Վիքիպեդիա

Կարսի անկում

Կարսի անկում, Հայ-թուրքական պատերազմի վճռորոշ ճակատամարտ, որը տեղի է ունեցել 1920 թվականի հոկտեմբերի 30-ին։ Քյազըմ Կարաբեքիրի թուրքական զորքը գրավեց Կարս բերդաքաղաքը՝ գերեվարելով մոտ 3000 հայ զինվորների, ինչպես նաև մի շարք բարձրաստիճան հայ սպաների և քաղաքացիական պաշտոնյաների։

Կարսի անկում
ԹվականՀոկտեմբերի 30, 1920
Մասն էՀայ-թուրքական պատերազմ
ՎայրԿարս, Կարսի նահանգ Հայաստանի Հանրապետություն
ԱրդյունքԹուրքերի հաղթանակ
Հակառակորդներ
Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն Հայաստանի ՀանրապետությունՕսմանյան կայսրություն Թուրքիայի ազգային շարժում
Հրամանատարներ
Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն Դանիել բեկ ՓիրումյանՕսմանյան կայսրություն Քյազըմ Կարաբեքիր
Կողմերի ուժեր
Մոտ 10.00018.700
Ռազմական կորուստներ
3000-ից ավել գերեվարվածներ[1]Անհայտ

Նախապատմություն խմբագրել

Քեմալական Թուրքիայի լայնածավալ հարձակումը Հայաստանի դեմ սկսվեց 1920 թվականի սեպտեմբերին՝ թուրքական XV կորպուսի հրամանատար Քյազըմ Կարաբեքիրի գլխավորությամբ[2]։ Սեպտեմբերի 29-ին առանց կռվի գրավվեց Սարըքամիշը, այնուհետ ընկան Կաղզվանը, Մերդենեկը և Արդահանի հայկական մասը[3][4]։ Այնուհետև Կարաբեքիրի զորքը շարժվեց դեպի Կարս, սակայն հայկական ուժերի դիմադրության արդյունքում և արտաքին ուժերի հնարավոր միջամտության մասին թուրքական մտավախությունների պատճառով կանգ առավ[3]։ Հայաստանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը անակնկալի եկավ թուրքական առաջխաղացումից և Սարիղամիշի հանկարծակի անկումից[3]։ Սեպտեմբերի 30-ին նախարարներ Սիմոն Վրացյանը և Արտաշես Բաբալյանն արտակարգ լիազորություններով գործուղվեցին Կարս՝ քաղաքի և նահանգի պաշտպանությունը կազմակերպելու առաջադրանքով[5]։ Հոկտեմբերի 7-ին Մուստաֆա Քեմալն ընդգծել է Կարսը գրավելու կարևորությունը՝ Հայաստանին Թուրքիայի պահանջները պարտադրելու համար։ Քեմալը Կարաբեքիրին հրամայել է «օգտվել բոլոր բարենպաստ հնարավորություններից»՝ քաղաքը գրավելու համար[3]։

Չնայած նախնական կորուստներին՝ հոկտեմբերի կեսերին Հայաստանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը ընդհանուր առմամբ լավատեսորեն էր տրամադրված ռազմաճակատում տիրող իրավիճակի վերաբերյալ[3]։ Կարաբեքիրի բանակի մեծությունն ու մարտական պատրաստականությունը թերագնահատված էր հայկական հետախուզության կողմից, մինչդեռ հայկական ստորաբաժանումները համալրվել էին կամավորներով՝ հասնելով մոտ 10․000-ի Կարսի ճակատում, որտեղ կենտրոնացած էր հայկական բանակի կեսը[3]։ Սակայն հայկական ուժերի բարոյահոգեբանական վիճակը զգալի հարված ստացավ հոկտեմբերի 14-ի ձախողված հակահարձակումից հետո, որը թույլ տվեց թուրքական զորքի հետագա առաջխաղացումը[3]: Հոկտեմբերի 20-ին քեմալական ղեկավարությունը եկել էր այն եզրակացության, որ Կարսի գրավմանը չի հետևի որևէ արտաքին ուժի միջամտությունը և որ եկել է քաղաքի վրա հարձակվելու ժամանակը[3]։

