվածաբանություն, իրավաբանություն, լատիներեն, թվաբանություն և երկրաչափություն, աստղագուշակություն, բժշկություն, երաժշտություն։ 1538 թվականին Մեխիկոյում հայտնվում է Նոր Երկրում առաջին տպարանը։ Լայն տարածում գտավ թատրոնը, որը օգտագործվում էր մեսիոներների կողմից հնդկացիներին քրիստոնեա դարձնելու համար, հիմնականում աուտոն՝ դրաբատիկ սյուժեյով քրիստոնեական ստեղծագործություն։

Եվրոպական գիտության բույսերի ուսումնասիրաման մեջ մեծ առաջնթաց դարձավ ծավալային, լավ ներկայացված Ֆրանսիսկո Էրնանդեսի «Նոր Իսպանիայի բույսերի պատմություն» աշխատանքը (1570-1577), Ֆիլիպպ II-ի պատվերով կատարված։ Գրքի մեջ են մտնում 3000 բույսի և 500 կենդանու նկարագրություններ, ժամանակակից Մեքսիկայի տարածքում գոյություն ունեցող։ Հենց այդ նույն ժամանակահատվածում, բայց ավելի կարճ աշխատանք բույսերի մասին իր «Նոր Իսպանիայի ընդհանուր գործերի պատմությունը», գրել է Բերնանդինո դե Սաագունը։ Երկու գիրքն էլ հիմնված էին ացտեկների շրջապատող աշխարհի տեղեկության վրա, այդ պատճառով կարող են համարվել եվրոպական ազդեցությանը քիչ ենթարկվածներից։ Հետագայում Սաագունի ձեռագիրը մոռացության տրվեց, բայց Էրնանդեսի գիրքը փոխառնեցին այլ գիտնականներ․ Խոսե դե Ակոստա, Նարդո Անտանիո Րեկկի, Ֆաբիո Կոլոննա, Խայմե Օնորատո Պոմար, Գրեգորիո Լոպես, Ֆեդերիկո Չեզի, Խուան Բարիոս, Իոհան դե Լաետ, Իոհան ԷուսեբիաՆերեմբերգ, Վիլյամ Պիզո, Ռոբերտ Լավել, Ջոն Ռեյ, Ջեյմս Նյուտոն և այլոք։

XVII—XVIII դարերում Նոր Իսպանիայում կատարվեց մի շարք աբստամբություններ, որից ամենամեծերը եղել են հնդիկ տեպեուան, տարաումարա,, կոնչո, տոբոսսո, պիմա, ապաչեյ և ցեղերինը Նոր Իսպանաիայի հյուսիս-արևմտյան մասում, Օախակայի հնդիկներինը, Նոր Մեքսիկայում, Չյապասաի, Սոնորի, Կալիֆորնիայի, Յուկատանի, Րեալ-դել-Մոնտեի հանքագործների ելույթը, Սան-Լուիս-Պոտոսիի, Գուանախուտոյի, Միոչականի (1767) բնակչությունը, Իսուկարա (1781): Կարևոր քաղաքային նահանգստություններ, որոնց մեջ հնդկացիները նույնպես մեծ դեր խաղացին, տեղի ունեցան 1624 և 1692 թվականներին Մեխիկոյում։ Գաղութական շրջանի ընթացքում սևամորթները մեկ անգամ չէ որ ապստամբել են, ընդ որում, ըմբոստությունը Գասպար Յանգայի առաջնորդությամբ կնքվել է հաղթանակով․ նա հասավ իր ժողովրդի իրավունքի ընդունմանը։

Նոր Իսպանիայի ազատական շարժման անմիջական ձգում դեպի վերելք եղավ , չիշտ այնպես ինչպես այլ գաղութներում, ծառայեց 1808 թվականի մետրոպոլիայի իրադարձությունը, երբ ֆրանսիական ներծուժման և հաջորդականորեն Կարլ IV-ի և Ֆերդինադ VII-ի գահից հրաժարման հետևանքով, իշխանության ճգնաժամ սկսվեց։

XIX դար խմբագրել

Անկախության ձեռքբերումը խմբագրել

Мигель Идальго

Նոր Իսպանիայում անջատվողական իշծանության աճը կապված էր ներքին և արտաքին պատճառների հետ, տարբեր բնակչության շերտերի դիսկրիմինացիայի դժգոհությամբ և քաղաքական անհավասարությամբ մի կողմից, և եվրոպական մայրցամաքի իրադարձություններից, անգլիական գաղութների պայքարից և հյուսիսային Ամերկայում ազատության համար, Լատինական Ամերիկա ներխուժումը պրոգրեսիվ մտքերի համար, մյուս կողմից։ Այս իրադարձությունները պպատճառ հանդիսացան գյուղական անհանգստությունների 1810 թվականին, որոնք որ հասցրեցին Մեքսիկային տասամյա պատերազմի անկախության համար։

1810 թվականի սեպտեմբերի 16-ին քահանա Միգել Իդալգո-ի-Կոստիլյան ըմբոստության սկսեց Դոլորես գյուղում։ Ըմբոստարարները, մեծամասնությամբ հնդիկներ և մետիստներ, պահանջում էին ստրուկների ազատումը, մարդագլխի վճարների բարձրացման չեղյալ համարումը և հնդկացիներին իրենցից խլած հողերի վերադարձումը։ Այդ օրը Ինդալգոն իր կողմը քաշեց 600 մարդ և, բաժանելով ջոկատների, տարավ դեպի հյուսիս։ Սեպտեմբերի 20-ին ապստմբները մտան Սելայու։ Սեպտեմբերի 28-ին խռովարարները, ում թիվը հասնում էր 14 հզր մարդու, մոտեցան Գուանխատուո։ Դաժանակիր մարտի արդյունքում քաղաքը կարողացան գրավել։ Հոկտեմբերի 10-ին Ինդիալգոի ուժերը մտան Վալյադոլիդ։ Հոկտեմբերի 19-ին հեղափոխական բանակը, որը հաշվվում էր 80 հզր․ մարդ, ուղղվեց դեպի Մեխիկո։ Բայց, հրաժարվելով այդ ծրագրից, Իդալգոն տարավ բանակը դեպի հյուսիս-արևմուտք, դեպի Կերետարո։

Նոյեմբերի 7-ին տեղի ունեցավ բախում մոտ 40 հզր․ խռովարարների (շատերը, հիասթափված մայրաքաղաքից նահանջի, գնացին տներով ) և իսպանական բանակի։ Որոշել չկռվել, խռովարարները թողեցին իրենց դիրքերը, բայց այնուամենայնիվ 5 հզր սպանված ունեցան։ Նահանջելով Սելաե, ըմբոստարարները բաժանվեցին, Իդալգոն ոչ մեծ խմբով գնաց հարավ՝ Վալյադոլիդ։ Հետո նա ուղղվեց դեպի Գվադալխարա, մինչ այդ լցված ապստամբական ջոկատներով։ Ապստամբները քաղաք են մտել նոյեմբերին։ Գվադալախարում Իդալգոն հրամանագրեր է ստորագրում մարդալխի վարձի իջեցման, ստրուկների ազատ արձակման, վառոդի, ծխախոտի, գինու արտադրության եւ վաճառքի մենաշնորհների ոչնչացման, ալկաբալայի նվազեցման եւ նրանցից վարձակալված հողերը հնդկացիներին վերադարձնելու մասին: Դեկտեմբերին նա հրապարակում է մանիֆեստ, որի ժամանակ հասարակության բոլոր շերտերին կոչ է անում պայքարել գաղութարարների դեմ ։

1811 թվականի սկզբին գաղութային իշխանությունները որոշել են Գվադալահարու ուժեր ուղարկել գեներալ Ֆելիքս Կալեհիի (6 հազար զինվոր) հրամանատարության ներքո: Իսպանական զորքերի մոտենալու մասին լուրերից հետո ապստամբները լքել են քաղաքը եւ հեռացել արեւելք: Հունվարի 16-ին երկու բանակների բախում է տեղի ունեցել ։ Չնայած թվային Գերազանցությանը ՝ ապստամբները ստիպված են եղել նահանջել, իսկ նրանց կորուստները շատ զգալի էին ։ Այդ պարտությունը բարոյալքեց ապստամբների բանակը, շատերը սկսեցին լքել նրա շարքերը։ Մարտին Իդալգոն բռնվել էր և հուլիսի 30-ին գնդակահարվել ։

Իդալգոյի մահից հետո հեղափոխական բանակի ղեկավարությունը անցավ մեկ այլ ծխական քահանային Խոսե Մարիա Մորելոսին ։ 1811 թվականի մայիսի 24-ին նա զբաղեցրեց Չիլպանսինգոն, իսկ մեկ օր անց ՝ Թիստլուն ։ Օգոստոսին Մորելոսը մեկուկես հազար մարդով գնաց դեպի արեւելք եւ գրավեց Չիլապան: Նոյեմբերին նա տիրել էր Տլապային եւ հետագայում Չաութլային։ Դեկտեմբերին նրա զորքերը գրավեցին Քուաութլուն, իսկ տարեվերջին նրանք մտան կարևոր վարչական եւ առևտրական Տեուական քաղաք ։ 1812 թվականին Իսպանիայից ռոյալիստների մոտ օգնական ուժ է գալիս։ Այդ պահին մայրաքաղաքը շրջապատված էր հեղափոխական ջոկատներով։

Поход Мигеля Идальго

Փետրվարին իսպանացիները պաշարեցին Կուաուտլային, որտեղ Մորելոսը կենտրոնացրեց մոտ 5,5 հազար մարդ կազմող հիմնական ուժերը: Երկուսուկես ամսվա ընթացքում ապստամբները պահել են հակառակորդին, իսկ հետո լքել քաղաքը ՝ 800 մարդու սպանելով ։ Մորելոսի պարտությունը ոգեւորեց ռոյալիստներին եւ 1812-ի կեսերին իշխանությունները կարողացան կայունացնել իրավիճակը երկրում:

1812 թվականի մարտի 18 - ին իսպանական կորտեսները Կադիս քաղաքում ընդունեցին սահմանադրություն, որը մտցնում էր մետրոպոլիայի եւ կորտեսներում գաղութների հավասար տարբերաներկայացուցչությունները եւ ճանաչում էր գաղութների բոլոր բնակիչների քաղաքացիական իրավունքները ՝ առանց սևամորթների խառնուրդի: Հոկտեմբերի 5-ին փոխթագավորը հրապարակել է դեկրետ տպագրելու ազատության մասին հրամանագիրը, որն ընդունվել է կորտեսների կողմից 1810 թվականին:

Կորտեսների սահմանադրության և այլ ակտերի հրատարակումը նպաստել է նոր Իսպանիայում հեղափոխական տրամադրությունների ուժեղացմանը: Նկատի առնելով այս իշխանությունները ընդունել են մի շարք սահմանափակող միջոցներ: Նրանք չեղյալ են հայտարարել տպագրելու ազատությունը, արգելել են մարդկանց հավաքները փողոցներում ։ Դադարեցվել է նաեւ Մեխիկոյի քաղաքապետարանի ընտրությունների անցկացումը ։

Անկախության կողմնակիցները, վրդովված Կադիսական սահմանադրության խախտմամբ, ակտիվացել են, եւ տարվա երկրորդ կեսին տեղի է ունեցել ազատագրական շարժման վերելք ։ 1812 թվականի հոկտեմբերի վերջին Մորելոսը տիրացավ Օրիսաբային, նոյեմբերի 25-ին ՝ Օահակին։ 1813 թվականի ապրիլին ապստամբները վերցրել էին Ակապուլկոն, փոխթագավորի վերահսկողության տակ այժմ գտնվում էին միայն մայրաքաղաքն ու գլխավոր գավառական կենտրոնները ։

Սակայն իսպանացիների հարձակողական գործողությունների արդյունքում հեղափոխական ուժերի կողմից վերահսկվող տարածքը 1813 թվականի աշնանը պահպանվել է միայն Հարավային Մեքսիկայում ։ 1813 թվականի նոյեմբերի 6-ին ապստամբներն ընդունեցին "Հյուսիսային Ամերիկայի անկախության հռչակագրի հանդիսավոր ակտը" ։ Հասնելով ռազմական հաջողությունների հարավում ՝ Մորելոսը հյուսիս է շարժվել Վալյադոլիդ, սակայն պարտություն է կրել ։ 1814 թվականի սկզբին իսպանական բանակը ջախջախեց խռովարարներին Պուրուարանի շրջանում։ 1814 թվականի մարտին Իսպանիայում իշխանության եկավ Ֆերդինանդ VII-ը, նա լուծարեց Կորտեսը և չեղյալ հայտարարեց Կադիսի Սահմանադրությունը ։ Ապստամբությունը ճնշելու գործողությունները ակտիվացել են ։

1814 թվականի հոկտեմբերի 22 — ին հայրենասերները հռչակել են Մեքսիկայի պատմության մեջ առաջին Սահմանադրությունը ՝ "Մեքսիկական Ամերիկայի ազատության մասին Սահմանադրական հրամանագիրը", որը սահմանել է հանրապետությունը եւ իշխանությունների բաժանումը, բարձրագույն օրենսդիր մարմինը հայտարարել է կոնգրեսը: Հռչակվեց օրենքի առաջ բոլոր քաղաքացիների հավասարությունը, խոսքի և մամուլի ազատությունը, պետք էր դավանվեր միայն Հռոմեական կաթոլիկ կրոնը։ Սակայն 1815-ում Մորելոսը նույնպես բռնվեց Իսպանիայի իշխանությունների կողմից եւ մահապատժի ենթարկվեց պետական դավաճանության համար:

1815-1820 թվականներին Մեքսիկայում ազատագրական շարժումը հայրենասիրական պատերազմի բնույթ էր կրում։ Սակայն Իսպանիայում հեղափոխությունը ոգեշնչել է անկախության կողմնակիցներին, որոնց պաշտպանել է կրեոլական վերնախավի մի մասը, որը վախենում էր արմատական բարեփոխումներից եւ ցանկանում էր երկիրը մեկուսացնել մետրոպոլիայի լիբերալ ազդեցությունից: Կրեոլների այս մասի շահերի արտահայտիչը գնդապետ Ագուստին Իթուրբիդեն է ։ 1820թ. դեկտեմբերին գաղութային կառավարությունը նրան պատժիչ ջոկատով ուղարկեց ըմբոստների առաջնորդ Վիսենտե Գերերոյի բանակին պարտության մատնելու։ Սակայն Իտուրբիդեն փոխել է դիրքորոշումը և անցել ապստամբների կողմը ՝ միավորվելով Գերերոյի ուժերի հետ ։ 1821 թվականի փետրվարի 24-ին Իգուալա քաղաքում Նա հռչակեց երեք սկզբունք կամ "երեք երաշխիք" մեքսիկացիների համար ՝ Մեքսիկայի անկախությունը (սահմանադրական միապետության հաստատման դեպքում), կրեոլների և իսպանացիների իրավունքների հավասարությունը և կաթոլիկ եկեղեցու արտոնությունների պահպանումը ։ Այդ սկզբունքները ստացել են "Իգուալի պլան"անվանումը ։

Իտուրբիդեի բանակը գրեթե դիմադրություն չի տեսել։ Իգուալայից նրա զինվորները դուրս են եկել հյուսիս եւ 1821 թվականի ապրիլի կեսերին մտել են Գուանհաուտո, այնուհետեւ հարավ, որտեղ մայիսի 22-ին գրավել են Վալյադոլիդը: Այնուհետև նրանք գնացել են Կերետարոյի հյուսիս-արևելք և հունիսի 28-ին տիրեցին քաղաքին ։ Իտուրբիդեն բանակ է ուղարկել դեպի հարավ-արևելք ՝ դեպի մայրաքաղաք։ Հուլիսի 23-ին նա մտավ Կուերնավակ, մեկ շաբաթ անց տիրեց Օահակին ՝ Օգոստոսի 2-ին Պուեբլային ։ Օգոստոսի 19-ին տեղի է ունեցել արյունալի Մարտ Մեխիկոյի մոտ ՝ Ասկապոցալկոյի մատույցներում ։

1821 թվականի օգոստոսի 24-ին իսպանական թագի և Իտուրբիդեի ներկայացուցիչները ստորագրեցին Կորդովյան պայմանագիրը, որով ճանաչվում էր Մեքսիկայի անկախությունը ՝ "Իգուալի պլանի"դրույթներին համապատասխան ։ Սեպտեմբերի 27-ին ազատագրական բանակը մտավ Մեխիկո, իսկ սեպտեմբերի 28-ին մայրաքաղաքում հրապարակվեց "Մեքսիկական կայսրության անկախության հռչակագիրը" ։ 1822 թվականի մայիսի 18-ին Մեխիկոյի ժողովուրդը եւ կայազորը Իթուրբիդին հռչակեցին Մեքսիկայի կայսր, եւ նա գահակալեց Օգոստինի (Ագուստին) անվան ներքո:

Հանրապետության ստեղծումը խմբագրել

Территориальное устройство Мексики по Конституции 1824 года

Агусти́н I, император Мексики

1822-ի դեկտեմբերին Վերակրուսայի կայազորի հրամանատար Անտոնիո Լոպես դե Սանտա Աննան ապստամբություն բարձրացրեց եւ Մեքսիկան հանրապետություն հայտարարեց: 1823 թվականի մարտին Իտուրբիդեն ստիպված էր հրաժարվել գահից և արտագաղթել ։ Հանրապետությունում գործադիր իշխանությունը հանձնվել է Վիկտորյա Գուադալուպեից, Նիկոլաս Բրավոյից եւ Պեդրո Սելեստինո Նեգրետայից, օրենսդիր — Կոնգրեսին: Կայսրության անկումից հետո Մեքսիկայից առանձնացան 1822-1823 թվականներին նրա կողմից բռնակցված Կենտրոնական Ամերիկայի մարզերը. 1823 թվականի հուլիսի 1-ին հայտարարվեց Կենտրոնական Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Հանրապետության ստեղծման մասին:

