Հովհաննես Դավթյան (քիմիկոս)
Հովհաննես Կարապետի Դավթյան (Խանոյան) (1911, Ախուրյան, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն - 1990, Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), խորհրդային գիտնական քիմիկոս, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, մշակել է գազերի և իզոտոպների տարանջատման ընդհանուր տեսությունը, ստեղծել է վառելիքի էլեմենտներ տիեզերանավի սնուցման համար[1][2]։ Վառելիքային էլեմենտների մասին աշխարհում առաջին գրքերի հեղինակն է[3]:
Հովհաննես Դավթյան | |
|---|---|
| Ծնվել է | 1911 Ախուրյան, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | 1990 Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն |
| Մասնագիտություն | բնագետ |
| Հաստատություն(ներ) | Գ. Մ. Կռժիժանովսկու անվան էներգետիկայի ինստիտուտ, Երևանի պետական համալսարան և Օդեսայի ազգային համալսարան |
| Ալմա մատեր | Մոսկվայի պետական համալսարան և Ռուսաստանի Գուբկինի անվան նավթագազային համալսարան |
| Կոչում | պրոֆեսոր |
| Գիտական աստիճան | տեխնիկական գիտությունների դոկտոր |
Կենսագրություն խմբագրել
Հովհաննես Դավթյանը ծնվել է 1911 թվականի ապրիլի 15-ին, Ախուրյան գյուղում։ Ավարտել է Խրիմյանի դպրոցը և մանկավարժական տեխնիկումը։ Այնուհետև ընդունվել է Մոսկվայի պետական համալսարանի քիմիական ֆակուլտետ, որն ավարտել է 1936 թվականին գերազանցությամբ։ Այնուհետև աշխատանքի է անցել Մոսկվայի նավթային ինստիտուտում, որտեղ 1938 թվականին պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսություն։
1939 թվականից աշխատել է Մոսկվայի էներգետիկական ինստիտուտում, որտեղ ղեկավարել է լաբորատորիան և զբաղվել վառելիքի տարրերի ստեղծմամբ և ռազմական ոլորտում գաղտնի մշակումներով։ Այդտեղ էլ Դավթյանը 1944 թվականին պաշտպանել է դոկտորական ատենախոսություն՝ «Վառելիքի քիմիական էներգիայի ուղղակիորեն էլեկտրական էներգիայի փոխակերպման խնդիրը» թեմայով։ Դա աշխարհում առաջին մենագրությունն է, որտեղ նկարագրվում է վառելիքի տարրերի աշխատանքի տեսությունն ու սկզբունքները և դրանց ստացման մեթոդները[4]։
Ըստ էության, վառելիքի տարրը համարվում է էլեկտրական «մարտկոց», որտեղ էլեկտրաէներգիան առաջանում է ջրածնից, բնական գազից կամ օդից թթվածնից[5]:
1946 թվականին Դավթյանը ժամանել է Երևան և ղեկավարել ռադիոակտիվ իզոտոպների առանձնացման և հարստացման լաբորատորիան։ Այստեղ նա ստեղծել է գազերի և իզոտոպների տարանջատման ընդհանրացված տեսությունը՝ զուգահեռաբար քվանտային քիմիա դասախոսելով Երևանի պետական համալսարանում։ Գիտնականի աշխատանքի շուրջն անառողջ իրավիճակ է ստեղծվել՝ նախանձ առաջացնելով որոշ գործընկերների ու պաշտոնյաների մոտ, ինչի պատճառով էլ Դավթյանը լքել է Հայաստանը։
