Հոգեդրամա

Հոգեդրամա, հոգեթերապիայի և հոգեբանական խորհրդատվության մեթոդ է՝ ստեղծված Ջակոբ Լևի Մորենոյի կողմից։ Դասական հոգեդրաման խմբային թերապևտիկ գործընթաց է, որտեղ մարդու ներաշխարհն ուսումնասիրելու համար, օգտագործվում է դրամատիկ իմպրովիզացիայի գործիքը։ Դա արվում է մարդու մոտ ստեղծագործական նախադրյալների և ադեկվատ վարքի ու մարդկանց հետ փախհամագործակցելու հնարավորությունների մեծացման նպատակով։ Ժամանակակից հոգեդրաման միայն խմբային հոգեթերապիայի մեթոդ չի։ Հոգեդրաման օգտագործվում է նաև մարդկանց հետ անհատական աշխատանքներում (մոնոդրամա), իսկ հոգեդրամայի տարրերը տարածված են՝ ինչպես անհատական, այնպես էլ խմբային աշխատանաքներում։

Սկզբնաղբյուրներ

Հոգեդրաման սկսում է իր պատմությունը սկսած՝ 1920 թվականի սկզբից։ 1921 թվականի ապրիլի 1-ին, Վիեննայի թատրոնում, բժիշկ Ջակոբ Լևի Մորենոն հանդիսատեսին ներկայացրեց «օրվա բարկություն» փորձարարական բեմադրությունը։ Խաղի ընթացքում դերասանները իմպրովիզի միջոցով ընդգրկում էին նաև հանդիսատեսին։ Բեմադրությունը ձախողվեց, այնուամենայնիվ այդ օրը՝ ծիծաղի օրը, համարվում է հոգեդրամայի ծննդյան օր։ Մորենոն՝ ԱՄՆ տեղափոխվելուց հետո, Բիկոն քաղաքում հիմնեց ինստիտուտ, որը դարձավ հոգեդրամայի զարգացման կենտրոն։ Բիկոնում կենտրոն բացելը կապված էր պատմության հետ, որը բնութագրում էր Մորենոյին ոչ միայն որպես փիլիսոփա, բժիշկ, հոգեբան, սոցիոլոգ, այլև՝ որպես ինժեներ։ Մորենոն իր ընկերոջ հետ մշակեց սարք, որը հանդիսանում էր մագնիտոֆոնի նախատիպը և ձայանագրում էր իր խմբերին։ ԱՄն տեղափոխվելուց հետո Մորենոն ստացավ իր գյուտի համար արտոնագիր և այդ գումարով Բիկոնում բացեց կենտրոն։ Նրա կյանքը, ինչպես նաև նրա հետ կապված շատ առասպելներ և լեգենդներ (անգամ հայտնի