1824 թվականի հոկտեմբերի 4-ին ընդունվել է հանրապետական սահմանադրությունը, որը հաստատել Է Իսպանիայից անկախությունը ։ Սահմանադրությունը ամրագրում էր պետական կառուցվածքի դաշնային սկզբունքը ՝ Մեքսիկան բաժանվում էր 19 Նահանգների և 4 տարածքների, և իշխանությունների տարանջատումը ՝ օրենսդիր իշխանությունը փոխանցվում էր երկպալատ կոնգրեսին, իսկ գործադիր իշխանությունը ՝ նախագահին ։ Արգելվել է ինկվիզիցիան, չեղյալ է հայտարարվել մարդագլխի վճարը, հռչակվել է օրենքի առջեւ բոլոր քաղաքացիների հավասարությունը եւ մամուլի ազատությունը: Սակայն Սահմանադրությունը չի հիշատակել այնպիսի բուրժուադեմոկրատական սկզբունքների մասին, ինչպիսիք են խոսքի, խղճի եւ հավաքների ազատությունը ։ Նույն թվականին Վիկտորյա Գուադալուպեն ընտրվեց երկրի առաջին նախագահ։

Երիտասարդ հանրապետության գոյության վաղ տարիները նշանավորվել են քաղաքական կայունության բացակայությամբ ։ Նկարագրված ժամանակաշրջանում Մեքսիկայում պայքար է ծավալվել երկու քաղաքական հոսանքների ՝ իսպանական ռեժիմի նախկին կողմնակիցների արիստոկրատական չեզոք-կլերիկական կուսակցության ՝ էսկոսեզեսի (շոտլանդացիներ) եւ յորկինոսի (յորքսիստներ) դեմոկրատական ֆեդերալիստական կուսակցության միջեւ: Նրանք եւ մյուսները խմբավորված էին մասսոնական ժաղարանների շուրջ: էսկոսեզեսը Շոտլանդիայի ծիսակատարությունժողովարանի շուրջ, յորկինոսը յորկինոսական ծիսակատարության ժողավարանի շուրջ։ Օգտվելով ներքաղաքական իրավիճակի այս սրումից ՝ Իսպանիան փորձեց վերականգնել կորցրած գաղութի վերահսկողությունը։ 1829 թվականի հուլիսին Կուբայից Մեքսիկա է ուղարկվել 20 նավերից բաղկացած իսպանական նավատորմը ՝ 3 հազար զինվորներով ։ Ինտերվենտներըիջել են երկրի արեւելյան ափին, սակայն շուտով ջախջախվել են գեներալ Սանտա Աննայի ուժերի կողմից: Չնայած այդ իրադարձություններին ՝ Իսպանիան Մեքսիկայի անկախությունը ճանաչել է միայն 1836 թվականին։

Պահպանողականները և լիբերալները խմբագրել

Генерал Санта-Анна

Մեքսիկայում տարբեր քաղաքական խմբերի դիմակայության արդյունքում պետության ղեկավարը փոխվել է ավելի քան 40 անգամ։ 30-ական թվականներին ձևավորվում են քաղաքական կուսակցություններ։ Հողատերերի, եկեղեցու և զինվորականների շահերը արտահայտվել են պահպանողական կուսակցության կողմից ։ Ընդ որում, նրա աջ թևը բացահայտ ձգտում էր միապետություն հաստատել ։ Լիբերալ կուսակցությունը բաղկացած էր երկու ուղղություններից ՝ աջ-մոդերադոսից (իսպ.՝ moderados-ռուս.՝ չափավոր) և ձախ-պուրոս (իսպ.՝ puros-ռուս.՝ մաքուր)։ Մոդերադոսը արտացոլում էր լիբերալ տանտերերի, առեւտրականների, զինվորականների եւ պաշտոնյաների մի մասի, պուրոսի ' քաղաքային ներքևի, արհեստավորների, փոքր առեւտրականների, մտավորականների եւ ծառայողների:

Կուսակցությունները ձևավորվել են մասոնական ժողովարանների հիման վրա ։ Շոտլանդական ծիսակատարության ժաղավարանը դարձել է Պահպանողական կուսակցության հիմքը, իսկ Յորքի ծիսակատարության ժաղավարանը, որի ստեղծմանը մասնակցել է ամերիկացի դեսպանորդ Ջոել Փոյնսեթը, — խմբակցություն պուրոս: 1824-ից մինչեւ 1830-ականների սկիզբը Մեքսիկան հիմնականում գտնվում էր լիբերալների կառավարման ներքո: Նրանք ֆեդերալիզմի կողմնակիցներն էին և որպես օրինակ էին դիտարկում ԱՄՆ-ն ։ Այդ ընթացքում հրատարակվել են մի շարք հակակղերական դեկրետներ, չեղյալ է հայտարարվել համայնքային հողերի պաշտպանության մասին օրենքը, օտարերկրյա կապիտալին վարձակալության է հանձնվել հանքարդյունաբերությունը, սահմանվել է առևտրի ազատություն, ներգրավվել են օտարերկրյա գաղութատերերը ։

Չնայած նշված ժամանակահատվածում Մեքսիկական քաղաքականության լիբերալների գերիշխանությանը, 1823-1825 թվականներին արտաքին եւ ներքին գործերի նախարարների պաշտոնները զբաղեցրել Է պահպանողական կուսակցության ապագա ստեղծողն ու ոգեշնչողը ՝ Լուկաս Ալաման: Իսկ 1830-ին ՝ հեղաշրջումից հետո, նախագահի պաշտոնը երկու տարով զբաղեցրել է պահպանողական Անաստասիո Բուստամանտեն, բայց պահպանողականները կարողացել են իշխանության գլուխ ամուր հաստատվել միայն չորս տարի անց ։

1832 թվականին հանրապետության նախագահ է դարձել լիբերալներին սատարող գեներալ Անտոնիո Լոպես դե Սանտա Աննան, փոխնախագահ Է դարձել ծայրահեղ լիբերալների ներկայացուցիչ Վալենտին Գոմես Ֆարիասը: Սակայն նախագահի պաշտոնը ստանձնելու օրը Սանտա Աննան իրեն հիվանդ է հայտարարել եւ հեռացել իր կալվածքից ։ Ֆարիասին ՝ որպես նախագահի պաշտոնակատարի, տրվել է գործողությունների լիակատար ազատություն ։ 1833թ. - ին նա օրենք է ընդունել եկեղեցու անջատման, կրոնական միաբանությունների ստեղծման, եկեղեցու տասանորդի կամավոր վճարման, քաղաքացիական կացության ակտերի պետական գրանցման մասին ։ Նա նաեւ չեղյալ է համարել մի շարք ռազմական արտոնություններ։ Սակայն նման քաղաքականությունը հարուցել է ազդեցիկ տնտեսական ուժերի դժգոհությունը։ 1834 թվականի ապրիլին Գոմես Ֆարիասը հեռացվեց, հաստատվեց Սանտա Աննայի դիկտատուրան, որը հանդես էր գալիս ոչ որպես լիբերալ, ոչ որպես պահպանողական, այլ որպես "անաչառ հայրենասեր" ։ Նա լուծարեց Կոնգրեսը, չեղյալ հայտարարեց Սահմանադրությունն ու հակամիջոցային օրենքները ։ Նոր Կոնգրեսը հավաքվել էր սեպտեմբերին, դրա մեծամասնությունը պահպանողականներ էին ։ Սանտա Աննան իշխանությունը փոխանցել է փոխնախագահ Միգել Բարագանին եւ կրկին հեռացել իր կալվածքից:

Большое влияние на идеологию консервативной партии оказали взгляды Аламана. Консерваторы придерживались принципа унитарного государственного устройства, получившего отражение в принятых ими конституциях, и выступали за сильное центральное правительство (то есть были централистами). Они проводили политику индустриализации — возник ряд текстильных предприятий, был создан промышленный Кредитный банк (1831—1842). Однако развитие крупной фабричной промышленности влекло разорение ремесленников. Продолжился захват общинных земель. Вводились единые таможенные тарифы^{[Л 1]}.

Отделение Техаса խմբագրել

Защита Аламо

В 1820—1830-е годы малонаселённое пространство Техаса, закон которого предусматривал возможность приобретать землю по низким ценам в рассрочку, подверглось сильной колонизации американцев. Число американских колонистов значительно превысило количество мексиканского населения^{[Л 2]}. Большинство переселенцев оставались протестантами, сохраняли английский язык, свои обычаи и расистское отношение к мексиканцам. Но основной причиной разногласий между американцами и Мексикой был вопрос о рабстве, имевшем для первых экономическое значение^{[Л 3]}.

Попытка отделения произошла в 1826 году, когда была провозглашена республика Фредония^{[Л 3]}. В 1829 году, чтобы ограничить американскую колонизацию президент Висенте Герреро принял закон, отменяющий рабство негров^{[Л 3]}. Кроме того в 1830 году мексиканский конгресс запретил иммиграцию из США в пограничные с ними штаты Мексики^{[Л 4]}. Эта политика мексиканского правительства вызывала недовольство среди жителей Техаса и послужила поводом к войне за независимость.

2 октября 1835 года произошло столкновение 140 техасцев с отрядом мексиканской кавалерии из 100 человек близ города Гонзалес, ставшее первым вооружённым конфликтом «Техасской революции»^{[Л 5]}. 6 марта 1836 года армия генерала Санта-Анны начала штурм крепости Аламо в Сан-Антонио, все защитники которой были убиты. Бой за Аламо стал самым известным сражением войны^{[Л 6]}. 21 апреля техасская армия (783 человека^{[Л 3]}^{[Л 7]}) под командованием генерала Сэма Хьюстона и мексиканская (1600 человек^{[Л 7]}) под командованием Санта-Анны встретились в решающем сражении в устье реки Сан-Хасинто^{[Л 8]}^{[Л 7]}. Итогом битвы, длившейся менее двадцати минут, был полный разгром мексиканцев, которые потеряли 630 человек убитыми, 208 ранеными и 730 взятыми в плен. Техасцы потеряли 9 человек убитыми и 30 ранеными^{[Л 9]}.

Санта-Анна скрылся, но вскоре был обнаружен и пленён. 14 мая 1836 года, не имея на то полномочий, он заключил с техасцами соглашение, по которому обещал добиться признания Мексикой Техасской республики и установления между ними границы по Рио-Гранде. Однако постановлением мексиканского конгресса этот договор был аннулирован^{[Л 10]}.

Централистская республика խմբագրել

Территориальное устройство Мексики в период Централистской Республики

После отделения Техаса консерваторы прочно завладели государственной властью. В 1836 году они приняли конституцию («7 конституционных законов»^[1]), отменявшую свободы штатов с заменой последних департаментами и вводившую имущественный ценз для участия в голосовании^{[Л 11]}.

В 1838 году несколько иностранных государств предъявили Мексике претензии за убытки, понесенные при разгроме столичного Парианского рынка в 1828 году и во время последующих волнений. У Веракруса появился флот Франции, потребовавшей уплаты 600 тыс. песо. Интервенты бомбардировали крепость Сан-Хуан-де-Улоа. Мексиканское правительство объявило Франции войну. Командование войсками принял на себя генерал Санта-Анна. Во время боевых действий он потерял ногу, что после капитулянтского соглашения с техасцами вновь сделало его популярным. Получив гарантию удовлетворения требований, французы отступили^{[Л 12]}.

В этот период Мексика встретилась с рядом трудностей. Финансовый кризис приобрел постоянный характер, индейские племена из гор Соноры и Чиуауа совершали набеги на креольские поселения, неприятности доставляли и либералы — на Юкатане, находившемся в их руках, они образовали фактически независимую республику, северные штаты так же стремились к сепаратизму (см.: Республика Рио Гранде). В 1840 году либералы подняли восстание в Мехико^{[Л 13]}.

В 1841 году произошёл мятеж в результате которого была установлена диктаторская власть генерала Санта-Анны. В следующем году был избран новый конгресс, большинство при этом получили модерадос. Санта-Анна в очередной раз удалился, предоставив Николасу Браво задачу распустить конгресс. Браво также назначил хунту нотаблей, которая в 1843 году выработала новую конституцию, известную как «Органические основы»^{[Л 14]}, по которой президенту фактически передавались диктаторские полномочия. Президентом был избран Санта-Анна. В 1844 году после народного восстания в Мехико к власти вернулись модерадос. Санта-Анна бежал в горы, а затем на Кубу. В январе 1846 года власть снова перешла в руки консерваторов^{[Л 15]}.

Война с Соединёнными Штатами խմբագրել

В результате успешной войны 1836 года Техас добился независимости. А в 1845 году он вошёл в состав США^{[Л 16]}, что вызвало недовольство мексиканского правительства^{[Л 17]}. В ноябре 1845 года в Мексику был направлен послом Джон Слайделл. Его задачей было потребовать компенсации вреда, нанесённого гражданам США во время происходивших в стране переворотов. Для удовлетворения претензий предписывалось потребовать продажи Калифорнии и Новой Мексики, в случае которой возмещение убытков США брали на себя. В это же время пришедшие к власти консерваторы пообещали начать подготовку войны против захватчиков Техаса^{[Л 18]}.

Солдаты армии США и Мексики (слева направо). Реконструкция

12 января 1846 года Вашингтон получил сообщение об отказе мексиканского правительства принять Слайделла. На следующий день генералу Закари Тейлору было поручено двинуться из Корпус-Кристи к устью Рио-Гранде. 8 марта армия США вторглась на территорию Мексики. 23 апреля Мексика объявила США войну^{[Л 19]}. 25 апреля после невыполнения мексиканских требований к США отвести войска к реке Нуэсес, 2-тысячный мексиканский конный отряд атаковал американский патруль численностью 63 человека, убив и ранив 16 американских солдат^{[Л 20]}. 13 мая 1846 года США объявили Мексике войну^[2].

Наземное наступление американцев шло по трем направлениям^{[Л 21]}^{[Л 22]}. Они планировали захватить ключевые позиции на границе и заставить Мексику заключить мир на выгодных им условиях. Эту задачу выполняла «Оккупационная армия» во главе с Тейлором, которому было приказано занять северо-восточную часть Мексики. В случае несговорчивости противника он должен был двинуться на юг, угрожая мексиканской столице^{[Л 23]}. «Армия центра» должна была захватить северную часть Мексики, «Армия Запада» — Новую Мексику и Калифорнию^{[Л 21]}. Американский флот блокировал побережья Тихого океана и Мексиканского залива^{[Л 24]}. Коммодору Джону Слоуту было отдано приказание захватить калифорнийские порты^{[Л 25]}.

18 мая силы, возглавляемые Тейлором, пересекли Рио-Гранде и заняли город Матаморос. В начале июня армия Тейлора направилась к Монтеррею, оккупировав по дороге города Рейнос, Камарго, Серальво, и ещё ряд мелких населённых пунктов. 19 сентября американцы подошли к окрестностям Монтеррея. 20 сентября начался штурм Монтеррея. 24 сентября город капитулировал^{[Л 26]}.

17 августа Калифорния была присоединена к США^{[Л 27]}. 22 августа Соединенные Штаты аннексировали Новую Мексику^{[Л 28]}.

В это время, произведя переворот, к власти в Мексике вернулись пурос. Они восстановили конституцию 1824 года^{[Л 29]} и вернули из изгнания Антонио Лопеса де Санта-Анну, которого многие считали самым способным из мексиканских генералов и за которым сохранялась репутация участника войны за независимость. Однако Санта-Анна также вел с американским президентом секретные переговоры о территориальных уступках^{[Л 30]}^{[Прим. 1]}. Мексиканцы созвали либеральный конгресс, который, не подозревая об этих переговорах^{[Л 31]}, назначил его исполняющим обязанности президента^{[Л 32]}.

В конце января 1847 года Санта-Анна во главе войска из 18 тыс. 133 солдат^{[Прим. 2]} двинулся на север навстречу Тейлору, располагавшему 6 тыс. солдат. Последний, узнав о приближении мексиканской армии, занял позицию у асьенды Буэна-Виста. Сражение при Буэна-Виста между силами Тейлора и Санта-Анны произошло 22 —23 февраля 1847 года. Мексиканцы обошли противника с левого фланга, а их кавалерия сумела проникнуть глубоко во вражеский тыл. К 9 часам утра 23 февраля положение американцев было угрожающим, однако их спасло подоспевшее подкрепление. Несмотря на мощный обстрел вражеской артиллерии, к четырём часам мексиканцы захватили несколько пушек и три знамени. Но в восемь часов вечера Санта-Анна неожиданно^{[Прим. 3]} отдал приказ об отступлении. Потери армии Тейлора составили убитыми, ранеными и пропавшими без вести 723 человека. По американским данным мексиканцы потеряли свыше 1 тыс. 500 человек убитыми и ранеными^{[Л 33]}.

Карта военных действий

Поскольку с севера путь на Мехико лежал через безводные степи, президент Джеймс Полк отправил 13-тысячную армию под командованием Уинфилда Скотта, которая должна была десантироваться в окрестностях Веракруса^{[Л 34]} — началась мексиканская кампания Скотта. Осадив город, Скотт подверг его сильной бомбардировке, длившейся четыре дня. В результате обстрела пострадало большое количество мирных жителей. 29 марта 1847 года Веракрус был сдан. Армия Скотта двинулась к мексиканской столице. В мае она достигла Пуэблы, в то время второго по величине города Мексики. Город сдался без сопротивления 15 мая. Мехико оказался открыт после битвы за Чапультепек. В боях за столицу армия Скотта потеряла 2 тыс. 703 человека, сократившись на треть. 14 сентября город был захвачен^{[Л 35]}^{[Прим. 4]}.

Конец войне положил договор Гуадалупе-Идальго, подписанный 2 февраля 1848 года между пришедшими к власти модерадос^{[Л 36]}^{[Л 37]} и американцами. К США отошли Верхняя Калифорния, Новая Мексика и район нижней Рио-Гранде. Вместе с Техасом и территорией, приобретённой США в 1853 году, это составило более половины всей площади Мексики. На этой территории сейчас находятся американские штаты Калифорния, Нью-Мексико, Аризона, Невада, Юта, Колорадо и часть Вайоминга^{[Л 38]}. Взамен Мексика получила 15 млн долл. и ещё 3 млн 250 тыс. долл. были выплачены американским правительством гражданам США в счёт мексиканских долгов^{[Л 39]}. При ратификации договора в Сенате США, статья, гарантировавшая, что Соединённые Штаты призна́ют мексиканских землевладельцев была вычеркнута^{[Л 40]}.