1953 թվականին Դավթյանին շնորհվել է ֆիզիկայի պրոֆեսորի կոչում, և նա ստանձնել է Օդեսայի պետական համալսարանի ֆիզիկական քիմիայի ամբիոնի վարիչի պաշտոնը։ Այնտեղ հիմնել է լաբորատորիա, որը հետագայում վերածվել է էլեկտրաքիմիայի բնագավառում հայտնի գիտական դպրոցի։ Լաբորատորիան զբաղվել է վառելիքի տարրերի, թերմոդինամիկայի անհավասարակշռության, կինետիկայի ու կատալիզի և ակտիվացված համակարգի տեսության ուսումնասիրություններով։ 1962 թվականին Նիկոլայ Բոգոլյուբովը Դավթյանի դասախոսությունների դասընթացի հիման վրա հրատարակել է ԽՍՀՄ-ում «Քվանտային քիմիա»-ի առաջին դասագիրքը։
Սկզբում ԽՍՀՄ-ում վառելիքի տարրերի նկատմամբ հետաքրքրությունը քիչ է եղել, մինչդեռ ԱՄՆ-ում դրանք գնալով ավելի են զարգացել։ Սակայն 60-70-ականների սկզբին նրանց նկատմամբ հետաքրքրությունը կտրուկ աճել է, քանի որ դրանք օգտագործվել են տիեզերական և ռազմական ոլորտներում։
1968 թվականին Դավթյանը կրկին մեկնել է Երևան, այս անգամ ընդմիշտ։ Նա աշխատանքի է անցել Կոմպլեքսային էլեկտրամեքենաշինության համառուսաստանյան գիտահետազոտական ինստիտուտում և ստեղծել էլեկտրաքիմիական էներգետիկայի բաժին, ստեղծել է նոր տեսակի երկբևեռ մարտկոցներ և էներգիայի մի շարք այլ աղբյուրներ, այդ թվում՝ էլեկտրամոբիլի համար։
Դավթյանն աշխատել է նաև հարաբերականության ընդհանուր տեսության վրա և իներցիալ-գրավիտացիոն դաշտի համար հայտնագործել է նոր հավասարումներ, որոնք ընդհանրացնում են Այնշտայնի հավասարումները։ Բայց ոչ Երևանում, ոչ Մոսկվայում չեն տպագրել Էյնշտեյնի հեղինակությունը ոտնահարող այս աշխատությունը, բացի այդ, հեղինակը գրավիտացիոն ոլորտի մասնագետ չի համարվել։ Այնուհետև Դավթյանը կապվել է գերմանացի տեսաբան Գ. Յու. Թրեդերի հետ և նրան խնդրել ծանոթանալ իր աշխատությանը։ Շուտով, մեկը մյուսի հետևից «Annalen der Physik» ամսագրում տպագրվել են հինգ հոդվածներ, որոնց վերաբերյալ արձագանքներ են ստացվել աշխարհի շատ երկրներից, իսկ «Mathematical Reviews» ամսագրի խմբագրությունը դիմել է Դավթյանին՝ առաջարկելով դառնալ արտահաստիքային գրախոս ամսագրի տեսական ֆիզիկա բաժնում։ Դավթյանն ընդունել է առաջարկը և մինչև կյանքի վերջ պարբերաբար համագործակցել հրատարակության հետ։
1987 թվականին ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչությունը հրատարակել է Դավթյանի «Իներցիոն դաշտի և քվանտային կորելացիայի տեսություն» մենագրությունը Գ. Գ. Կարմյանի համահեղինակությամբ։ 1980-ականներին Դավթյանը հրատարակել է մենագրություններ, հոդվածներ տարբեր բնագավառներից և ստացել արտոնագրերի վկայականներ[6]։ Հրապարակումների ծավալուն թեմաներում ընդգրկված էին էկոլոգիան, Գրիգոր Նարեկացու փիլիսոփայական հայացքները, արևային էներգիան և զենքի նոր տեսակները, ավտոմոբիլային կարբյուրատորները և խմբային տեսությունը[4]։
Վառելիքային էլեմենտ խմբագրել
Վառելիքային էլեմենտի նկատմամբ հետաքրքրությունը մեծացել է, երբ պարզ է դարձել, որ տիեզերքում առավել շահավետ է տիեզերանավերի սնուցման համար օգտագործել ջրածնի և թթվածնի հիման վրա ստացված տարրեր։ Ռեակցիայի ընթացքում ջրածնից անջատվում է միայն ջուրը, որը, ինչպես թթվածինը, անհրաժեշտ է տիեզերագնացների կենսաապահովման համար։