չէ Մորենոյի ծննդյան տեղն ու ժամանակը), նկարագրված են Ռենե Մարինոյի՝ «Բժշկի պատմություն» գրքում։ «Իմագո» ամսագրում (հիմնված Զիգմունդ Ֆրոյդի կողմից 1913 թվականիան Վիեննայում, ավելի ուշ հրապարակվել է ԱՄՆ-ում) նվիրված՝ հոգեվերլուծության ոչ կլինիկական ասպեկտներին, հոգեդրամային, սոցիոմետրիային և խմբային հոգեթերապիային, Մորենոյին հավասար իրենց նյութերը հրատարակում էին այնպիսի հայտնի հոգեթերապևտներ, ինչպիսիք են՝ Ֆրեդերիկ Պերլզը, Էրիկ Լենարդ Բերնը և այլք։ Հոգեդրաման աշխարհում առաջին խմբային հոգեթերապիայի մեթոդն է («խմբային հոգեթերապիա» տերմինը հոգեբանության մեջ ներմուծել է Մորենոն)։ Մորենոյի հայացքները բխում էին այն հանգամանքից, որ յուրաքանչյուր մարդ սոցիալական արարած է և խումբը կարող է ավելի արդյունավետ լուծել նրա խնդիրները, քան՝ անձը միայնակ։ Նախորդ դարի 20-ական թվականներին հոգեթերապիայի ամենահայտնի մեթոդներից էր՝ հոգեվերլուծությունը, որտեղ հիվանդը՝ պառկած թախտի վրա և չտեսնելով հոգեթերապևտին, պատմում էր իր երազների և կյանքում նրանցով առաջացած ասոցացիաների մասին։ Մորենոն զարգացնում էր իր գաղափարները՝ հակասության մեջ մտնելով Ֆրոյդի հետ։ Նրան դուր չէր գալիս հիվանդի պասիվ դերը և այն, որ հոգեթերապևտիկ գործընթացն ընթանում էր՝ «մեկ առ մեկ»։ Կա լեգենդ (ոչ-ոք չգիտի, թե արդյոք դա եղել է իրականում) Մորենոյի և Ֆրոյդի հանդիպման մասին։ Երիտասարդ Ջեյ-Էլը (ամբողջ աշխարհում Մորենոյին այդպես էին անվանում՝ նրա անվան առաջնատառերով) զանգել է Ֆրոյդին և ասել. «Ես առաջ կգնամ այն տեղից, որտեղ դուք կանգնել եք։ Դուք թույլ եք տվել այցելուին խոսել, իսկ ես՝ գործել։ Դուք ձեր սեանսներն անց եք կացնում ձեր աշխատասենյակում, իսկ ես կտանեմ նրան այնտեղ, որտեղ ապրում է՝ իր ընտանիք և կոլեկտիվ»։