Война за реформу խմբագրել

В марте 1848 года генерал Санта-Анна отправился в изгнание, он обосновался на Ямайке, а затем в Колумбии. Но в результате восстания консерваторов в апреле 1853 года он в последний раз вернулся к власти^{[Л 41]}. Это президентство Санта-Анны вновь было отмечено одиозным политическим решением: под давлением США был заключён договор о новых территориальных уступках, получивший название «договор Гадсдена». Согласно этому соглашению Мексика передавала Соединённым Штатам площадь в 120 тыс. км² — ныне составляющую южную часть американских штатов Аризона и Нью-Мексико — получив за это 10 млн долларов^{[Л 16]}.

Антипатриотические действия президента Санта-Анны и поражение в войне с Соединенными Штатами, а также докапиталистические формы землепользования, привилегии церкви и высших кругов армии привели к усилению борьбы между либералами и консерваторами. Эти противоречия переросли в революцию, целью которой стали экономическое развитие, секуляризация имущества, ликвидация церковных и армейских привилегий^{[Л 16]}.

Бенито Хуарес

Революция, начавшаяся 1 марта 1854 года в городе Аютла, охватила всю страну, режим генерала Санта-Анны пал, а сам он вынужден был эмигрировать^{[Л 42]}. У власти оказалось правительство Хуана Альвареса^{[Л 43]}, представлявшее левое крыло либералов — пурос. В ноябре 1855 года по предложению министра юстиции, народного образования и церковных дел^{[Л 44]} Бенито Хуареса был издан закон, отменявший привилегии армии и духовенства («закон Хуареса»)^{[Л 42]}^{[Л 43]}.

Недовольные законом консерваторы попытались произвести переворот. Однако контрреволюционное выступление было подавлено. Теперь президентом стал Игнасио Комонфорт, принадлежавший к умеренным либералам модерадос. Его правительство утвердило «закон Хуареса» и приняло «закон Лердо»^{[Прим. 5]}, запрещавший церковным и гражданским корпорациям владеть недвижимостью^{[Л 42]}^{[Л 43]}, а также ускоривший переход на условиях купли-продажи церковных земель и недвижимости в руки буржуазии и латифундистов. По «закону Лердо» ими была скуплена и значительная часть земель индейских общин, попавших под определение «гражданских корпораций»^{[Л 45]}^{[Л 46]}.

16 сентября 1857 года вступила в силу новая конституция. В ней Мексика провозглашалась демократической представительной республикой, состоявшей из суверенных во внутренних делах штатов. В конституции подтверждались положения законов Хуареса и Лердо. Она декларировала неприкосновенность частной собственности, свободу слова, печати, собраний, тайну переписки, запрещала рабство и пеонаж^{[Л 47]}.

Против конституции выступили консерваторы и церковь, в ряде штатов вспыхнули восстания, в конце 1857 года президент Комонфорт бежал, а правительство возглавил Феликс Сулоага^{[Л 46]}^{[Л 47]}. Консерваторы, на чьей стороне находилась регулярная армия, заняли ряд крупных городов, в том числе Мехико, и объявили об отмене Конституции и «закона Лердо». Бенито Хуарес возглавил либеральное правительство, опиравшееся на северо-западные и часть южных штатов. Противостояние усиливало влияние церкви, помогавшей авторитетом и финансированием силам консерваторов^{[Л 48]}.

В 1859 году Хуарес издает «Законы о реформе», декларировавшие изъятие у церкви того имущества, которое она использует против общества — вместо выкупа церковного имущества предусматривалась его национализация. Провозглашалась свобода вероисповедания, церковь отделялась от государства, распускались монастыри, братства и конгрегации, вводился гражданский брак, регистрация актов гражданского состояния передавалась государству^{[Л 49]}^{[Л 50]}.

Несмотря на все более активную поддержку либералов широкими слоями населения, и наличие в консервативном лагере кругов, не возражавших против прекращения войны, перевес консерваторов сказывался ещё некоторое время. В конце 1859 года их войска под командованием генерала Мигеля Мирамона, возглавлявшего в 1859—1860 гг. консервативное правительство в Мехико, овладели обширной областью Бахио. В феврале они осадили Веракрус, но вскоре вынуждены были снять осаду^{[Л 50]}.

К середине 1860 года численность войск либералов значительно возросла, их организация, подготовка и оснащение значительно улучшились. В течение второй половины года они заняли главные города ряда штатов, блокировали Мехико и Пуэблу. 25 декабря либералы вступили в столицу, гражданская война окончилась их безоговорочной победой^{[Л 50]}.

Французская интервенция խմբագրել

Максимилиан I, император Мексики

31 октября 1861 года в Лондоне было подписано соглашение между Англией, Францией и Испанией о совместной вооружённой экспедиции в Мексику^{[Л 51]}. Интервентов поддержали мексиканские консерваторы, которые годом ранее проиграли гражданскую войну либералам.

Непосредственным поводом к войне послужило постановление мексиканского конгресса от 17 июля 1861 года о временном прекращении выплат по иностранным долговым обязательствам^[3]^{[Л 51]}. Ещё в 1860 году, Мигель Мирамон, получил заём от парижского банкира Жеккера, в делах которого принимал участие приближённый к французскому императору Наполеону III герцог Морни. В этом займе участвовали также банкиры Англии и Испании^{[Л 52]}.

Однако интервенты преследовали и другие цели. Англия и Франция стремились воспользоваться гражданской войной в США, ограничив их экспансию в странах Южной Америки. По этой причине английское правительство готовилось к войне с Соединенными штатами, стремясь спровоцировать конфликт с Севером. Вторжение в Мексику могло вынудить Вашингтон на действия, которые привели бы к такому конфликту. Наполеон III собирался установить в стране зависимую от Франции монархию эрцгерцога Максимилиана, брата австрийского императора Франца Иосифа I. Кроме того он рассчитывал поднять пошатнувшийся авторитет своего режима при помощи лёгкой военной победы. Испания рассчитывала либо восстановить в Мексике своё господство, либо посадить на мексиканский престол правителя из династии Бурбонов^{[Л 53]}.

8 декабря 1861 года испанские войска высадились в Веракрусе. В январе 1862 года к ним присоединились войска Англии и Франции. Испанцы располагали 6 тыс. 200 кавалеристами и пехотинцами, французы высадили свыше 2 тыс. 600 зуавов и морских пехотинцев, а англичане — 800 морских пехотинцев^{[Л 54]}. Однако оказалось, что силы мексиканских консерваторов не способны активно поддерживать интервентов, которым пришлось начать переговоры с мексиканским правительством^{[Л 55]}. В конце апреля 1862 года коалиция интервентов распалась, испанские и английские войска были эвакуированы^{[Л 56]}.

Эдуар Мане. Расстрел Максимилиана I

19 апреля начались бои между французской и мексиканской армиями. К началу военных действий силы французов насчитывали 6,5 тыс. человек, численность мексиканской армии по официальным оценкам составляла 28 тыс. 345 человек, однако фактически, обученных регулярных войск было не более 12 тыс. человек. В начале мая французская армия подошла к городу Пуэбле, находящемуся на пути в столицу. Атаковав доминировавшие над городом форты, французы потерпели полное поражение. Из 2 тыс. 500 человек, участвовавших штурме, они потеряли убитыми, ранеными или пленными 482 человека, тогда как мексиканцы — около 230. Так 5 мая мексиканцы одержали победу над французской армией^{[Л 57]}.

Правительство Наполеона III направило в Мексику подкрепление. К концу 1862 года там сосредоточилось 30 тыс. человек, не считая свыше 10 тыс. человек французских военно-морских сил, действовавших в мексиканских водах. Главнокомандующим был назначен Эли Форе. В 1863 году началось второе наступление на Пуэблу. Численность мексиканских войск, находившихся в городе, равнялась 15—20 тыс. человек. Так как Пуэбла была застроена зданиями с массивными стенами, французам пришлось брать дом за домом. Полевая артиллерия оказалась недостаточно эффективной, интервенты использовали тяжелые морские орудия. По официальным данным во время боев французы потеряли 1 тыс. 300 человек. Город капитулировал 17 мая, падение Пуэблы открывало путь к Мехико^{[Л 58]}.

Ход военных действий

31 мая президент Бенито Хуарес покинул столицу, переместив резиденцию в Сан-Луис-Потоси. В июне 1863 года французы вошли в Мехико. Была созвана профранцузская правительственная хунта, избравшая ассамблею нотаблей. 10 июля нотабли провозгласили монархию и предложили императорскую корону эрцгерцогу Максимилиану^{[Л 59]}.

В октябре интервенты начали наступление на север. Главнокомандующим был назначен генерал Франсуа Базен. Под его началом находилось 34 тыс. французских солдат и около 7 тыс. мексиканцев, привлеченных консерваторами. Республиканцы располагали 20 тыс. солдат. Пройдя 700 км, французы заняли Керетаро, Сан-Луис-Потоси, Сальтильо, Монтеррей и др. Однако на оккупированных территориях им подчинялись только города, а бо́льшая часть страны контролировалась партизанами^{[Л 60]}.

10 апреля 1864 года Максимилиан принял предложенную корону. 14 апреля император выехал в Мексику, а в конце мая он прибыл в Верарус. К моменту его прибытия в руках интервентов находилось 7 штатов из 24^{[Л 61]}. В течение 1864—1865 гг. французы оккупировали все основные города Мексики. 11 декабря 1865 года они захватили пятую по счету резиденцию Хуареса — Чиуауа^{[Л 62]}. Оккупанты жестоко подавляли всякое сопротивление, массовое распространение получили расстрелы^{[Л 63]}.

Постепенно империю признал ряд европейских государств. Однако от признания отказались латиноамериканские страны (кроме Бразилии) и США^{[Л 64]}. В период гражданской войны правительство Линкольна придерживалось нейтралитета, но по окончании противостояния между Севером и Югом США потребовали от Франции вывода своих войск из Мексики. Мексиканцам было разрешено покупать в США оружие и вербовать добровольцев^{[Л 65]}.

Против интервенции выступал французский народ и оппозиция Наполеона III. Продолжение оккупации Мексики также создавало угрозу военного конфликта с Соединёнными штатами. В 1866 году ввиду неизбежности войны между Францией и Пруссией было объявлено о выводе из страны французских сил^{[Л 66]}. По мере отступления французов формировались освободительные армии. На север-востоке — армия Мариано Эскобедо, на северо-западе — Рамона Короны и Висенте Рива Паласио, в Мичоакане — Николаса Регулеса, Порфирио Диас организовывал партизан в горах Оахаки^{[Л 67]}.

В феврале 1867 года французы оставили Мехико. Максимилиан, при котором оставалось 15—20 тыс. мексиканских солдат и небольшое количество европейских добровольцев^{[Л 68]}, отступил в Керетаро, 15 мая город взяли республиканцы. Император был предан военно-полевому суду и в соответствии с декретом от 25 января 1862 года приговорён к расстрелу. 19 июня приговор был приведён в исполнение^{[Л 69]}. 21 июня сдалась столица, и восемь дней спустя — последний оплот консерваторов Веракрус. Республика была восстановлена, президент Хуарес вернулся к власти^{[Л 70]}.

Восстановленная республика խմբագրել

В 1867 году Хуарес был переизбран на пост президента. Он усилил власть на местах, подчинив себе местных касиков. Президент становился национальным касиком. «Законы о реформе» отменили гильдейскую систему, сдерживавшую промышленность, начала развиваться торговля. Строились железные дороги, линия Веракрус—Мехико, задуманная ещё в 1837 году, была доведена до конца^{[Л 71]}^{[Прим. 6]}.

После падения империи Хуарес занялся проектом светского образования. Иезуитский колледж Сан-Ильдефонсо был преобразован в Национальную подготовительную школу, предназначавшуюся для подготовки учителей. Городским советам и владельцам асиенд было приказано строить начальные школы^{[Л 72]}. Реформой системы образования должен был заняться Габино Барреда — поклонник философии позитивизма Огюста Конта. Впервые в Мексике было провозглашено бесплатное и обязательное начальное образование^{[Л 73]}.

Две трети армии было распущено по домам без пенсий. Во время президентства Хуареса бывшие солдаты несколько раз поднимали восстания, которые были беспощадно подавлены. Недовольство выказывали провинциальные касики и клерикалы. Выразителем интересов этих групп стал один из организаторов антифранцузского сопротивления — генерал Порфирио Диас^{[Л 74]}.

В 1871 году должны были состояться очередные президентские выборы. Хуарес добивался нового переизбрания, против него выдвинули кандидатуры Порфирио Диас и Себастьян Лердо де Техада, сподвижник Хуареса, опиравшийся на чиновничество и губернаторов штатов. Либеральное течение распалось на хуаристов, порфиристов и лердистов. Ни один из трёх кандидатов не получил необходимого большинства. Выбор был предоставлен конгрессу, который поддержал Хуареса^{[Л 75]}.

Избрание Хуареса послужило поводом к мятежу, организованному сторонниками Диаса. Но к весне 1872 года мятеж был подавлен, а 18 июля Хуарес умер от разрыва сердца. Новым президентом был избран Лердо, сторонники Хуареса перешли на его сторону. Однако вскоре он лишился почти всей своей популярности^{[Л 76]}.

Порфириат — диктатура Порфирио Диаса խմբագրել

Порфирио Диас

В 1876 году, произведя переворот, к власти пришёл генерал Порфирио Диас, управлявший страной более 30 лет (этот период получил название «Порфириат»). Для укрепления своего режима он добился соглашения с крупнейшими фракциями либералов и консерваторов, ослабил действие антиклерикальных реформ, тем самым получив поддержку духовенства, и подчинил себе высшие слои армии и местных касиков. В период правления Диаса произошёл подъём мексиканской экономики: строились железные дороги и телеграфные линии, создавались новые предприятия, увеличился приток иностранных инвестиций^[3].

Однако эти результаты были получены в том числе за счёт эксплуатации крестьян и коренного населения и снижения уровня жизни народных масс^{[Л 77]}. В 1883 году был издан декрет о колонизации «пустующих» территорий, создававший условия для захвата общинных земель. За годы диктатуры Диаса 54 млн га, то есть 27 % площади страны, оказались у латифундистов. На 1910 год 96,6 % сельского населения не имели земли, при этом батраки-пеоны с семьями составляли 2/3 населения Мексики. Монополия латифундистов порождала неэффективное использование земли, закрепляя экстенсивный характер сельского хозяйства^{[Л 78]}.

Крупные территории принадлежали американским и британским компаниям^{[Л 79]}, так, в Нижней Калифорнии из 14,4 млн га всей земли 10,5 млн га принадлежало компаниям США. В 1884 году был одобрен так называемый «Кодекс рудников», по которому иностранный собственник земли мог владеть находящимися в ней полезными ископаемыми^{[Л 80]}.

Для промышленности этого периода было характерно преобладание добывающих отраслей^{[Л 81]}. В 1901 году Мексика занимала первое место в мире по добыче серебра, второе — по добыче меди и пятое — по добыче золота^{[Л 82]}. За первое десятилетие XX века добыча нефти увеличилась в 1200 раз. Развивалась металлургия, обрабатывающая промышленность была представлена в основном текстильными предприятиями^{[Л 81]}.

В 1891 году между Мексикой и Россией были установлены дипломатические отношения. А в 1909 году между государствами было подписано первое двустороннее соглашение о торговле и навигации. Оно должно было «гарантировать гражданам обеих стран привилегии, основанные на принципе наибольшего благоприятствования»^[4].

С 1 по 30 сентября 1910 года в Мексике широко отмечалось столетие независимости (см. исп. Centenario de la Independencia Mexicana). К празднествам были возведены такие сооружения, как Дворец изящных искусств и Колонна Независимости^{[Л 83]}.

Правительству Диаса удалось сбалансировать бюджет с помощью увеличения налогов, но из-за новых иностранных займов быстро возрастал государственный долг. В 1880 году он составлял 191,4 млн песо, а в 1910—1911 гг. достигал уже 823 млн песо. В банковской сфере доминировал английский, французский, испанский капитал. К началу 1910-х гг. 60 % мексиканского импорта и 77 % экспорта приходилось на долю США^{[Л 84]}.

Политика правящих кругов привела к обострению классовых противоречий в деревне. На протяжении всего периода диктатуры происходила революционная борьба крестьянства. В стране росло рабочее движение, недовольство охватило и средние слои горожан^{[Л 85]}.

XX век խմբագրել

Революция 1910—1917 годов խմբագրել

Оборотной стороной экономических успехов диктатуры Диаса явилось усиление зависимости страны от Соединённых Штатов и высокая социальная напряженность. Поэтому реакцией на циклический кризис в США 1907—1908 гг., усиленной неурожаем 1910 года, стал острый экономический, социальный и политический кризис в Мексике^{[Л 77]}.

В 1910 году Порфирио Диас был в очередной раз переизбран президентом Мексики^{[Л 77]}. Его соперник лидер либерально-демократической оппозиции^{[Л 79]} Франсиско Мадеро отказался признать результаты выборов и призвал мексиканцев к борьбе с деспотическим режимом, выступив с «планом Сан-Луис-Потоси». Его программа предусматривала избавление Мексики от империалистического господства и возвращение крестьянам отнятых у них в период правления Диаса земель^{[Л 77]}. Восстание было назначено на 20 ноября^{[Л 86]}. Хотя план рассматривал не все социальные вопросы, он стал катализатором для массовых народных выступлений^{[Л 77]}. Так было положено начало Мексиканской революции, за период которой в боях, от голода и болезней погибло от 500 тыс. до 2 млн человек^{[Л 87]}^{[Прим. 7]}, при этом население страны на 1910 год составляло 15 млн человек^{[Л 88]}.

Франсиско Мадеро и его соратники. 1911 г. Сидят: третий слева — Венустиано Карранса, в центре — Франсиско Мадеро, первый справа — Паскуаль Ороско. Первый слева в ряду стоящих — Франсиско (Панчо) Вилья

Всеобщего восстания не началось, но мятеж захватил штат Чиуауа, где выделились впоследствии известные крестьянские вожди Паскуаль Ороско и Панчо Вилья^{[Л 89]}. В марте началось восстание в штате Морелос, руководителем которого стал Эмлиано Сапата^{[Л 90]}. В это время в стране фактически проходили две революции: целью Мадеро и средних слоев было участие в управлении страной, революционеры на юге и в центре Мексики, формально подчинявшиеся Мадеро, стремились к разделу помещичьих земель между крестьянами^{[Л 91]}.

В апрельском послании к конгрессу Диас признал большинство требований повстанцев и пообещал провести аграрную реформу. Однако революционеры были настроены на решительную борьбу с режимом. В апреле—мае они захватили крупный порт Акапулько и важный таможенный пункт Сьюдад-Хуарес^{[Л 92]}. Далее повстанцы перешли в наступление почти во всех штатах, заняв крупнейший железнодорожный узел Торреон и Куэрнаваку^{[Л 93]}. В мае Диас подал в отставку и эмигрировал во Францию. В июне Мадеро въехал в столицу, а в октябре он был избран президентом^{[Л 94]}.

Мадеро не спешил решать аграрный вопрос, восстановив против себя таким образом крестьян^{[Л 95]}. В ноябре 1911 года Сапата объявил Мадеро предателем революции, выступив с «планом Айяла», предусматривающим разделение земель латифундистов. В марте 1912 года о восстании против Мадеро объявил Паскуаль Ороско, который в двухнедельный срок захватил практически весь Чиуауа^{[Л 96]}. Но в мае он понес от правительственных войск генерала Викториано Уэрты сокрушительное поражение при Рельяно^{[Л 97]}. Панчо Вилья остался верен Мадеро^{[Л 98]}, однако по сфабрикованному Уэртой обвинению был приговорен к расстрелу^{[Л 99]}. Его спасло вмешательство президента. Началось следствие. Вилья был помещен в тюрьму, из которой позднее бежал в США^{[Л 100]}. К началу октября мятеж был подавлен: Сапата был окружен в Морелосе, Ороско ушёл в США^{[Л 101]}. Но в феврале 1913 года в Мехико произошёл военный переворот. В результате десятидневных боев («Трагическая декада») 19 февраля Мадеро был смещен с поста президента. Временным президентом при формальном соблюдении конституции стал Уэрта. 23 февраля по его приказанию Мадеро был убит по дороге в тюрьму^{[Л 102]}. Уэрта проводил политику классического бонапартизма, и готов был опереться на любые силы, поддерживающие его режим^{[Л 103]}.

Но новую власть не поддержали самые богатые северные штаты. О непризнании правительства объявил губернатор штата Коауилы Венустиано Карранса^{[Л 104]}. Он выдвинул «план Гуадалупе», целью которого было восстановление конституционного правления. Карранса назначался верховным главнокомандующим армии конституционалистов. Недоверие выразил и штат Сонора, где выдвинулись революционные командиры Альвро Обрегон и Плутарко Элиас Кальес^{[Л 105]}. На стороне федеральных сил выступил Ороско. Сапата не признал ни руководство Каррансы, ни легитимность Уэрты. К апрелю 1913 года конституционалисты добились больших успехов в Соноре, где войска Уэрты удерживали только юг. В мае и июне Обрегон нанес правительственным войскам два крупных поражения у городов Санта-Роза и Санта-Мария^{[Л 106]}. К лету в Морелосе, где воевал Сапата, федеральные силы удерживали только крупные города^{[Л 107]}. В это время гражданская война принимает всеобъемлющий характер^{[Л 108]}. Внешняя и внутрення экономика пришла в полный упадок^{[Л 109]}. Переломным моментом этой кампании стало взятие конституционалистами Торреона. Командующим силами, захватившими город, был Панчо Вилья^{[Прим. 8]}, соединивший подчиненные ему части в «Северную дивизию», насчитывающую 8 тыс. человек. Его отряды вошли в город в ночь на 1 октября 1913 года. В результате сражения правительственные войска потеряли убитым 800 человек, были захвачены запасы боеприпасов и 18 орудий^{[Л 110]}. В октябре Уэрта распустил конгресс и провел президентские выборы, которые из-за низкой явки были объявлены несостоявшимися^{[Л 111]}. 24 ноября Вилья нанес серьёзное поражение армии Ороско под Терра-Бланкой^{[Л 112]}.

США, обеспокоенные антиамериканскими настроениями в Мексике, отправили туда свои военно-морские силы, оккупировавшие в апреле 1914 года порт Веракрус. Но ввиду патриотического подъёма среди мексиканцев США были вынуждены отказаться от продолжения интервенции^{[Л 113]}^{[Прим. 9]}. В апреле конституционалисты взяли Монтеррей^{[Л 114]}. В мае Сапата взял Хохутлу^{[Л 115]}. 23 июня Вилья захватил Сакатекас. Битва за город, в которой погибло от 5 до 6 тыс. федеральных солдат и около тысячи бойцов Северной дивизии, стала самым кровопролитным сражением против Уэрты. 6—7 июля Обрегон нанес крупное поражение правительственной армии под Гвадалахарой^{[Л 116]}. 15 июля Уэрта объявил о своей отставке и 20 числа покинул страну^{[Л 117]}. Мехико был сдан без боя. 18 августа 1914 года в город торжественно въехал Карранса^{[Л 118]}.

Карранса не стал вступать в должность временного президента^{[Прим. 10]}, сохранив пост верховного главнокомандующего^{[Л 119]}. Политическая программа Каррансы не предусматривала социальных реформ и обходила аграрный вопрос, что не устраивало присоединившихся к нему крестьян^{[Л 120]}. Для решения вопросов о власти и предстоящих преобразованиях был созван конвент представителей революционных армий. Он открылся 1 октября в Мехико, а затем был перенесён в Агуаскальентес^{[Л 121]}. Карранса не признал решений конвента и в ноябре, покинув столицу, отправился в Веракрус. После отказа Каррансы уйти в отставку конвент объявил его мятежником^{[Л 122]}^{[Л 123]}. Панчо Вилья в союзе с Сапатой начал борьбу против правительства и в декабре 1914 года их армии заняли Мехико. В январе 1915 года Карранса издал закон об экспроприации латифундий и наделении крестьян землёй — силы Сапаты и Вильи стали редеть и были вынуждены оставить столицу^{[Л 124]}^{[Л 125]}. К марту 1915 года в гражданской войне участвовали 160 тыс. человек: 80. тыс. каррансистов, 50 тыс. вильистов, 20 тыс. сапатистов и 10 тыс. бойцов различных самостоятельных командиров^{[Л 126]}.

В апреле у города Селаи между войсками каррансистов под началом Обрегона и сторонниками Вильи произошло два сражения. В последней битве, в которой участвовало 25 тыс. вильистов и 15 тыс. каррансистов, Вилья был разбит, потеряв убитыми 4 тыс. человек и 5 тыс. ранеными. Потери Обрегона составили 138 солдат убитыми и 276 ранеными^{[Л 127]}. Окончательно армия Вильи была разбита в продолжавшейся более месяца битве при Леоне^{[Л 128]}^[3]. К концу 1915 года все территории находились под контролем правительства Каррансы. Вилья и Сапата перешли к партизанским действиям^{[Л 129]}.

После издания Каррансой декрета, запрещавшего иностранным компаниям разведку новых месторождений и бурение скважин без разрешения мексиканского правительства, США предприняли новую интервенцию. Вторжение было объявлено карательной экспедицией против остатков армии Вильи, находящихся около американо-мексиканской границы (см.: Приграничная война). В марте 1916 года 10-тысячный отряд американцев под командованием Джона Першинга вступил на территорию Мексики, где произошли стычки с войсками Каррансы. Однако готовность мексиканцев к отражению агрессии, перспективы затяжного конфликта и тот факт, что США готовились к участию в Первой мировой войне, привели к выводу их войск, который закончился 5 февраля 1917 года^{[Л 130]}.

В декабре 1916 года в городе Керетаро было созвано учредительное собрание, которое 5 февраля 1917 года приняло новую конституцию страны, действующую до сих пор. В конституции провозглашалось равенство всех граждан, все природные богатства объявлялись собственностью государства^{[Л 131]}, предусматривалось проведение аграрной реформы с разделом латифундий и наделением крестьян землёй^{[Л 132]}, церковь отделялась от государства, а её недвижимость становилась национальной собственностью, гарантировался 8-часовой рабочий день, право на создание профсоюзов и забастовки^{[Л 131]}. 11 марта прошли президентские выборы, на которых победил Венустиано Карранса^{[Л 133]}.

Тем не менее, Карранса не торопился осуществлять аграрные преобразования^{[Л 134]}. Борьба правительственных войск с повстанцами продолжалась ещё несколько лет. В 1919 году Сапата был убит, а Вилья продолжал партизанскую войну до 1920 года^[3], когда в результате восстаний Альваро Обрегона и Пабло Гонсалеса Карранса был убит при эвакуации из Мехико в Веракрус^{[Л 135]}^{[Прим. 11]}.

Революционный каудилизм խմբագրել

Каудилизм в Мексике отличался от консервативного каудилизма в остальной Латинской Америке. Здесь он связан с именами президентов Альваро Обрегона (1920—1924) и Плутарко Элиаса Кальеса (1924—1928)^{[Л 136]}.

При них был установлен режим с сильной президентской властью и формальным соблюдением демократических свобод. Этот режим должен был обеспечить в послереволюционной обстановке социальную и политическую стабильность, а также проведение реформ. «Революционный каудилизм» провозглашал концепцию надклассового единства, однако на практике он стал выразителем интересов средней и мелкой буржуазии^{[Л 137]}.

Бывший президент США Уильям Говард Тафт, Плутарко Элиас Кальес и действующий президент США Кальвин Кулидж в Белом доме, 1924 год

В президентство Обрегона началось осуществление обещанной в конституции аграрной реформы^{[Л 138]}. Среди крестьян было распределено 311 тыс. га на постоянной основе, и 751 тыс. га — на временной^{[Л 139]}. Обрегон также поддерживал рабочее движение. Министр просвещения Хосе Васконселос развернул широкую образовательную программу среди сельского населения. Он способствовал культурному расцвету 1920-х гг., известному как «мексиканский Ренессанс»^[3]. В частности Васконселос покровительствовал мексиканской монументальной живописи^{[Л 140]}, которая оказала большое влияние на искусство всей Латинской Америки^[3]^{[Л 141]}.

Правительство сменившего Обрегона Кальеса объявило о новом этапе «продолжающейся революции» — строительстве развитой экономики и общества социальной справедливости, основанного на сотрудничестве рабочих, крестьян и национальных предпринимателей^{[Л 142]}.

Главной целью аграрной политики стало создание прослойки зажиточного крестьянства и ускорение развития капитализма в деревне. Крестьянским общинам было выдано 3,2 млн га земли, то есть в три раза больше, чем за весь период реформы с 1915 года. Однако большое количество крестьян земли так и не получили^{[Л 142]}^{[Л 143]}.

Позиции иностранного капитала подверглись ограничению, прежде всего это коснулось нефтяной промышленности. Подобные действия вызвали конфликт с правительством США. Хотя Кальес широко использовал антиимпериалистические лозунги, существенно затронуть интересы иностранных компаний он не решился^{[Л 142]}.

Политика в сфере труда выражалась в уступках трудящимся, таких как: 8-часовой рабочий день, признание прав профсоюзов, коллективные договора и арбитраж. Лидеры основного профцентра страны, Мексиканской региональной рабочей конфедерации, созданной в 1918 году, заняли влиятельные посты в правительственной администрации и конгрессе республики^{[Л 144]}.

К концу 1920-х годов задачи «революционного каудилизма» были по большей части выполнены. Национальная буржуазия укрепила свои позиции и теперь тяготилась «революционностью» и сотрудничеством с рабочими. После 1927 года распределение земель было замедлено, был взят курс на прямое подчинение профсоюзов правительству, а конфликт с американскими нефтяными компаниями был погашен за счёт значительных уступок. Мексиканская региональная рабочая конфедерация, утратившая поддержку режима, распалась^{[Л 144]}.

Восстание кристерос խմբագրել

Конституция 1917 года лишила церковь права владеть недвижимым имуществом и приобретать его. Упразднялись монастыри, запрещалось религиозное обучение. Религиозные акты могли проводиться только в стенах специально отведённых помещений. Священникам запрещалось носить церковное облачение в общественных местах. Не разрешалось поднимать в проповедях какие-либо политические вопросы. Все служители церкви лишались избирательных прав. Запрещалась деятельность любых общественных организаций, в названии которых была отражена их связь с религией или церковью^{[Л 145]}.

Солдаты армии кристерос

В начале 1926 года Плутарко Элиас Кальес принял ряд мер по осуществлению антиклерикальной программы конституции. В конце февраля из страны были высланы несколько десятков иностранных священников, не имевших по конституции права отправлять службу на территории Мексики. Президент предложил также изменить или дополнить уголовное законодательство, предусмотрев в нём наказание за нарушение антиклерикальных положений конституции^{[Л 146]}. В июне был опубликован текст такого закона (вступавшего в силу 1 августа), в качестве наказания он предусматривал штрафы и лишение свободы сроком до 6 лет^{[Л 147]}.

В июле 1926 года мексиканские епископы решили приостановить проведение богослужений в церквях^{[Л 148]}. Этот шаг ознаменовал начало восстания кристерос, сторонников церкви, в основном крестьян, которые убивали представителей правительства и сжигали светские школы^{[Л 149]}^[3]. Также в 1928 году религиозным фанатиком был убит вновь избранный президент — известный своим антиклерикализмом Альваро Обрегон^{[Л 149]}.

Урегулирование конфликта стало возможным при лояльно настроенном к церкви президенте Эмилио Портесе Хиле. В 1929 году при содействии США^{[Прим. 12]} и Ватикана удалось примирить духовенство и мексиканское правительство^{[Л 150]}. 21 июня между ними было подписано соглашение, которое в частности разрешало священникам обучать католической доктрине в церковных помещениях и подавать петиции о реформировании законодательства^{[Л 151]}.

Восстание унесло жизни 90 тыс. человек правительственных войск и кристерос^{[Л 152]}. Несколько лет спустя кристерос вновь напомнят о себе, убив в 1935—1939 гг. около 300 сельских учителей^{[Л 153]}^{[Л 154]}.

Создание Национально-революционной партии խմբագրել

Великая депрессия обострила классовые и социальные противоречия^{[Л 155]}^{[Л 156]}, подорвав основы «революционного каудилизма». Окружение Кальеса все больше тяготело к сотрудничеству с помещиками и иностранным капиталом. В 1930 году были разорваны дипломатические отношения с СССР^{[Л 155]}, которые Мексика установила в 1924 году первой из стран Америки^{[Л 136]}.

Кальесу и его сторонникам становилось трудно удержать влияние. После окончания срока президентских полномочий в конце 1928 года Кальес сохранил положение верховного вождя революции и контроль над часто меняющимися правительствами. В марте 1929 года по инициативе Кальеса была образована Национально-революционная партия (НРП). В новую партию, которая должна была сплотить силы, составлявшие основу «революционного каудилизма», вошли большинство буржуазных политических группировок, военные, мелкобуржуазные течения, крестьянские организации и часть рабочих^{[Л 155]}.

До создания НРП партии в Мексике существовали лишь как временные объединения, большинство из которых создавались на период президентских выборов. Кальесу удалось привлечь в партию все важные мексиканские политические группы и в то же время не допустить в неё ни одного независимого лидера. Каждый государственный служащий должен был вносить в фонд НРП часть жалования. Таким образом партия получала большие средства и полуофициальное положение^{[Л 157]}.

Реформы Ласаро Карденаса խմբագրել

Ласаро Карденас

Однако влияние Кальеса снижалось и в 1933 году он был вынужден согласиться на выдвижение кандидатом в президенты от НРП представителя её левого крыла, генерала Ласаро Карденаса. В 1934 году Карденас одержал победу^{[Л 158]}. Новое правительство развернуло широкую реформистскую кампанию.

Было организовано проведение аграрной реформы. С 1934 по 1940 год крестьянам-общинникам было передано 18,4 млн га земли. Доля общинников среди сельскохозяйственного населения увеличилась с 15,5 % в 1930 году до 41,8 % в 1940 году. Доля общин («эхидо») в пахотных землях выросла с 13,3 % до 47,4 %. Улучшилось качество предоставляемых общинам земель: в 1930 году эхидо владели 13,1 % орошаемых территорий, а в 1940 году — 57,3 %^{[Л 159]}. Поощрялись крестьянские общины, где земля и техника использовались коллективно. Однако в то же время в эхидо усиливался процесс расслоения крестьянства^{[Л 160]}.

Трудящиеся добились повышения заработной платы, установления в ряде отраслей 40-часовой недели, закрепления системы коллективных договоров. В 1936 году был создан единый национальный профсоюзный центр — Конфедерация Трудящихся Мексики (КТМ). В конфедерацию вошли основные профсоюзы страны. Количество членов КТМ к 1940 году выросло с 200 тыс. на момент создания до 1,5 млн человек^{[Л 160]}.

В целях ограничения деятельности иностранных монополий в октябре 1936 года был принят закон, предоставлявший правительству возможность национализировать собственность иностранных компаний. В 1937 году были частично национализированы железные дороги. Они передавались в управление рабочей администрации профсоюза железнодорожников^{[Л 161]}.

18 марта 1938 года Ласаро Карденас приступил к экспроприации собственности иностранных нефтяных компаний, что привело к обострению отношений с США и Великобританией^{[Л 162]}. Дипломатические отношения с Великобританией были разорваны^{[Л 161]}. В ходе национализации была создана государственная нефтяная компания «Пемекс», которая стала играть важную экономическую^{[Л 163]} и политическую^{[Л 164]} роль.

Карденас предпринимал решительные шаги в отношении ликвидации массовой неграмотности, особенно среди индейцев. Выросло число школ, технических училищ, был создан рабочий университет^{[Л 162]}.

Внешняя политика Карденаса была направлена на обеспечение национального суверенитета. В свете ухудшения отношений с США и Великобританией Мексика наладила экономические связи с Германией, Италией и Японией. Однако она осуждала фашизм, и после начала итальянской агрессии против Эфиопии на торговлю с Италией было наложено эмбарго^{[Л 165]}. При Карденасе Мексика оказывала помощь испанским революционерам, а в 1939 году в Мексике укрылось значительное число потерпевших поражение испанских республиканцев^{[Л 165]}. В 1937 году здесь нашёл убежище Лев Троцкий.