1959 թվականին Դավթյանի ձեռքն է ընկել ամերիկյան մի ամսագիր, որտեղ գրված էր, որ Միացյալ Նահանգները ստեղծել է տրակտոր, որն աշխատում է «Դավթյանի վառելիքային էլեմենտների մարտկոցով» սովորական ներքին այրման շարժիչի փոխարեն։ Այդ ամսագիրը ցույց տալով ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Մստիսլավ Կելդիշին Դավթյանը թույլտվություն է ստացել Օդեսայի համալսարանում վառելիքի տարրերի լաբորատորիա ստեղծել, որը հետագայում դարձել է Օդեսայի Իլյա Մեչնիկովի անվան ազգային համալսարանին կից վառելիքի տարրերի գիտահետազոտական պրոբլեմային լաբորատորիա, Ուկրաինական ԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի 1962 թվականի հունվարի 20-ի թիվ 67 հրամանով։
Լաբորատորիայում ստեղծվել են տարբեր տեսակի էլեկտրոդներ, կատալիզատորներ էժան և ոչ դեֆիցիտ նյութերից, մշակվել են ցածր ջերմաստիճանի ջրածնային-թթվածնային վառելիքի տարրերի և մարտկոցների նախագծեր, ստեղծվել են էլեկտրաքիմիական գեներատորներ։ Մարտկոցներն ունեին 100-ից 1000 վտ հզորություն։ Մշակվել են նաև 1000 վտ հզորությամբ ալյումինա-օդային մարտկոցներ, որոնք օգտագործվել են ՈՒԱԶ մեքենաներում և ցինկա-օդային մարտկոցներ։ Ստեղծվել են 12000 վտ հզորությամբ քիմիական աղբյուրների մարտկոցներ՝ 150 Վտժ/կգ տեսակարար էներգիայով և 60 կՎտ/ժ հզորությամբ։
Դավթյանը մշակել է նաև գազերի էլեկտրաքիմիական այրման ժամանակ հոսանք առաջացնող պրոցեսների կինետիկայի տեսությունը։ ԱՄՆ-ում դրանք ստացել են «Դավթյանի վառելիքային էլեմենտներ» անվանումը, որոնք օգտագործվել են, մասնավորապես ամերիկյան «Ջեմինայ» տիեզերանավերի վրա։ Մինչև այժմ վառելիքի տարրերի հետ կապված բոլոր պատմական մշակումները պարտադիր ներառում են Դավթյանի ներդրման մասին հիշատակումներ[5]։
Գրականություն խմբագրել
- О.К. ДАВТЯН ТЕОРИЯ ФУНДАМЕНТАЛЬНОГО ПОЛЯ. — ЕРЕВАН: Айастан, 1995. — ISBN 5—540—01130—9
- В.Ю. Баклан, А.Д. Васильев НЕСБЫВШАЯСЯ МЕЧТА ДВАДЦАТОГО ВЕКА // Альтернативная энергетика и экология. —Одесса, 2011. — № № 8 (100). Архивировано из первоисточника 22 Օգոստոսի 2023.
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «O. K. Davtyan | Soviet chemist | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ «Несбывшаяся мечта ХХ века». vo.od.ua. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ В.Ю. Баклан, А.Д. Васильев, 2011: «Его первая книга, которая уже упоминалась вначале, была издана в 1947 г. Она считается первой книгой по топливным элементам в мире.»
- ↑ 4,0 4,1 О.К. ДАВТЯН, 1995
- ↑ 5,0 5,1 В.Ю. Баклан, А.Д. Васильев, 2011
- ↑ «Google Patents / Оганес Карапетович Давтян». patents.google.com. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
 | Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հովհաննես Դավթյան (քիմիկոս)» հոդվածին։ |