Տեսություն

Խումբը, համաձայն Մորենոյի, իրենից ներկայացնում է բաց համակարգ, այսինքն՝ կենդանի, անընդհատ փոփոխվող օրգանիզմ։ Որպեսզի հասկանան, թե տվյալ պահին ինչ է տեղի ունենում խմբում, Մորենոն մտածեց չափող գործիք՝ սոցիոմետրիա։ Պարզագույն ձևով սոցիոմետրիան իրենից ներկայացնում է հետևյալը. խմբում, յուրաքանչյուր մարդու խնդրում են մտածել առաջադրված հարցի շուրջ (չափանիշ), օրինակ՝ «ում հետ կցանկանայիր ծովում անցկացնել հանգստյան օրերը», այնուհետև պետք էր մոտենալ և ձեռքը դնել այն մարդու ուսին, ով համամապատասխանում էր այդ չափանիշներին։ Արդյունքում հետազոտողը ստանում է խմբի «պատկերը», որում երևում է, թե ով ինչ տեղ է զբաղեցնում խմբում՝ ըստ այդ չափանիշների։ Ի հայտ են գալիս «ձգող աստղեր»՝ մարդիկ, որոնց հետ շատերն են ցանկանում ժամանակ անցկացնել, «մերժման աստղեր»՝ մարդիկ, որոնց ոչ-ոք չի ցանկանում իմանալ, փոխադարձ դրական և բացասական ընտրություններ, խմբի բաժանում ենթախմբերի և այլն։ Չափանիշների հմտորեն ընտրությամբ կարելի է ազել խմբի և իրավիճակի վրա։ Այսպիսով, «Սոցիոմետրիա» գրքում կարելի է գտնել հետևյալ դեպքերի նկարագրությունները։ Մորենոն թույլատրություն խնդրեց խորհրդատվություն անցկացնել դեռահաս աղջիկների ինտերնատում։ Չնայած լավ ֆինանսավորմանն ու գոյության բարենպաստ պայմաններին, այդ ինտերնատում կոնֆլիկտներն ու փախուստները բազմաթիվ էին։ Մորենոն խնդրեց ուղեկցել իրեն ճաշարան և տեսավ հետևյալ պատկերը. աղջիկները՝ չորսական, նստած էին սեղանների շուրջ, ամեն սեղանի մոտ կար դաստիարակ։ Մորենոն դաստիարակվողներին առաջարկեց նստել այնպես, ինչպես ուզում են։ Ստացվեց խառնաշփոթ, որը դժգոհություն առաջացրեց դաստիարակների մոտ. մի սեղանի մոտ նստեցին 7 աղջիկներ, իսկ մյուս սեղաններին մնացին 2-3 մարդ, իսկ որոշների մոտ ոչ-ոք չմնաց։ Այդ ժամանակ Մորենոն խնդրեց աղջիկներին կրկնել իրենց ընտրությունը, բայց չընտրել այն մարդուն, ում ընտրել էին նախորդ անգամ։ Ստացվեց նոր պատկեր։ Մորենոն երրորդ անգամ անցկացրեց ընթացակարգը և հետո վերլուծեց ընտրությունները։ Արդյունքում աղջիկներին նստեցրին 4 հոգով, բայց այնպես, որ մաքսիմալ հաշվի առնվի առաջինի, երկրորդի և երրորդի ընտրությունը։ Յուրաքանչյուր աղջիկ սեղանի մոտ, հայտնվեց նրա հետ, ով նրան շատ թե քիչ հաճելի էր։ Ագրեսիայի և կոնֆլիկտայնության մակարդակը նվազեց։ Սոցիոմետրիան հոգեդրամայի թերապևտիկ աշխատանքի տեսական հիմքերից մեկն է։ Մորենոն օգտագործում էր սոցիոմետրիան մեծ խմբերի համար, օրինակ` երբ անհրաժեշտ էր վերաբնակեցնել հնդկացիների ամբողջ ռեզերվ։ Մորենոն ինքնաբխությունը սահմանեց որպես. «հին իրավիճակին նոր ռեակցիա, կամ նոր իրավիճակին` ադեկվատ ռեակցիա»։ Կարևոր է, որ ինքնաբխության տակ Մորենոն հասկանում էր որոշակի տիեզերական էներգիա, որի արդյունքում ինչ-որ ժամանակ ստեղծվել է այս աշխարհը և որի շնորհիվ շարունակում է գոյություն ունենալ։ Անձի զարգացման գործում այդ էներգիան հավասար դեր ունի գենետիկական նախասահմանության հետ։ Մորենոն պնդում է, որ երեխան չէր կարող զարգանալ, եթե չտիրապետեր ինքնաբուխ էներգիայի։ Ի տարբերություն այլ «էներգիաների», որոնք տարածված էին հոգեբանության մեջ 20-30-ական թվականներին (Ֆրոյդի մոտ` «լիբիդո»), ինքնաբուխությունը չի կարող կուտակվել, այն գույություն ունի միայն «այստեղ և հիմա»։ Դերերի տեսությունը ստեղծվել է Մորենոյի կողմից և ավելի ուշ մշակվել է ավստրիկան հոգեդրամատիկական դպրոցի կողմից։ Մորենոն, իրեն բնորոշ գաղտնիությամբ, սահմանում էր դերը որպես. «տվյալ պահին ակտուալ և շոշափելի ձև, որն ընդունում է մեր ինքնությունը» Դերի էությունը դառնում է ավելի հասկանալի, եթե հաշվի առնենք Մորենոյի կողմից դերերի դասակարգումը։ Նա առանձնացնում էր հոգեսոմատիկ դերեր, հոգեբանական դերեր (օրինակ` «նեղացած երեխա») և սոցիալական դերեր (օրինակ` «ոստիական», «մայր»)։ Ներքին դերերի վերլուծությունն իրականացվում է գծապատկերի միջոցով` ձևավորված ավստրալիական դպրոցի կողմից։ Բոլոր հոգեբանական դերերը բաժանված են 3 մեծ կատեգորիաների` ֆունկցիոնալ, դիսֆունկցիոնալ, պատճենում։ Ֆունկցիոնալ դերերը բաժանվում են` կայուն և ծնված։ Դրանք այն դերերն են, որոնք օգնում են մարդուն հաղթահարել կոնֆլիկտային իրավիճակները, համագործակցել այլ մարդկանց հետ, նպաստում են անհատական աճին։ Կայուն դերերը անհրաժեշտության դեպքում հեշտ են վերլուծվում։ Ծնված ֆունկցիոնալ դերերը այդքան էլ կայուն չեն, մի իրավիճակում դրանք կարող են աշխատել, մյուսում՝ ոչ։ Դիսֆունկցիոնալ դերերը խանգարում են կոնֆլիկտայի իրավիճակների լուծմանը, իրենք կարող են առաջացնել արտաքին և ներքին կոնֆլիկտներ։ Բաժանվում են` կայուն և պարբերաբար ի հայտ եկող։ Ստաբիլ դիսֆունկցիոնալ դերեը, որպես կանոն, վաղուց են մշակված, նրանք որոշակի իրավիճակներում ի հայտ են գալիս պարբերաբար (օրինակ՝ ցանկացած վտանգի դեպքում՝ փախուստ իրականությունից)։ Առանձին տեղ են զբաղեցնում պատճենված դերերը։ Նրանք թույլ չեն տալիս կառուցողաբար լուծել իրավիճակը, այդքան էլ ստեղծարար չեն՝ ինչպես ֆունկցիոնալ դերերը, բայց այդքան էլ պաթոլոգիկ չեն, որքան՝ դիսֆունկցիոնալները։ Պատճենած դերերը թույլ են տալիս վերահսկել իրավիճակը, թուլացնել լարվածությունը։ Պատճենված դերերը` կախված օբյեկտի հետ փոխհարաբերություններից, բաժանվում են 3 խմբի. «շարժում՝ իրենից», «շարժում դեպի իրեն», «շարժում` հակառակ»։ Նկատի է առնվում իրավիճակի հանդեպ վերաբերմունքը։ Օրինակ՝ ագրեսիվ իրավիճակի ժամանակ կարելի է փորձել «հարմարվել» ագրեսորին և այդպիսի դերը վերագրվում է՝ «շարժում՝ իրենից» խմբին։ Կարելի է դուրս գալ իրավիճակից, օրինակ՝ փախչել կամ անտեսել ագրեսիվ գործողությունները։ Դրանք՝ «շարժում՝ իրենից» դերերն են։ Երրորդ միջոցը՝ արձագանքն է, պատկանում է «շարժում` հակառակ» խմբին։ Դերային վերլուծությունը հիմնականում օգտագործվում է՝ որպես թերապևտիկ գործընթացի վերլուծության գործիք։ Դրա օգնությամբ կարելի է տեսնել դերերի փոխգործունեությունը (նրանց կոնֆլիկտները, միավորումները, մեկից մյուսն անցումը) և աշխատանքի վերջում ստացված արդյունքը։ Հաջողված սեանսի ժամանակ դիսֆունկցիոնալ և պատճենած դերերը վերափոխվում են՝ ֆունկցիոնալի։ Դերերի տեսության կիրառման օրինակ կարելի է գտնել «Վալկերի հոգեբանություն» հոդվածում։