В марте 1938 года Карденас и его сторонники объявили о преобразовании НРП в Партию мексиканской революции (ПМР). В ПМР вошли различные общественные организации: Конфедерация трудящихся Мексики, Национальная крестьянская конфедерация и др. Численность ПМР к 1940 году насчитывала 4 млн человек. Программа партии предполагала дальнейшее развитие преобразований, в том числе «подготовку народа к утверждению рабочей демократии и установлению социалистического строя»^{[Л 162]}.

Карденас и его сторонники старались подготовить страну к социализму. Но подрыв позиций помещиков и иностранного капитала создавали условия для развития местного капитала. Патерналистские методы руководства облегчили приобщение к политике широких слоёв населения, но они не были готовы к самостоятельным действиям. Тем не менее были обеспечены условия для ускорения капиталистического развития, ослаблена зависимость от иностранного капитала, укрепился мексиканский суверенитет и улучшилось положение народных масс^{[Л 166]}.

Мексика во Второй мировой войне խմբագրել

Форма мексиканских экспедиционных ВВС

После начала войны все государства Латинской Америки объявили вслед за США о своем нейтралитете. 23 сентября — 3 октября 1939 года в Панаме министрами иностранных дел американских государств была принята Декларация о нейтралитете. Вдоль всего побережья США и Латинской Америки была установлена 300-мильная «зона безопасности», которая подлежала совместной охране^{[Л 167]}.

Но победы нацистов в Европе, вовлечение в войну все большего числа государств и нападение на СССР показали опасность, которая грозила всему миру. В странах Латинской Америки росло движение солидарности с государствами антигитлеровской коалиции. В декабре 1941 года Мексика разорвала дипломатические отношения со странами «оси Берлин-Рим»^{[Л 168]}, а 22 мая 1942 года Мексика объявила Германии войну. Для помощи СССР были созданы «Общество друзей СССР» и «Молодёжный комитет помощи России»^{[Л 169]}. В ноябре 1942 года были восстановлены мексикано-советские дипломатические отношения^{[Л 170]}. В феврале 1945 года Мексика направила на Тихий океан авиаэскадрилью из 300 человек. Эскадрилья участвовала в военных действиях против Японии на Филиппинах и острове Тайвань^{[Л 171]}.

21 февраля — 8 марта 1945 года в Мехико была проведена конференция американских государств, получившая название Чапультепекской^{[Прим. 13]}. На конференции была принята Чапультепекская декларация, провозгласившая принцип взаимной помощи и солидарности стран континента, по предложению США была принята Экономическая хартия, в которой говорилось о постепенной отмене таможенных барьеров, гарантиях иностранному капиталу, недопущении дискриминации^{[Л 171]}^[5].

Мексиканское «экономическое чудо» խմբագրել

Студенческая демонстрация. Август 1968 года

Во Второй мировой войне Мексика выступила союзником антигитлеровской коалиции. Финансовая и технологическая помощь Соединённых Штатов позволила Мексике модернизировать железные дороги и промышленность. Лишившись европейского импорта, Мексика была вынуждена развивать собственное производство. Война подняла мировые цены, создав тем самым благоприятные условия для мексиканской торговли^[3].

В 1942 году было подписано соглашение об урегулировании американо-мексиканского конфликта. Прямые капиталовложения США выросли с 316 млн долл. в 1946 году до 787 млн в 1957 году. США также занимали монопольное положение в мексиканской внешней торговле^{[Л 172]}.

После войны начался период экономического роста: выполнения программ индустриализации, промышленного развития регионов, ирригации, внедрения новых аграрных технологий^[3]. К 1958 году Мексика вышла на первое место в Латинской Америке по общему объёму промышленной продукции^{[Л 173]}.

Важную роль играл государственный сектор. После реформ Карденаса государству принадлежали железные дороги, нефтяная и нефтеперерабатывающая промышленность, 12—15 % обрабатывающей промышленности. На его долю приходилось от 33 до 43 % всех капиталовложений^{[Л 173]}.

Рост производства повлёк за собой почти двукратный рост численности промышленных рабочих за 1940—1950-е гг., их количество выросло с 420 до 800 тыс. Число рабочих, занятых в сельском хозяйстве, увеличилось с 1,2 до 2 млн человек. Доля промышленности в валовом внутреннем продукте превышала долю сельского хозяйства — страна постепенно становилась индустриально-аграрной. Аграрная реформа в 1940—1950-е замедлилась — за 18 лет (1940—1958) крестьяне получили 12,3 млн га земли^{[Л 174]}. В 1958—1964 гг. раздача земель вновь ускорилась, была предпринята реформа налогообложения, национализированы предприятия энергетики и киноиндустрии^[3].

В период 1964—1970 гг. быстро развивалось производство с ежегодным приростом валового национального продукта на 6,5 %. Выросли доходы на душу населения^[3]. С 1958 по 1970 год более 600 тыс. крестьянских семей получило 32 млн га, тогда как при Карденасе только 18 млн га. Удельный вес эхидального (общинного) сектора вырос за 1960-е с 26 до 49,8 % сельскохозяйственных угодий^{[Л 175]}. В 1969 году в Мехико были открыты первые линии метро^[3]. За 1960-е гг. население страны увеличилось с 37 до 51 млн человек^{[Л 176]}. Несмотря на успехи в экономике, из-за неадекватного распределения материальных богатств проблемы в сфере образования и социального обеспечения быстро растущего населения не могли быть эффективно решены^[3].

Появление нового латифундизма, существование большого количества малоимущих крестьянских хозяйств и избыток сельского населения стали причинами дальнейшего развития социальных противоречий. Часть населения нелегально пересекала границу США^{[Л 176]}.

В 1968 году растущее социальное напряжение привело к студенческим волнениям, а 2 октября 1968 года за десять дней до начала XIX Летних Олимпийских игр по вине властей произошёл повлёкший сотни жертв расстрел мирной студенческой демонстрации на площади Трех Культур^[3]. Пришедший к власти в 1970 году президент Луис Эчеверриа попытался снизить накал в обществе и повысить авторитет ИРП путём новых реформ. Его правительство взяло курс на демократизацию избирательного процесса, ослабление экономической зависимости от США, активизацию аграрной реформы. Однако последнее осложнялось тем, что фонд земель, подлежащих экспроприации, был практически исчерпан. Тем не менее правительству удалось выявить и экспроприировать 2 млн га пустующих земель^{[Л 177]}. А в 1971 году был принят закон, запретивший любые формы отчуждения общинной земли, передачу её в аренду и другие сделки, допускавшие участие третьих лиц в использовании земли^[6]. Между 1976 и 1982 гг. Мексика увеличила добычу нефти в три раза, став одной из лидирующих нефтедобывающих стран. Однако падение цен на нефть привело к национализации банков, проведению 75 % девальвации мексиканского песо и сокращению расходов на импорт и содержание государственного аппарата^[3].

Институционно-революционная партия խմբագրել

Эмблема Институционно-революционной партии

Институционно-революционная партия (ИРП) — такое название приобрела в 1946 году Партия мексиканской революции — заняла монопольное положение в политической жизни страны. Главой партии являлся президент Мексики, а ведущее положение в партии заняла партийно-государственная бюрократия. Организации трудящихся, такие как Конфедерация трудящихся Мексики, контролировались ИРП и правительством^{[Л 178]}.

Несмотря на то, что временами в партии преобладали социал-демократические тенденции, ИРП не ассоциировала себя с мировой социал-демократией. Подчеркивался именно национальный характер идеологии, провозглашающей продолжение перманентной Мексиканской революции до полного претворения в жизнь её идеалов: суверенитета, свободы, демократии, социальной справедливости. Для оправдания декларированного политического плюрализма правящий режим поощрял создание многочисленных партий, финансируя их деятельность и предвыборные кампании. Однако до конца 1970-х гг. число партий, которые были официально зарегистрированы и допущены до выборов, без учёта ИРП, не превышало трёх^{[Л 179]}.

Национал-реформистский курс ИРП подвергался критике как правых, так и левых сил. Но оппозиция была ограничена в возможностях. В 1940—1950-е гг. правые объединились вокруг Партии национального действия (ПНД). ПНД представляла интересы финансово-промышленных кругов, связанных с американским капиталом, а также земледельческих и католических кругов. Несмотря на то, что ПНД не могла составить конкуренцию ИРП, она добилась представительства в Национальном конгрессе и пыталась оказывать давление на правящую партию. Левую оппозицию того периода составляли мелкие партии, в то же время левые течения были представлены и в самой ИРП^{[Л 170]}. С 1919 года в Мексике существовала коммунистическая партия, допущенная к участию в выборах только в 1979 году^{[Л 180]}. С 1935 года консолидировалось ультраправое движение Текос неофашистского толка. Опорой Текос являлся Автономный университет Гвадалахары, основанный группой католических активистов, включая Антонио Леаньо. Среди лидеров Текос был активный участник революции и политической борьбы времён каудильизма Хорхе Прието Лауренс.

После событий 1968 года всё чаще стали звучать требования изменений политической системы. В 1970—1980-х гг. был проведён ряд конституционных и избирательных реформ. Однако по прежнему сохранялась практика подлогов и фальсификаций результатов выборов^{[Л 181]}. В этот период в условиях длительной монополии ИРП, бюрократизации и коррупции крупная буржуазия стала настойчивее стремиться к участию в политической власти и требовать соблюдения своих интересов^{[Л 182]}. Это привело к усилению роли ПНД. В 1982 году она набрала 15,7 % голосов и 51 из 400 мандатов в палате депутатов, а ИРП — 70,9 % и 299^{[Л 183]} мандатов. В 1980-е ПНД заняла более умеренные позиции^{[Л 184]}.

В 1988 году из ИРП выделилось левое течение под управлением Куаутемока Карденаса, сына известного реформатора. Это движение послужило основой для левой коалиции — Национального демократического фронта. На выборах 1988 года ИРП получила 50,4 % голосов и 263 мандата из 500 в палате депутатов, ПНД — более 17 % и 101 мандат, Национальный демократический фронт — 31,1 % и 136 мандатов. Эти выборы обозначили переход к политическому плюрализму^{[Л 185]}.

Неолиберальные реформы խմբագրել

Рональд Рейган, Нэнси Рейган, Мигель де ла Мадрид, Палома Кордеро на приеме в Белом доме, 1984 год

В разгар кризиса 1982 —1983 гг. к власти пришло правительство Мигеля де ла Мадрида. Де ла Мадрид начал борьбу с коррупцией, возбудив уголовные процессы против двух чиновников предшествующей администрации. Однако он не тронул бюрократический аппарат ИРП и связанных с ним профсоюзных лидеров^[3].

По рекомендации международных финансовых организаций правительство приняло программу экономии и переориентации на частный сектор. В стране начался период неолиберальных реформ^{[Л 186]}^{[Л 187]}^{[Л 188]}.

Была произведена приватизация государственных предприятий, уменьшены государственные расходы, сокращен административный персонал и проведена частичная приватизация ранее национализированной банковской системы^{[Л 189]}. Ограничения на импорт были сокращены, а возможности для иностранных инвестиций либерализованы^{[Л 190]}.

В 1984—1985 гг. произошёл новый экономический подъём, однако скоро произошло очередное падение цен на нефть. В 1986 году ВВП сократился на 3,7 %, инфляция 1987 года составила 143,6 %. С 1983 по 1987 год страна получила кредитов на 31 млрд долл., но за те же годы выплатила по внешней задолженности 67,4 млрд. Внешний долг к 1989 году превысил 107 млрд долл., а утечка национального капитала в США составила 50 млрд. Подобное положение не позволило Мексике разрешить экономические проблемы^{[Л 184]}.

19 сентября 1985 года в Мехико произошло сильное землетрясение магнитудой 8,0. Число жертв по официальным оценкам составило 10 тыс. человек^[7]. Из-за неспособности режима к эффективной борьбе с последствиями катастрофы ещё больше было подорвано доверие к правительству^{[Л 191]}.

В 1986 году Мексика присоединилась к Генеральному соглашению по тарифам и торговле, против вступления высказались все левые политические силы и большинство профсоюзных и общественных организаций. Этот шаг подготовил почву для завершающей фазы неолиберального проекта, осуществленной преемником де ла Мадрида^{[Л 192]}.

Пришедший к власти в 1988 году Карлос Салинас также проводил политику поощрения частного капитала, снижения таможенных пошлин и сокращения госсектора^{[Л 193]}. При помощи экономии правительство Салинаса смогло стабилизировать финансовую систему и курс песо к доллару. Салинас предпринял ряд мер, направленных на борьбу с наркомафией: за пять лет было уничтожено 100 тыс. га плантаций наркотических растений и арестовано 89 тыс. человек, подозреваемых в связях с наркокартелями^{[Л 194]}. Была разработана программа защиты неимущих (Программа национальной солидарности). А также был взят курс на сближение с Римско-католической церковью^[3].

В условиях стагнации аграрного сектора с целью увеличения конкуренции и индивидуализации была проведена реформа, наделившая общинников правом собственности на землю^{[Л 195]}. 7 ноября 1991 года президент Салинас инициировал обсуждение по изменению конституции, которое окончилось принятием в 1992 году нового аграрного закона. В нём определялся статус эхидальных хозяйств, которые теперь объявлялись юридическими лицами, а их члены полными собственниками своих земельных наделов. При этом последние имели право на ликвидацию общины^[6]. Также крестьяне получили право продавать и сдавать свои участки в аренду. Однако сохранял силу запрет, предотвращающий создание латифундий, и члены общины-эхидо не могли владеть более 5 % её земли. Одновременно из-за уменьшения льготного государственного финансирования усилилась декапитализация крестьянских хозяйств, а увеличившиеся задолженности ускорили их разорение. Доля сельского хозяйства в национальном производстве снизилась до 5 %^{[Л 196]}.

По причине исчерпания фонда земель, подлежащих экспроприации, и создания свободного земельного рынка государство отказалось от раздела между крестьянами экспроприированной земли. Таким образом, если в период с 1915 по 1988 год между крестьянами было распределено 80 млн га земли, то в период с 1989 по 1994 год только 520 га^[6].

В ноябре 1993 года Мексика и США подписали соглашение о создании Североамериканской зоны свободной торговли (НАФТА), вступившее в силу 1 января 1994 года^[3]. Было предусмотрено постепенное введение в пределах зоны свободного перемещения товаров, капитала и рабочей силы^{[Л 194]}.

Здание Министерства транспорта и связи, разрушенное в результате землетрясения 1985 года

С помощью этого соглашения правительство Салинаса надеялось увеличить сбыт мексиканских товаров на американский рынок, решить проблемы занятости и миграции, устроить избыточную рабочую силу в США, ожидался рост промышленных предприятий с передовыми технологиями и высоким качеством продукции^{[Л 197]}. Мексика также обязывалась открыть доступ компаниям из США и Канады к своим телекоммуникациям и снять ограничения деятельности совместных предприятий^[3].

Восстание сапатистов խմբագրել

1 января 1994 года начинается вооружённое восстание сапатистов^[3]^{[Прим. 14]}, основную массу которых составили бедные индейцы-крестьяне. Повстанцы выдвигали требования конституционного закрепления прав коренных народов Мексики и выступали против неолиберальных реформ, ратификации договора НАФТА^[8]^{[Прим. 15]} и законов, разрешающих куплю-продажу крестьянских общинных земель^[3].

Их отряды без единого выстрела заняли семь муниципальных центров штата Чьяпас. Но уже 2 января сапатисты отошли в горы под натиском федеральных войск, авиация начала бомбёжки сельвы. На улицы Мехико и других городов страны стихийно вышли сотни тысяч людей, требуя от правительства прекращения бойни и начала переговоров. 12 января президент Эрнесто Седильо заявляет об одностороннем прекращении огня и соглашается на начало мирного диалога^{[Л 198]}. В столкновениях погибло около 150 человек^[9].

В 1995 году проходят длительные переговоры с властями. САНО (Сапатистская армия национального освобождения) и федеральное правительство подписали так называемые «соглашения Сан-Андреса», предполагающие изменение конституции Мексики и признание в ней прав и культуры индейских народов, а также права на автономию и самоуправление индейских общин и населяемых ими территорий. Но положения этих соглашений так и остались на бумаге, и игнорируются нынешними властями^{[Л 198]}.

Субкоманданте Маркос

Впрочем, отказавшись от прямого вооружённого противостояния, сапатисты не собираются отказываться от своих целей — полной реорганизации управления нацией снизу доверху и перестройки её в «левом» ключе. В настоящее время они продолжают удерживать созданные ими 32 муниципалитета, практически независимые от центральной власти, в которых управление, а также система здравоохранения и образования заново созданы по их образцу. Эту систему, предусматривающую «прямую демократию» в противовес привычному парламентаризму, сапатистское движение намерено распространить на всю страну. Ради этого субкоманданте Маркос, главный идеолог и пропагандист сапатистов, объявил в 2006 году в очередной, шестой по счету, Декларации Ларандонской сельвы о том, что сапатисты намереваются начать «иную кампанию», добиваясь своих целей легальными средствами^[10].

Финансовый «текиловый кризис»^{[Прим. 16]} խմբագրել

Из-за восстания сапатистов инвесторы стали с осторожностью относиться к вложению своих денег в нестабильном регионе.

В 1994 году, после убийства кандидата в президенты от ИРП Луиса Дональдо Колосио, новым кандидатом от этой партии был назначен экономист Эрнесто Седильо Понсе де Леон, который в июле 1994 года был избран главой государства, набрав 50,2 % голосов^[3]. В канун президентских выборов в Мексике осложнилась внутриполитическая обстановка. Реакция Мексиканской биржи на эти изменения, привела её на последнее место в списке 24 крупнейших бирж мира. Падение акций вызвало перемещение средств на рынок ценных бумаг с фиксированными доходами и отток капитала из страны^[11].

Нефтяная платформа — нефть стала основной статьей экспорта в Мексике

Застой в сфере производства и рост торгового дефицита сделали Мексику непривлекательной для иностранных инвестиций. Ввиду сокращения притока инвестиций правительство повысило процентные ставки по государственным облигациям и перевело большую часть внутренних краткосрочных долговых обязательств на краткосрочные государственные облигации, индексированные к доллару. Однако подобная политика привела к усилению кризиса: индексация задолженности повлекла рост государственного долга и снижение эффекта девальвации^[11].

Правительству и Банку Мексики при финансовой помощи США временно удалось успокоить иностранных инвесторов и бо́льшую часть 1994 года инфляция удерживалась на уровне 6,9 %^[11]. Но с ноября по декабрь валютные резервы упали с 17,1 до 3,8 млрд долл^[11]^[12]. Курс песо, который до 20 декабря был 3,5 за долл., колебался, доходя до 8 за долл. Платежеспособность страны оказалась под угрозой, поскольку Мексика не располагала средствами для оплаты краткосрочных государственных обязательств^[11].

3 января 1995 года публикуется программа выхода из кризиса, предусматривающая следующие меры: сокращение внешнеторгового дефицита, восстановление равновесия между основными макроэкономическими показателями, сглаживание инфляционных последствий девальвации путём постепенного повышения цен, замораживания зарплаты, сокращения государственных расходов^[3]^[11]. Ограничив рост денежной массы и уменьшив объём банковских операций, Мексика избежала гиперинфляции, но доверие иностранных кредиторов вернуть не удалось. Общий объём финансовой помощи Мексике составил 51,8 млрд долл. — беспрецедентной в то время суммы^[11].

Здание государственной нефтегазовой компании «Пемекс». Мехико

Обанкротилось около 20 тыс. предприятий. Без работы осталось 700 тыс. человек. Большой объём непогашенной задолженности привел к кризису кредитной системы^[11]. Финансовый кризис в Мексике выявил целый ряд недостатков в её экономике, таких как зависимость от США и отсутствие механизмов регулирования внешних финансовых потоков^[11].

Выборы 2000 года խմբագրել

В 1994 году была принята поправка к конституции, расширявшая возможности общественного контроля за ходом выборов. Оппозиция получила доступ к средствам массовой информации, были обеспечены более равные возможности финансирования избирательных кампаний^[3]. В 1996 году в избирательную систему были внесены изменения, затруднявшие фальсификацию результатов выборов. В 1997 году, участвуя в парламентских выборах, ИРП набрала только 39 % и 239 мандатов из 500, лишившись таким образом абсолютного большинства в палате депутатов^{[Л 199]}.

На президентских выборах, прошедших 2 июля 2000 года, победу одержал представитель ПНД Висенте Фокс. Он набрал 42,5 % голосов. Кандидат от ИРП получил 36,1 %, третье место занял Куаутемок Карденас, получив 16,6 %. В палате депутатов ПНД набрала 223 мандата, тогда как ИРП — 211, а созданная в 1989 году Карденасом Партия демократической революции (ПДР) — получила 66 мандатов. Мэром столицы стал кандидат ПДР. Многолетняя монополия ИРП закончилась, а страна перешла к многопартийной системе^{[Л 200]}.

XXI век խմբագրել

Революция кактусов խմբագրել

Акция в поддержку Обрадора

Висенте Фокс усилил американское направление в международных отношениях Мексики, предпринял попытку реформирования устаревших государственных институтов, боролся с коррупцией. Однако администрации Фокса не удалось решить такие проблемы, как монополия крупнейших частных корпораций, установивших контроль над ключевыми отраслями, социальное расслоение, проблемы в отношениях правительства с бюрократизированными профсоюзами, находившимися под влиянием ИРП, острый конфликт с индейским населением, наркотрафик и организованная преступность, нелегальная эмиграция мексиканцев в США^[13].

В 2006 году в Мексике прошли многотысячные акции протеста против результатов президентских выборов, на которых с отрывом менее чем в процент победил представитель ПНД Фелипе Кальдерон. Противник Кальдерона, лидер ПДР Андрес Мануэль Лопес Обрадор, отказался признавать поражение и обвинил власти в фальсификациях. Затем он стал требовать ручного пересчёта всех бюллетеней. Началась организация массовых протестов, демонстраций и акций гражданского неповиновения^[14]. 16 июля в Мехико прошла демонстрация, число участников которой составляло около 1 млн человек^[15]. Ещё одним способом выражения протеста стала блокада представителями оппозиции посольства Испании, продлившаяся несколько часов^[16].

В субботу 16 сентября 2006 года, в День независимости Мексики, сторонники левых политических сил провозгласили своего лидера законным президентом страны. Это решение было принято на площади Сокало на собранном оппозиционерами Национальном Демократическом Конвенте^[17]. 20 ноября, в годовщину начала Мексиканской революции 1910—1917 гг., участники альтернативных выборов провели церемонию присяги Лопеса Обрадора^[18], который в ответной речи пообещал создавать новые рабочие места, защищать природные богатства страны и бороться с коррупцией.

Однако ещё 29 августа Избирательный трибунал подтвердил официальные итоги выборов^[18], и, несмотря на акции левоцентристов, Фелипе Кальдерон вступил в должность президента 1 декабря 2006 года сроком на шесть лет.

Мировой финансовый кризис խմբագրել

В период мирового финансово-экономического кризиса Мексика сильно пострадала от глобальных потрясений. В 2009 году ВВП упал на 6,1 %, почти на четверть сократился оборот внешней торговли, заметно выросли государственный и внешний долги. Провалы американских финансовых и товарных рынков привели к тяжёлым социальным последствиям, а также заметно накалили политическую атмосферу^[13].

Среди негативных последствий отмечаются: сокращение доходов от продажи нефти и нефтепродуктов (одной из основных статей мексиканского экспорта) с 50,6 млрд долл. в 2008 году до 30,8 в 2009 году^[19]; падение поступлений в государственный бюджет с 23,6 % ВВП в 2008 году до 22,4 % в 2009 году, при этом дефицит бюджета составил 2,3 % ВВП, что стало худшим показателем с 1990 года; приток прямых иностранных инвестиций снизился с 29,7 млрд долл. в 2007 году до 25,9 в 2008 году и 15,5 в 2009 году; оценки Мексики международными рейтинговыми агентствами, такими как Ernst & Young и Standard & Poor’s, также понизились^[13].

Правительство приняло масштабные антикризисные меры. Международные финансовые круги снова оказали Мексике беспрецедентно большую помощь, её объём только в 2009 году составил 77 млрд долл. (30 млрд выделила Федеральная резервная система США и 47 млрд — МВФ)^[13].

В 2010 году ВВП удалось увеличить на 5,4 %, а в 2011 году — на 3,8 %. 1 июля 2012 года, после 12-летнего перерыва, президентом страны вновь был избран кандидат от ИРП — Энрике Пенья Ньето (вступил в должность 1 декабря 2012 года), получивший 38,21 % голосов. Его политика, как и политика Висенте Фокса и Фелипе Кальдерона, вероятно, будет ориентирована на США^[3].

См. также խմբագրել

Примечания խմբագրել

↑ В обмен на беспрепятственное прохождение через американскую морскую блокаду и 30 млн долл. он обещал уступить американцам земли, на которые они претендуют. Хотя некоторые историки отрицают предательство Санта-Анны, на это указывает анализ его дальнейшего поведения. См.: Потокова, 1962.
↑ За время похода из-за болезней и дезертирства это число уменьшилось примерно на тысячу человек. См.: Потокова, 1962.
↑ Позднее Санта-Анна объяснил это нехваткой боеприпасов. См.: Потокова, 1962.
↑ Санта-Анна, имея в распоряжении 9 тыс. человек пехоты и кавалерии, решил вывести войска из города — сопротивление оказывали только горожане. См.: Потокова, 1962.
↑ Назван по имени его автора — Мигеля Лердо де Техада.
↑ Открытие дороги произошло в 1873 году, уже при президенте Лердо де Техада. См.: Паркс, 1949.
↑ Данные за 1910—1920 гг.
↑ Вилья вернулся в Мексику 6 марта 1913 года. См.: Платошкин, Т. 1, 2011.
↑ Оккупация закончилась 23 ноября 1914 года. См.: Платошкин, Т. 1, 2011.
↑ Иначе он не смог бы выдвинуть свою кандидатуру на предстоящих президентских выборах. См.: Платошкин, Т. 1, 2011.
↑ Карранса был застрелен пятью пулями. Причастность к этому убийству Обрегона не доказана, существует также версия самоубийства. См.: Платошкин, Т. 2, 2011.
↑ США, добившиеся полного удовлетворения своих интересов в споре о собственности американцев в нефтяной промышленности, были заинтересованы в стабилизации ситуации в Мексике. Сокращение добычи нефти и упадок торговли между США и Мексикой также способствовали посредничеству. См.: Ларин, 1965.
↑ Чапультепек — название холма и парка в Мехико.
↑ Название движения происходит от имени Эмилиано Сапаты.
↑ Соглашение о создании НАФТА вступило в силу 1 января 1994 года.
↑ Название является не совсем корректным переводом на русский язык испанского идиоматического выражения efecto tequila, соответствующего русскому «эффект домино».

Литература

↑ Марчук, 2005, էջ 309—310
↑ Родригес, 2008, էջ 555
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Потокова, 1986, էջ 34
↑ Альперович, 1991, էջ 233
↑ Tucker, 2010, էջ 1160
↑ Boyer, 2001, էջ 23
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Goodrich, 1855, էջ 93
↑ Потокова, 1986, էջ 34—35
↑ Kemp, 1947, էջ 17
↑ Потокова, 1986, էջ 36
↑ Паркс, 1949, էջ 192
↑ Паркс, 1949, էջ 192—193
↑ Паркс, 1949, էջ 193
↑ Альперович, 1960, էջ 135
↑ Паркс, 1949, էջ 193—195
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 Родригес, 2008, էջ 556
↑ Потокова, 1962, էջ 46
↑ Потокова, 1962, էջ 57—60
↑ Потокова, 1962, էջ 60—63
↑ Young, 1850, էջ 343—344
↑ ^21,0 ^21,1 Raat, 2010, էջ 79
↑ Brown, 2001, էջ 309
↑ Потокова, 1962, էջ 74
↑ СВЭ Т. 1, 1976, էջ 161
↑ Потокова, 1962, էջ 78
↑ Потокова, 1962, էջ 75
↑ Потокова, 1962, էջ 81
↑ Потокова, 1962, էջ 79
↑ Паркс, 1949, էջ 198
↑ Потокова, 1962, էջ 83
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 17
↑ Паркс, 1949, էջ 199
↑ Потокова, 1962, էջ 94—97
↑ Потокова, 1962, էջ 98—99
↑ Потокова, 1962, էջ 103—125
↑ Паркс, 1949, էջ 203—204
↑ Britannica Vol. 15, 1973, էջ 333
↑ Потокова, 1962, էջ 135
↑ Raat, 2010, էջ 82
↑ Porterfield, 2006, էջ 48
↑ Fowler, 2009, էջեր 383—384
↑ ^42,0 ^42,1 ^42,2 Родригес, 2008, էջ 557
↑ ^43,0 ^43,1 ^43,2 Ларин, 2007, էջ 338
↑ Графский, 2003, էջ 589
↑ Родригес, 2008, էջ 557—558
↑ ^46,0 ^46,1 Альперович, 1991, էջ 238
↑ ^47,0 ^47,1 Родригес, 2008, էջ 558
↑ Родригес, 2008, էջ 559
↑ Родригес, 2008, էջ 559—560
↑ ^50,0 ^50,1 ^50,2 Альперович, 1991, էջ 239
↑ ^51,0 ^51,1 СВЭ Т. 5, 1978, էջ 234
↑ Лактионов, 2006, էջ 526
↑ Беленький, 1959, էջ 41—43
↑ Беленький, 1959, էջ 49—50
↑ Альперович, 1991, էջ 240
↑ Беленький, 1959, էջ 53
↑ Беленький, 1959, էջ 58—61
↑ Беленький, 1959, էջ 61—63
↑ Беленький, 1959, էջ 64—65
↑ Беленький, 1959, էջ 65—66
↑ Беленький, 1959, էջ 67—69
↑ Беленький, 1959, էջ 103
↑ Альперович, 1991, էջ 242
↑ Альперович, 1991, էջ 243
↑ Беленький, 1959, էջ 123—128
↑ Беленький, 1959, էջ 134—135
↑ Паркс, 1949, էջ 242
↑ Паркс, 1949, էջ 244
↑ Альперович, 1991, էջ 244
↑ Беленький, 1959, էջ 140
↑ Паркс, 1949, էջ 247—248
↑ Паркс, 1949, էջ 248
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 43
↑ Паркс, 1949, էջ 249
↑ Паркс, 1949, էջ 250
↑ Паркс, 1949, էջ 250—251
↑ ^77,0 ^77,1 ^77,2 ^77,3 ^77,4 Марчук, 2005, էջ 476
↑ Строганов, 2008, էջ 45—46
↑ ^79,0 ^79,1 Строганов, 2008, էջ 46
↑ Ларин, 2007, էջ 342
↑ ^81,0 ^81,1 Альперович, 1991, էջ 247
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 74
↑ Galván, 2013, էջեր 27—28
↑ Альперович, 1991, էջ 248
↑ Альперович, 1991, էջ 249
↑ Паркс, 1949, էջ 281
↑ Garcia, 2010, էջ 13
↑ Alba, 1982, էջ 17
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 120—125
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 128—132
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 132
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 132—135
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 137
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 138
↑ Строганов, 2008, էջ 48
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 146—155
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 158
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 157
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 159—160
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 172
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 162
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 173—178
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 243
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 186
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 186—188
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 188—192
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 196
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 197
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 206
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 209—212
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 228—229
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 215
↑ Родригес, 2005, էջ 431
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 262
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 265
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 268—269
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 271—272
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 273—274
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 274
↑ Альперович, 1958, էջ 213
↑ Строганов, 2008, էջ 52
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 295—297
↑ Лавров, 1972, էջ 202—204
↑ Родригес, 2005, էջ 431—432
↑ Строганов, 2008, էջ 52—54
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 322
↑ Scheina, 2004, էջ 68—69
↑ Scheina, 2004, էջ 72
↑ Строганов, 2008, էջ 54
↑ Родригес, 2005, էջ 432
↑ ^131,0 ^131,1 Родригес, 2005, էջ 433
↑ Строганов, 2008, էջ 55
↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 422
↑ Фураев, 1989, էջ 235
↑ Платошкин, Т. 2, 2011, էջ 108—110
↑ ^136,0 ^136,1 Родригес, 2005, էջ 437
↑ Строганов, 2008, էջ 68—69
↑ Строганов, 2008, էջ 69
↑ Платошкин, Т. 2, 2011, էջ 182—183
↑ Stavans, 2011, էջ 37
↑ Полевой, 1989, էջ 202
↑ ^142,0 ^142,1 ^142,2 Строганов, 2008, էջ 75
↑ Платошкин, Т. 2, 2011, էջ 366
↑ ^144,0 ^144,1 Строганов, 2008, էջ 76
↑ Ларин, 1965, էջ 94—95
↑ Ларин, 1965, էջ 116
↑ Ларин, 1965, էջ 118—119
↑ Ларин, 1965, էջ 148
↑ ^149,0 ^149,1 Григулевич, 1972, էջ 24
↑ Joes, 2006, էջ 77
↑ Ларин, 1965, էջ 290
↑ Bethell, 1986, էջ 594
↑ Григулевич, 1972, էջ 25
↑ Weyl, 1939, էջ 322
↑ ^155,0 ^155,1 ^155,2 Строганов, 2008, էջ 101
↑ Родригес, 2005, էջ 443
↑ Паркс, 1949, էջ 336
↑ Строганов, 2008, էջ 102
↑ Платошкин, Т. 3, 2011, էջ 251
↑ ^160,0 ^160,1 Строганов, 2008, էջ 103
↑ ^161,0 ^161,1 Родригес, 2005, էջ 445
↑ ^162,0 ^162,1 ^162,2 Строганов, 2008, էջ 104
↑ Coerver, 2004, էջ 355, 382
↑ Naylor, 2004, էջ 70
↑ ^165,0 ^165,1 Родригес, 2005, էջ 446
↑ Строганов, 2008, էջ 105
↑ Строганов, 2008, էջ 117—118
↑ Родригес, 2005, էջ 448
↑ Родригес, 2005, էջ 450
↑ ^170,0 ^170,1 Строганов, 2008, էջ 142
↑ ^171,0 ^171,1 Строганов, 2008, էջ 120
↑ Строганов, 2008, էջ 141
↑ ^173,0 ^173,1 Строганов, 2008, էջ 139
↑ Строганов, 2008, էջ 139—140
↑ Строганов, 2008, էջ 217—218
↑ ^176,0 ^176,1 Строганов, 2008, էջ 218
↑ Строганов, 2008, էջ 263—265
↑ Строганов, 2008, էջ 140—141
↑ Боровков, 1999, էջ 171—176
↑ Боровков, 1999, էջ 176
↑ Боровков, 1999, էջ 234—245
↑ Строганов, 2008, էջ 283—284
↑ Боровков, 1999, էջ 250
↑ ^184,0 ^184,1 Строганов, 2008, էջ 286
↑ Строганов, 2008, էջ 286—287
↑ Soederberg, 2004, էջ 37
↑ Selee, 2011, էջ 49
↑ Kingstone, 2011, էջ 60
↑ Боровков, 1999, էջ 34—42
↑ Строганов, 2008, էջ 285
↑ Гренвилл, 1999, էջ 692
↑ Боровков, 1999, էջ 46—50
↑ Строганов, 2008, էջ 349
↑ ^194,0 ^194,1 Строганов, 2008, էջ 351
↑ Строганов, 2008, էջ 350
↑ Строганов, 2008, էջ 350—351
↑ Строганов, 2008, էջ 352
↑ ^198,0 ^198,1 Маркос, 2005, Предисловие
↑ Строганов, 2008, էջ 356
↑ Строганов, 2008, էջ 356—357

Другие источники

↑ «Мексика». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Американо-мексиканская война 1846—48 // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ ^3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 ^3,11 ^3,12 ^3,13 ^3,14 ^3,15 ^3,16 ^3,17 ^3,18 ^3,19 ^3,20 ^3,21 ^3,22 ^3,23 ^3,24 Կաղապար:Кругосвет
↑ Жублан Л. Мексика и Россия: новые задачи в глобализированном мире // Латинская Америка. — М.: Наука, 2005. — № 6.
↑ Чапультепекская конференция // История дипломатии / под ред. А. А. Громыко, И. Н. Земскова, В. А. Зорина, В. С. Семёнова, М. А. Харламова. — М.: Политиздат, 1975. — С. 610—616. — 752 с.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Кондрашева Л. И. «Капитализация» аграрного сектора и судьба эхидо // Латинская Америка. — М.: Наука, 1996. — № 12. — С. 27—37.
↑ «Mexico City earthquake of 1985» (անգլերեն).
↑ Валлерстайн И. Чего добились сапатисты?.
↑ Зыгарь М. Мексика вступила в эпоху развитого сапатизма // Коммерсантъ. — ИД Коммерсантъ, 2003. — № 153 (2756).
↑ Ryan R. Zapatistas Launch 'Other' Campaign(անգլ.) // The Independent. — 2006. — В. 81.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 ^11,6 ^11,7 ^11,8 Осокина Н. Мексиканский экономический кризис 1994 года // Обозреватель-Observer. — ООО «РАУ-Университет», 1998. — № 10 (105).
↑ Мадорский Е. Валютные кризисы на развивающихся рынках: кратко- и среднесрочные риски банка: Дис. канд. экон. наук. — СПб., 1999.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Яковлев П. П. (14.06.2011). «Мексика: сложные проблемы восходящей державы». Портал «Перспективы». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-01-31-ին. Վերցված է 2012-01-20-ին.
↑ Иванов В (2006-08-04). «О «революции кактусов» и не только о ней» (HTML). Взгляд. Վերցված է 2013-04-04-ին.
↑ Юрьева Д (2006-07-18). «В Мексике готовят «революцию кактусов»» (HTML). Российская газета. Վերցված է 2012-03-18-ին.
↑ Юрьева Д (2006-08-17). «Блокада дипломатов» (HTML). Российская газета. Վերցված է 2010-05-21-ին.
↑ «Mexican political crisis deepens» (HTML). BBC News. 2006-09-17. Վերցված է 2010-05-21-ին.
↑ ^18,0 ^18,1 Визгунова Ю. И. Мексика: метаморфозы демократии // Латинская Америка. — М.: Наука, 2007. — № 2.
↑ INEGI. Estadísticas del comercio exterior de México. — México: Instituto Nacional de Estadística y Geografía, 2011. — P. 16.