Հոգեդրամատիկ սեսիա

Հոգեդրամատիկ սեսիան սկսում է զրույցով, դա կարող է լինել շարժողական կամ մեդիտացիոն վարժություն, ուղղված՝ խմբում էներգիայի բարձրացմանը և մասնակիցներին որոշակի խմբային թեմային նախապատրաստմանը։ Հետո տեղի է ունենում պրոտագոնիստի («պրոտագոնիստ» բառը նշանակում է՝ «գլխավոր դերակատար»), այսինքն այն մասնակցի, ում շուրջ այդ սեսիայի ընթացքում պիտի աշխատի խումբը, ընտրությունը։ Ընտրությունը կատարվում է հետևյալ կերպ. վարողը և այն մասնակիցները, ովքեր ցանկանում են կարգի բերել իրենց թեման, աթոռներով առաջ են գալիս ստեղծելով՝ «ներքին շրջան»։ Հետո յուրաքանչյուր մասնակից ասում է, թե ում հետ կցանկանար աշխատել, իսկ այն մարդիկ, ովքեր նստած են արտաքին շարջանում, ուշադիր լսում են։ Երբ թեմաները հասկանալի են բոլորին, արտաքին շրջանի ներկայացուցիչներն անում են իրենց ընտրությունը, հիմնվելով՝ «որ թեման է ինձ համար առավել ակտուալ» սկզբունքի վրա։ Շատ կարևոր է, որ ընտրվի ոչ թե մարդը, այլ՝ թեման։ Այն բանից հետո, երբ ընտրությունը կատարվել է սկսվում է գործողության փուլը։ Տեսարանը տեսարանի հետևից պրոտագոնիստը, խմբի մասնակիցների օգնությամբ, դրամատիկորեն խաղում է իրեն անհանգստացնող իրավիճակը։ Սկզբում պրոտագոնիստը խմբից ընտրում է այն մասնակցին, ով պետք է խաղա հենց իր դերն այն դեպքերում, երբ նա այլ դերում կլինի։ Հետո ընտրվում են իր կյանքի կարևոր իրավիճակների դերակատարողներ։ Այս փուլի ավարտը կախված է պայմանագրից, որը կնքված է վարողի և պրոտագոնիստի միջև։ Գործողության փուլից հետո սկսվում է կիսման փուլը՝ գործողության մասնակիցներն ու հանդիսատեսը կիսվում են իրենց զգացմունքներով։ Սկզբում մասնակիցները, ովքեր խաղում են դերեր, կիսվում են «դերի ժամանակ» ունեցած իրենց զգացողությաուններվ, այսինքն պատմում են այմ մասին, թե ինչպես էր, օրինակ՝ երբ պրոտագոնիստի մայրն էր։ Այնուհետև ամբողջ խումբը կիսվում է «կյանքից վերցրված» իրենց անհանգստություններով։ Մասնակիցները պատմում են նման իրավիճակների մասին, որոնք տեղի են ունեցել իրենց կայնքում, , զգացմունքների, որոնք նրանք ունեցել են գործողությունների կամ հետևելու ժամանակ։ Կիսումը խմբային աշխատանքի կարևորագույն մասերից է, որը կատարում է բազմաթիվ ֆունկցիաներ։ Կիաման ժամանակ կտրականապես արգելվում է այն ամենը, ինչը կարող է վնասել պրոտագոնիստին կամ խմբի անդամներին՝ մտքեր, գնահատականներ, իրավիճակի վերաբերյալ խորհուրդներ։ կարելի է խոսել միայն սեփական զգացումների և սեփական կյանքից վերցրած իրավիճակների մասին։

Հիպնոդրամա

1950 թվականին Ջակոբ Լևի Մորենոն Ջեիմս Մ. Էննեյսի հետ համատեղ, առաջին անգամ կապեցին հիպնոսն ու հոգեդրանան՝ Նյու Յորքին մոտ գտնվող Բեկոնի իրենց առողջարանում։ Հիվանդները հոգեդրամատիկ բուժման ժամանակ մասնակցում էին հիպնոսային տրանսի կամ ապրում էին խորը կատարսիս՝ հետհիպնոսային ներշնչանքի միջոցով։

Տարածումն աշխարհում

Մորենոն ուներ բազմաթիվ աշակերտներ։ Ներկայումս հոգեդրաման լայն տարածում ունի Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի, Եվրոպայի, Ասիայի, Ավստրալիայի և Աֆրիկայի շատ երկրներում։

Գրականություն

• Морено, Дж. Театр спонтанности / пер. с англ., авт. вступ. ст. Б. И. Хасан. — Красноярск : Фонд ментального здоровья, 1993.
• Морено, Я. Л. Психодрама / пер. с англ. Г. Пимочкиной, Е. Рачковой. — М. : Апрель Пресс : ЭКСМО-Пресс, 2001.
• Лейтц, Г. Психодрама. Теория и практика. Классическая психодрама Я. Л. Морено / пер. с нем. А. М. Боковикова; общ. ред. и предисл. Е. В. Лопухиной, А. Б. Холмогоровой. — М. : Прогресс : Универс, 1994.
• Рудестам К. Групповая психотерапия. — СПб. : Питер, 1998.