Литература խմբագրել

На русском языке

Альперович М. С. Война за независимость Мексики. — М.: Наука, 1964. — 478 с.
Альперович М. С., Слёзкин Л. Ю. История Латинской Америки (с древнейших времен до начала XX в.). — Учебное издание. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высш. шк, 1991. — 286 с. — ISBN 5-060-02003-7
Альперович М. С., Руденко Б. Т. Мексиканская революция 1910—1917 гг. и политика США. — М.: Соцэкгиз, 1958. — 336 с.
Альперович М. С., Лавров Н. М. Очерки новой и новейшей истории Мексики, 1810—1945. — М.: Соцэкгиз, 1960. — 509 с.
Альперович М. С. Рождение Мексиканского государства. — М.: Наука, 1979. — 168 с. — (Страны и народы).
Беленький А. Б. Разгром мексиканским народом иностранной интервенции (1861—1867). — Изд. АН СССР, 1959. — 158 с.
Бернардино де Саагун, Куприенко С. А. Общая история о делах Новой Испании. Книги X-XI: Познания астеков в медицине и ботанике / Ред. и пер. С. А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 218 с. — (Месоамерика. Источники. История. Человек). — ISBN 978-617-7085-07-1
Боровков А. Н., Шереметьев И. К. Мексика на новом повороте экономического и политического развития. — М.: ИЛА РАН, 1999. — 284 с. — ISBN 5-201-05381-5
Графский, В. Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. — М.: НОРМА, 2003. — 744 с. — ISBN 5-891-23408-4
Гренвилл Дж. История XX века. Люди. События. Факты / Пер. с англ. О. Суворов. — М.: Аквариум, 1999. — 896 с. — ISBN 5-856-84331-2
Григулевич И. Р. Мятежная церковь в Латинской Америке. — М.: Наука, 1972. — 412 с.
Дюверже К. Кортес / Пер. М. В. Глаголева. — Молодая гвардия, 2005. — 290 с. — ISBN 5-235-02747-7
Анонимный автор. Кодекс Мендоса / Ред. и пер. С. А. Куприенко, В. Н. Талах.. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 308 с. — ISBN 978-617-7085-05-7
Пресвитер Хуан; Антонио Перес; фрай Педро де лос Риос (глоссы). Мексиканская рукопись 385 «Кодекс Теллериано-Ременсис» (с дополнениями из Кодекса Риос) / Ред. и пер. С. А. Куприенко, В. Н. Талах.. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 317 с. — ISBN 978-617-7085-06-4
Косидовский З. Когда солнце было богом. — Наука, 1991.
Лавров Н. М. Мексиканская революция 1910—1917 гг. — М.: Наука, 1972. — 290 с.
Лактионов А. История дипломатии. — М.: АСТ, 2006. — 943 с. — ISBN 5-170-24959-4
Ларин Е. А. Всеобщая история: латиноамериканская цивилизация: Учеб. пособие. — М.: Высшая школа, 2007. — 494 с. — ISBN 978-5-060-05684-6
Ларин Н. С. Борьба церкви с государством в Мексике (Восстание «кристерос» 1926—1929 гг.). — М.: Наука, 1965. — 316 с.
Марчук Н. Н., Ларин Е. А., Мамонтов С. П. История и культура Латинской Америки (от доколумбовых цивилизаций до 1918 года): Учеб. пособие / Н. Н. Марчук. — М.: Высшая школа, 2005. — 495 с. — ISBN 5-060-04519-6
Нерсесов Я. Н. Доколумбова Америка: ацтеки, майя, инки. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель; Владимир: ВКТ, 2009. — 446 с. — ISBN 978-5-989-86233-7
Новая история стран Европы и Америки XVI—XIX века. В 3 ч. Ч. 3 : учеб. для студентов вузов / Под ред. А. М. Родригеса, М. В. Пономарева. — М.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС, 2008. — 703 с. — ISBN 978-5-691-01556-4
Новейшая история стран Европы и Америки. XX век. В 3 ч. Ч. 1 : учеб. для студентов вузов / Под ред. А. М. Родригеса, М. В. Пономарева. — М.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС, 2005. — 463 с. — ISBN 5-691-00607-X
Новейшая история зарубежных стран: Европа и Америка, 1917—1945: Учеб. для пед. ин-тов по спец. «История» / В. К. Фураев, Д. П. Прицкер, С. М. Стецкевич, Ю. М. Чернецовский; Под ред. В. К. Фураева. — 4-е изд., доп. и перераб. — М.: Просвещение, 1989. — 447 с. — ISBN 5-090-00552-4
Новая краткая история Мексики = Nueva Historia Mínima de México / пер. с исп. под рук. А.Н. Боровкова. — М.: Весь Мир, 2018. — 352 с. — (Национальная история). — ISBN 978-5-7777-0744-4
Омельченко О. А. Всеобщая история государства и права. — М.: Эксмо, 2005. — Т. 2. — 576 с. — ISBN 5-699-09321-4
Паркс Г. История Мексики / Пер. Ш. А. Богиной. — М.: Издательство иностранной литературы, 1949. — 364 с.
Платошкин Н. Н. История Мексиканской революции. Истоки и победа 1810—1917 гг. — М.: Университет Дмитрия Пожарского : Русский Фонд содействия образованию и науке, 2011. — Т. 1. — 432 с. — ISBN 978-5-91244-034-2
Платошкин Н. Н. История Мексиканской революции. Выбор пути 1917—1928 гг. — М.: Университет Дмитрия Пожарского : Русский Фонд содействия образованию и науке, 2011. — Т. 2. — 456 с. — ISBN 978-5-91244-035-9
Платошкин Н. Н. История Мексиканской революции. Время радикальных реформ 1928—1940 гг. — М.: Университет Дмитрия Пожарского : Русский Фонд содействия образованию и науке, 2011. — Т. 3. — 376 с. — ISBN 978-5-91244-036-6
Полевой В. М. Двадцатый век. Изобразительное искусство и архитектура народов мира. — М.: Советский художник, 1989. — 456 с. — ISBN 5-269-00013-X
Потокова Н. В. Агрессия США против Мексики. 1846—1848. — М.: Соцэкгиз, 1962. — 141 с.
Потокова Н. В. Аннексия Техаса Соединенными Штатами Америки. 1821—1845 гг. — Изд. Ростовского университета, 1986. — 168 с.
Советская историческая энциклопедия / Гл. ред. Е. М. Жуков. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — Т. 14.
Стингл М. Индейцы без томагавков / Пер. В. А. Каменской, О. М. Малевича под ред. Р. В. Кинжалова. — М.: Прогресс, 1971.
Строганов А. И. Латинская Америка в XX веке : пособие для вузов. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Дрофа, 2008. — 432 с. — ISBN 978-5-358-04657-3
Субкоманданте Маркос. Четвёртая мировая война / Сост. и пер. О. Ясинский. — Екатеринбург: Ультра.Культура, 2005. — 695 с. — (Жизнь Zапрещенных Людей). — ISBN 5-968-10029-X

На других языках

Alba F. The population of Mexico: trends, issues, and policies. — New Brunswick, New Jersey: Transaction, 1982. — 127 p. — ISBN 0-87-855359-2
Bancroft H. H. History of Mexico, being a popular history of the Mexican people from the earliest primitive civilization to the present time. — N. Y.: The Bancroft, 1914. — 581 p.
Encyclopaedia Britannica. — University of Chicago, 1973. — Vol. 15. — ISBN 978-0-85-229173-3
The Cambridge History of Latin America / Ed. L. Bethell. — Cambridge University Press, 1986. — 696 с. — ISBN 0-52-123225-2
Coe M. D. Les premiers méxicains. — Paris: Armand Colin Éditeur, 1985. — 223 p. — ISBN 2-200-37078-6
Coerver D. M., Pasztor S. B., Buffington R. Mexico: an encyclopedia of contemporary culture and history. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2004. — 621 p. — ISBN 978-1-576-07132-8
Fowler W. Santa Anna of Mexico. — University of Nebraska Press, 2009. — 528 p. — ISBN 978-0-80-322638-8
Galván J. A. Latin American Dictators of the 20th Century: The Lives and Regimes of 15 Rulers. — Jefferson, North Carolina: McFarland & Company, 2013. — 209 p. — ISBN 978-0-7864-6691-7
Garcia N. G. Revolutions in world history. — Xlibris Corporation, 2010. — 238 p. — ISBN 978-1-456-80946-1
Goodrich S. G. The World As It Is, And As It Has Been: Or A Comprehensive Geography And History, Ancient And Modern. — N. Y.: J. H. Colton and Company, 1855. — 272 p.
Helms M. W. Middle America. A culture History of Heartland and Frontiers. — Lanham, MD: University Press of America, 1982. — 367 p. — ISBN 0-81-912229-7
Historical Dictionary of the U.S. Army / Ed. J. E. Brown. — Wesport, CT: Greenwood Publishing Group, 2001. — 659 с. — ISBN 978-0-313-29322-1
Humboldt A. Political essay on the kingdom of New Spain / Trans. by John Black. — London: Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown; and H. Colburn: W. Blackwood, and Brown and Crombie, Edinburgh, 1811. — Vol. II. — 531 p.
Joes A. J. Resisting Rebellion: The History and Politics of Counterinsurgency. — Lexington, Kentucky: The University Press of Kentucky, 2006. — 360 p. — ISBN 978-0-81-319170-6
Kingstone P. R. The political economy of Latin America: reflections on neoliberalism and development. — Abingdon, Oxon: Taylor & Francis, 2011. — 177 с. — ISBN 0-20-388260-1
Kemp L. W., Kilman E. W. The Battle of San Jacinto and the San Jacinto Campaign. — Houston, Texas, 1947. — 43 p.
Naylor R. T. Hot money and the politics of debt. — McGill-Queen’s University Press, 2004. — 536 p. — ISBN 978-0-77-352743-0
The Oxford companion to United States history / Editor in chief, P. S. Boyer, ed. M. Dubofsky et al. — N. Y.: Oxford University Press, 2001. — 940 p. — ISBN 0-19-508209-5
A Population History of North America / Ed. R. Steckel, M. Haines. — Cambridge University Press, 2000. — 736 p. — ISBN 0-52-149666-7
Porterfield J. The Treaty of Guadalupe-Hidalgo, 1848: a primary source examination of the treaty that ended the Mexican-American War. — N. Y.: The Rosen Publishing Group, 2006. — 64 p. — ISBN 1-404-20440-7
Raat W. D., Brescia M. M. Mexico and the United States: Ambivalent Vistas. — 4th ed. — Athens: University of Georgia Press, 2010. — 324 p. — ISBN 978-0-82-033611-4
Scheina R. L. Santa Anna: a curse upon Mexico. — Dulles, Virginia: Potomac Books, 2002. — 116 p. — ISBN 978-1-574-88405-0
Scheina R. L. Villa: soldier of the Mexican Revolution. — Dulles, Virginia: Potomac Books, 2004. — 125 p. — ISBN 978-1-574-88513-2
Selee A. D. Decentralization, democratization, and informal power in Mexico. — Univercity Park, PA: Pennsylvania State University Press, 2011. — 191 p. — ISBN 978-0-27-104843-7
Sharer R. J., Traxler L. P. The ancient Maya. 6th edition. — Stanford, California: Stanford University Press, 2006. — 931 p.
Soederberg S. The politics of the new international financial architecture: reimposing neoliberal domination in the global south. — N. Y.: Zed Books, 2004. — 229 p. — ISBN 1-842-77378-X
Stavans I. José Vasconcelos: The Prophet of Race. — New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 2011. — 124 p.
Steen-McIntyre V., Fyxell R., Malde H. Geologic Evidence for Age Deposits at Hueyatlaco Archaeological Site Valsequillo Mexico, Quaternary Research. — 1981.
Tucker S. C. A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2010. — 2777 p. — ISBN 978-1-851-09672-5
Weyl N., Castleton Weyl S. The reconquest of Mexico: the years of Lázaro Cárdenas. — Oxford university press, 1939. — 394 p.
Wells S., Read M. The journey of man: a genetic odyssey. — New Jersey: Princeton University Press, 2002. — 224 p. — ISBN 0-69-111532-X
Young P. History of Mexico, her civil wars, and colonial and revolutionary annals: from the period of the Spanish conquest, 1520, to the present time, 1847, including an account of the war with the United States, its causes and military achievements. — Cincinnati: J.A. & U.P. James, 1850. — 656 p.

Ссылки խմբագրել

«Мексика: от империи до революции». www.getty.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-01-ին. Վերցված է 2012-02-29-ին.(անգլ.)
«Сайт Института Латинской Америки Российской академии наук».

[33] В обмен на беспрепятственное прохождение через американскую морскую блокаду и 30 млн долл. он обещал уступить американцам земли, на которые они претендуют. Хотя некоторые историки отрицают предательство Санта-Анны, на это указывает анализ его дальнейшего поведения. См.: Потокова, 1962.

[36] За время похода из-за болезней и дезертирства это число уменьшилось примерно на тысячу человек. См.: Потокова, 1962.

[37] Позднее Санта-Анна объяснил это нехваткой боеприпасов. См.: Потокова, 1962.

[41] Санта-Анна, имея в распоряжении 9 тыс. человек пехоты и кавалерии, решил вывести войска из города — сопротивление оказывали только горожане. См.: Потокова, 1962.

[51] Назван по имени его автора — Мигеля Лердо де Техада.

[80] Открытие дороги произошло в 1873 году, уже при президенте Лердо де Техада. См.: Паркс, 1949.

[98] Данные за 1910—1920 гг.

[121] Вилья вернулся в Мексику 6 марта 1913 года. См.: Платошкин, Т. 1, 2011.

[126] Оккупация закончилась 23 ноября 1914 года. См.: Платошкин, Т. 1, 2011.

[132] Иначе он не смог бы выдвинуть свою кандидатуру на предстоящих президентских выборах. См.: Платошкин, Т. 1, 2011.

[150] Карранса был застрелен пятью пулями. Причастность к этому убийству Обрегона не доказана, существует также версия самоубийства. См.: Платошкин, Т. 2, 2011.

[165] США, добившиеся полного удовлетворения своих интересов в споре о собственности американцев в нефтяной промышленности, были заинтересованы в стабилизации ситуации в Мексике. Сокращение добычи нефти и упадок торговли между США и Мексикой также способствовали посредничеству. См.: Ларин, 1965.

[188] Чапультепек — название холма и парка в Мехико.

[218] Название движения происходит от имени Эмилиано Сапаты.

[220] Соглашение о создании НАФТА вступило в силу 1 января 1994 года.

[224] Название является не совсем корректным переводом на русский язык испанского идиоматического выражения efecto tequila, соответствующего русскому «эффект домино».

[Марчук—2005——309—310-1] Марчук, 2005, էջ 309—310

[Родригес—2008——555-2] Родригес, 2008, էջ 555

[Потокова—1986——34-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Потокова, 1986, էջ 34

[Альперович—1991——233-4] Альперович, 1991, էջ 233

[Tucker—2010——1160-5] Tucker, 2010, էջ 1160

[Boyer—2001——23-6] Boyer, 2001, էջ 23

[Goodrich—1855——93-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 Goodrich, 1855, էջ 93

[Потокова—1986——34—35-8] Потокова, 1986, էջ 34—35

[Kemp—1947——17-9] Kemp, 1947, էջ 17

[Потокова—1986——36-10] Потокова, 1986, էջ 36

[Паркс—1949——192-12] Паркс, 1949, էջ 192

[Паркс—1949——192—193-13] Паркс, 1949, էջ 192—193

[Паркс—1949——193-14] Паркс, 1949, էջ 193

[Альперович—1960——135-15] Альперович, 1960, էջ 135

[Паркс—1949——193—195-16] Паркс, 1949, էջ 193—195

[Родригес—2008——556-17] 16,0 ^16,1 ^16,2 Родригес, 2008, էջ 556

[Потокова—1962——46-18] Потокова, 1962, էջ 46

[Потокова—1962——57—60-19] Потокова, 1962, էջ 57—60

[Потокова—1962——60—63-20] Потокова, 1962, էջ 60—63

[Young—1850——343—344-21] Young, 1850, էջ 343—344

[Raat—2010——79-23] 21,0 ^21,1 Raat, 2010, էջ 79

[Brown—2001——309-24] Brown, 2001, էջ 309

[Потокова—1962——74-25] Потокова, 1962, էջ 74

[СВЭ_Т._1—1976——161-26] СВЭ Т. 1, 1976, էջ 161

[Потокова—1962——78-27] Потокова, 1962, էջ 78

[Потокова—1962——75-28] Потокова, 1962, էջ 75

[Потокова—1962——81-29] Потокова, 1962, էջ 81

[Потокова—1962——79-30] Потокова, 1962, էջ 79

[Паркс—1949——198-31] Паркс, 1949, էջ 198

[Потокова—1962——83-32] Потокова, 1962, էջ 83

[Платошкин,_Т._1—2011——17-34] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 17

[Паркс—1949——199-35] Паркс, 1949, էջ 199

[Потокова—1962——94—97-38] Потокова, 1962, էջ 94—97

[Потокова—1962——98—99-39] Потокова, 1962, էջ 98—99

[Потокова—1962——103—125-40] Потокова, 1962, էջ 103—125

[Паркс—1949——203—204-42] Паркс, 1949, էջ 203—204

[Britannica_Vol._15—1973——333-43] Britannica Vol. 15, 1973, էջ 333

[Потокова—1962——135-44] Потокова, 1962, էջ 135

[Raat—2010——82-45] Raat, 2010, էջ 82

[Porterfield—2006——48-46] Porterfield, 2006, էջ 48

[Fowler—2009——383—384-47] Fowler, 2009, էջեր 383—384

[Родригес—2008——557-48] 42,0 ^42,1 ^42,2 Родригес, 2008, էջ 557

[Ларин—2007——338-49] 43,0 ^43,1 ^43,2 Ларин, 2007, էջ 338

[Графский—2003——589-50] Графский, 2003, էջ 589

[Родригес—2008——557—558-52] Родригес, 2008, էջ 557—558

[Альперович—1991——238-53] 46,0 ^46,1 Альперович, 1991, էջ 238

[Родригес—2008——558-54] 47,0 ^47,1 Родригес, 2008, էջ 558

[Родригес—2008——559-55] Родригес, 2008, էջ 559

[Родригес—2008——559—560-56] Родригес, 2008, էջ 559—560

[Альперович—1991——239-57] 50,0 ^50,1 ^50,2 Альперович, 1991, էջ 239

[СВЭ_Т._5—1978——234-58] 51,0 ^51,1 СВЭ Т. 5, 1978, էջ 234

[Лактионов—2006——526-60] Лактионов, 2006, էջ 526

[Беленький—1959——41—43-61] Беленький, 1959, էջ 41—43

[Беленький—1959——49—50-62] Беленький, 1959, էջ 49—50

[Альперович—1991——240-63] Альперович, 1991, էջ 240

[Беленький—1959——53-64] Беленький, 1959, էջ 53

[Беленький—1959——58—61-65] Беленький, 1959, էջ 58—61

[Беленький—1959——61—63-66] Беленький, 1959, էջ 61—63

[Беленький—1959——64—65-67] Беленький, 1959, էջ 64—65

[Беленький—1959——65—66-68] Беленький, 1959, էջ 65—66

[Беленький—1959——67—69-69] Беленький, 1959, էջ 67—69

[Беленький—1959——103-70] Беленький, 1959, էջ 103

[Альперович—1991——242-71] Альперович, 1991, էջ 242

[Альперович—1991——243-72] Альперович, 1991, էջ 243

[Беленький—1959——123—128-73] Беленький, 1959, էջ 123—128

[Беленький—1959——134—135-74] Беленький, 1959, էջ 134—135

[Паркс—1949——242-75] Паркс, 1949, էջ 242

[Паркс—1949——244-76] Паркс, 1949, էջ 244

[Альперович—1991——244-77] Альперович, 1991, էջ 244

[Беленький—1959——140-78] Беленький, 1959, էջ 140

[Паркс—1949——247—248-79] Паркс, 1949, էջ 247—248

[Паркс—1949——248-81] Паркс, 1949, էջ 248

[Платошкин,_Т._1—2011——43-82] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 43

[Паркс—1949——249-83] Паркс, 1949, էջ 249

[Паркс—1949——250-84] Паркс, 1949, էջ 250

[Паркс—1949——250—251-85] Паркс, 1949, էջ 250—251

[Марчук—2005——476-86] 77,0 ^77,1 ^77,2 ^77,3 ^77,4 Марчук, 2005, էջ 476

[Строганов—2008——45—46-87] Строганов, 2008, էջ 45—46

[Строганов—2008——46-88] 79,0 ^79,1 Строганов, 2008, էջ 46

[Ларин—2007——342-89] Ларин, 2007, էջ 342

[Альперович—1991——247-90] 81,0 ^81,1 Альперович, 1991, էջ 247

[Платошкин,_Т._1—2011——74-91] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 74

[Galván—2013——27—28-93] Galván, 2013, էջեր 27—28

[Альперович—1991——248-94] Альперович, 1991, էջ 248

[Альперович—1991——249-95] Альперович, 1991, էջ 249

[Паркс—1949——281-96] Паркс, 1949, էջ 281

[Garcia—2010——13-97] Garcia, 2010, էջ 13

[Alba—1982——17-99] Alba, 1982, էջ 17

[Платошкин,_Т._1—2011——120—125-100] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 120—125

[Платошкин,_Т._1—2011——128—132-101] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 128—132

[Платошкин,_Т._1—2011——132-102] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 132

[Платошкин,_Т._1—2011——132—135-103] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 132—135

[Платошкин,_Т._1—2011——137-104] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 137

[Платошкин,_Т._1—2011——138-105] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 138

[Строганов—2008——48-106] Строганов, 2008, էջ 48

[Платошкин,_Т._1—2011——146—155-107] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 146—155

[Платошкин,_Т._1—2011——158-108] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 158

[Платошкин,_Т._1—2011——157-109] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 157

[Платошкин,_Т._1—2011——159—160-110] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 159—160

[Платошкин,_Т._1—2011——172-111] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 172

[Платошкин,_Т._1—2011——162-112] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 162

[Платошкин,_Т._1—2011——173—178-113] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 173—178

[Платошкин,_Т._1—2011——243-114] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 243

[Платошкин,_Т._1—2011——186-115] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 186

[Платошкин,_Т._1—2011——186—188-116] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 186—188

[Платошкин,_Т._1—2011——188—192-117] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 188—192

[Платошкин,_Т._1—2011——196-118] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 196

[Платошкин,_Т._1—2011——197-119] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 197

[Платошкин,_Т._1—2011——206-120] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 206

[Платошкин,_Т._1—2011——209—212-122] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 209—212

[Платошкин,_Т._1—2011——228—229-123] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 228—229

[Платошкин,_Т._1—2011——215-124] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 215

[Родригес—2005——431-125] Родригес, 2005, էջ 431

[Платошкин,_Т._1—2011——262-127] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 262

[Платошкин,_Т._1—2011——265-128] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 265

[Платошкин,_Т._1—2011——268—269-129] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 268—269

[Платошкин,_Т._1—2011——271—272-130] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 271—272

[Платошкин,_Т._1—2011——273—274-131] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 273—274

[Платошкин,_Т._1—2011——274-133] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 274

[Альперович—1958——213-134] Альперович, 1958, էջ 213

[Строганов—2008——52-135] Строганов, 2008, էջ 52

[Платошкин,_Т._1—2011——295—297-136] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 295—297

[Лавров—1972——202—204-137] Лавров, 1972, էջ 202—204

[Родригес—2005——431—432-138] Родригес, 2005, էջ 431—432

[Строганов—2008——52—54-139] Строганов, 2008, էջ 52—54

[Платошкин,_Т._1—2011——322-140] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 322

[Scheina—2004——68—69-141] Scheina, 2004, էջ 68—69

[Scheina—2004——72-142] Scheina, 2004, էջ 72

[Строганов—2008——54-143] Строганов, 2008, էջ 54

[Родригес—2005——432-144] Родригес, 2005, էջ 432

[Родригес—2005——433-145] 131,0 ^131,1 Родригес, 2005, էջ 433

[Строганов—2008——55-146] Строганов, 2008, էջ 55

[Платошкин,_Т._1—2011——422-147] Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 422

[Фураев—1989——235-148] Фураев, 1989, էջ 235

[Платошкин,_Т._2—2011——108—110-149] Платошкин, Т. 2, 2011, էջ 108—110

[Родригес—2005——437-151] 136,0 ^136,1 Родригес, 2005, էջ 437

[Строганов—2008——68—69-152] Строганов, 2008, էջ 68—69

[Строганов—2008——69-153] Строганов, 2008, էջ 69

[Платошкин,_Т._2—2011——182—183-154] Платошкин, Т. 2, 2011, էջ 182—183

[Stavans—2011——37-155] Stavans, 2011, էջ 37

[Полевой—1989——202-156] Полевой, 1989, էջ 202

[Строганов—2008——75-157] 142,0 ^142,1 ^142,2 Строганов, 2008, էջ 75

[Платошкин,_Т._2—2011——366-158] Платошкин, Т. 2, 2011, էջ 366

[Строганов—2008——76-159] 144,0 ^144,1 Строганов, 2008, էջ 76

[Ларин—1965——94—95-160] Ларин, 1965, էջ 94—95

[Ларин—1965——116-161] Ларин, 1965, էջ 116

[Ларин—1965——118—119-162] Ларин, 1965, էջ 118—119

[Ларин—1965——148-163] Ларин, 1965, էջ 148

[Григулевич—1972——24-164] 149,0 ^149,1 Григулевич, 1972, էջ 24

[Joes—2006——77-166] Joes, 2006, էջ 77

[Ларин—1965——290-167] Ларин, 1965, էջ 290

[Bethell—1986——594-168] Bethell, 1986, էջ 594

[Григулевич—1972——25-169] Григулевич, 1972, էջ 25

[Weyl—1939——322-170] Weyl, 1939, էջ 322

[Строганов—2008——101-171] 155,0 ^155,1 ^155,2 Строганов, 2008, էջ 101

[Родригес—2005——443-172] Родригес, 2005, էջ 443

[Паркс—1949——336-173] Паркс, 1949, էջ 336

[Строганов—2008——102-174] Строганов, 2008, էջ 102

[Платошкин,_Т._3—2011——251-175] Платошкин, Т. 3, 2011, էջ 251

[Строганов—2008——103-176] 160,0 ^160,1 Строганов, 2008, էջ 103

[Родригес—2005——445-177] 161,0 ^161,1 Родригес, 2005, էջ 445

[Строганов—2008——104-178] 162,0 ^162,1 ^162,2 Строганов, 2008, էջ 104

[Coerver—2004——355,_382-179] Coerver, 2004, էջ 355, 382

[Naylor—2004——70-180] Naylor, 2004, էջ 70

[Родригес—2005——446-181] 165,0 ^165,1 Родригес, 2005, էջ 446

[Строганов—2008——105-182] Строганов, 2008, էջ 105

[Строганов—2008——117—118-183] Строганов, 2008, էջ 117—118

[Родригес—2005——448-184] Родригес, 2005, էջ 448

[Родригес—2005——450-185] Родригес, 2005, էջ 450

[Строганов—2008——142-186] 170,0 ^170,1 Строганов, 2008, էջ 142

[Строганов—2008——120-187] 171,0 ^171,1 Строганов, 2008, էջ 120

[Строганов—2008——141-190] Строганов, 2008, էջ 141

[Строганов—2008——139-191] 173,0 ^173,1 Строганов, 2008, էջ 139

[Строганов—2008——139—140-192] Строганов, 2008, էջ 139—140

[Строганов—2008——217—218-193] Строганов, 2008, էջ 217—218

[Строганов—2008——218-194] 176,0 ^176,1 Строганов, 2008, էջ 218

[Строганов—2008——263—265-195] Строганов, 2008, էջ 263—265

[Строганов—2008——140—141-197] Строганов, 2008, էջ 140—141

[Боровков—1999——171—176-198] Боровков, 1999, էջ 171—176

[Боровков—1999——176-199] Боровков, 1999, էջ 176

[Боровков—1999——234—245-200] Боровков, 1999, էջ 234—245

[Строганов—2008——283—284-201] Строганов, 2008, էջ 283—284

[Боровков—1999——250-202] Боровков, 1999, էջ 250

[Строганов—2008——286-203] 184,0 ^184,1 Строганов, 2008, էջ 286

[Строганов—2008——286—287-204] Строганов, 2008, էջ 286—287

[Soederberg—2004——37-205] Soederberg, 2004, էջ 37

[Selee—2011——49-206] Selee, 2011, էջ 49

[Kingstone—2011——60-207] Kingstone, 2011, էջ 60

[Боровков—1999——34—42-208] Боровков, 1999, էջ 34—42

[Строганов—2008——285-209] Строганов, 2008, էջ 285

[Гренвилл—1999——692-211] Гренвилл, 1999, էջ 692

[Боровков—1999——46—50-212] Боровков, 1999, էջ 46—50

[Строганов—2008——349-213] Строганов, 2008, էջ 349

[Строганов—2008——351-214] 194,0 ^194,1 Строганов, 2008, էջ 351

[Строганов—2008——350-215] Строганов, 2008, էջ 350

[Строганов—2008——350—351-216] Строганов, 2008, էջ 350—351

[Строганов—2008——352-217] Строганов, 2008, էջ 352

[Маркос—2005—Предисловие—-221] 198,0 ^198,1 Маркос, 2005, Предисловие

[Строганов—2008——356-227] Строганов, 2008, էջ 356

[Строганов—2008——356—357-228] Строганов, 2008, էջ 356—357

[ЭСБЕ-11] «Мексика». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[БСЭ_2-22] Американо-мексиканская война 1846—48 // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[Krug-59] 3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 ^3,11 ^3,12 ^3,13 ^3,14 ^3,15 ^3,16 ^3,17 ^3,18 ^3,19 ^3,20 ^3,21 ^3,22 ^3,23 ^3,24 Կաղապար:Кругосвет

[Жублан-92] Жублан Л. Мексика и Россия: новые задачи в глобализированном мире // Латинская Америка. — М.: Наука, 2005. — № 6.

[189] Чапультепекская конференция // История дипломатии / под ред. А. А. Громыко, И. Н. Земскова, В. А. Зорина, В. С. Семёнова, М. А. Харламова. — М.: Политиздат, 1975. — С. 610—616. — 752 с.

[Kondr-196] 6,0 ^6,1 ^6,2 Кондрашева Л. И. «Капитализация» аграрного сектора и судьба эхидо // Латинская Америка. — М.: Наука, 1996. — № 12. — С. 27—37.

[210] «Mexico City earthquake of 1985» (անգլերեն).

[219] Валлерстайн И. Чего добились сапатисты?.

[222] Зыгарь М. Мексика вступила в эпоху развитого сапатизма // Коммерсантъ. — ИД Коммерсантъ, 2003. — № 153 (2756).

[223] Ryan R. Zapatistas Launch 'Other' Campaign(անգլ.) // The Independent. — 2006. — В. 81.

[Osok-225] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 ^11,6 ^11,7 ^11,8 Осокина Н. Мексиканский экономический кризис 1994 года // Обозреватель-Observer. — ООО «РАУ-Университет», 1998. — № 10 (105).

[Mador-226] Мадорский Е. Валютные кризисы на развивающихся рынках: кратко- и среднесрочные риски банка: Дис. канд. экон. наук. — СПб., 1999.

[persp-229] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Яковлев П. П. (14.06.2011). «Мексика: сложные проблемы восходящей державы». Портал «Перспективы». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-01-31-ին. Վերցված է 2012-01-20-ին.

[230] Иванов В (2006-08-04). «О «революции кактусов» и не только о ней» (HTML). Взгляд. Վերցված է 2013-04-04-ին.

[231] Юрьева Д (2006-07-18). «В Мексике готовят «революцию кактусов»» (HTML). Российская газета. Վերցված է 2012-03-18-ին.

[232] Юрьева Д (2006-08-17). «Блокада дипломатов» (HTML). Российская газета. Վերցված է 2010-05-21-ին.

[233] «Mexican political crisis deepens» (HTML). BBC News. 2006-09-17. Վերցված է 2010-05-21-ին.

[Визгунова-234] 18,0 ^18,1 Визгунова Ю. И. Мексика: метаморфозы демократии // Латинская Америка. — М.: Наука, 2007. — № 2.

[235] INEGI. Estadísticas del comercio exterior de México. — México: Instituto Nacional de Estadística y Geografía, 2011. — P. 16.

[Л 1]

[Л 2]

[Л 3]

[Л 4]

[Л 5]

[Л 6]

[Л 7]

[Л 8]

[Л 9]

[Л 10]

[1]

[Л 11]

[Л 12]

[Л 13]

[Л 14]

[Л 15]

[Л 16]

[Л 17]

[Л 18]

[Л 19]

[Л 20]

[2]

[Л 21]

[Л 22]

[Л 23]

[Л 24]

[Л 25]

[Л 26]

[Л 27]

[Л 28]

[Л 29]

[Л 30]

[Прим. 1]

[Л 31]

[Л 32]

[Прим. 2]

[Прим. 3]

[Л 33]

[Л 34]

[Л 35]

[Прим. 4]

[Л 36]

[Л 37]

[Л 38]

[Л 39]

[Л 40]

[Л 41]

[Л 42]

[Л 43]

[Л 44]

[Прим. 5]

[Л 45]

[Л 46]

[Л 47]

[Л 48]

[Л 49]

[Л 50]

[Л 51]

[3]

[Л 52]

[Л 53]

[Л 54]

[Л 55]

[Л 56]

[Л 57]

[Л 58]

[Л 59]

[Л 60]

[Л 61]

[Л 62]

[Л 63]

[Л 64]

[Л 65]

[Л 66]

[Л 67]

[Л 68]

[Л 69]

[Л 70]

[Л 71]

[Прим. 6]

[Л 72]

[Л 73]

[Л 74]

[Л 75]

[Л 76]

[Л 77]

[Л 78]

[Л 79]

[Л 80]

[Л 81]

[Л 82]

[4]

[Л 83]

[Л 84]

[Л 85]

[Л 86]

[Л 87]

[Прим. 7]

[Л 88]

[Л 89]