Կարսում տիրող իրավիճակ խմբագրել

Կարսի բերդակալն ու Կարսի ճակատի հրամանատարն էր Դանիել բեկ Փիրումյանը, որի շտաբի պետն էր գնդապետ Վահան Տեր-Առաքելյանը։ Բերդի հրետանու հրամանատարն էր բուլղար սպա գնդապետ Բաբաջանովը, իսկ գեներալ Հարություն Հովսեփյանի գլխավորած ուժերը պաշտպանում էին Կարսի և Սարիղամիշի միջև ընկած տարածքը՝ ճանապարհի և երկաթուղու երկայնքով[3]։ Հովսեփյանի բրիգադը կազմված էր գնդապետներ Հովհաննես Մազմանյանի 1-ին գնդից, Միրիմանյանի 4-րդ գնդից և Շաղուբադյանի 5-րդ գնդից[6]։ Զորավար Սեպուհի բրիգադը պաշտպանում էր Արդահանի ուղղությունը։ Նրա հրամանատարության տակ էին գնդապետներ Դմիտրի Ղորղանյանը (1-ին և 2-րդ հեծելազորային գումարտակներ), Իշխանյանը (7-րդ գունդ) և Տիգրան Բաղդասարյանը (8-րդ գունդ), ինչպես նաև արևմտահայ մի քանի կամավորական խմբեր[6]։ Ալեքսանդրապոլում էին գտնվում Կարսի զորախմբի ընդհանուր հրամանատար գեներալ Մովսես Սիլիկյանը և սպայակույտի պետ Ալեքսանդր Վեքիլյանը, որը հետագայում ժամանեց Կարս[3]։

Կարսի ճակատի պաշտպանների բարոյահոգեբանական վիճակը և կազմակերպվածությունը տուժել են մի շարք գործոններից։ Վատ էին նահանգապետ Ստեփան Ղորղանյանի և գեներալներ Փիրումյանի և Հովսեփյանի միջև հարաբերությունները։ Զինորների մեծ մասը նորեկ կամավորներ էին, որոնց փոխհարաբերությունները իրենց սպաների հետ մտերմական չէին[3][6]։ Հայ բոլշևիկների իրականացրած բարոյալքող քարոզչությունը և սաբոտաժ գործողությունները նույնպես բացասաբար են ազդել Կարսի պաշտպանների վրա[3][6]։ Ճակատամարտից առաջ տեղեկություններ կային նաև քաղաքում տեղի ունեցող անկարգությունների և թալանի մասին, որը չկանխելու համար մեղադրվում էր հրամանատարությունը[5]։ Նախարարներ Վրացյանը և Բաբալյանը իրենց զեկույցում քննադատեցին գեներալներ Փիրումյանին և Հովսեփյանին՝ պնդելով, թե Կարսի հայ բնակչությունը նրանց չի վստահում և մեղադրելով իրենց Սարիղամիշի կորուստի համար[3]։

Ճակատամարտ խմբագրել

Նախապատրաստություններ խմբագրել

Կարաբեքիրի ծրագիրն էր խուսափել քաղաքի վրա ճակատային հարձակումից (այդպիսով խուսափելով բերդի թնդանոթից) և փոխարենը թիկունքից շրջապատել այն և կտրել Ալեքսանդրապոլ տանող երկաթուղին ու ճանապարհը[7]։ Հալիտ բեյի 9-րդ կովկասյան դիվիզիայի մեծ մասը՝ հեծելազորային, ցեղային և հրետանային գնդերի աջակցությամբ, պետք է շրջանցներ հայկական պաշտպանության ձախ թևը և հասներ Կարսից արևելք գտնվող Մաղարաջիկի, Վեզինքոյ և Յաղնիի բարձունքները[7]։ Փոխգնդապետ Օսման Նուրիի 12-րդ դիվիզիան դիվերսիա կիրականացներ խիստ ամրացված արևմտյան թևի երկայնքով՝ Ուչլարի բարձունքներից մինչև Աղբաբա լեռը, իսկ գնդապետ Ռուշթու փաշայի դիվիզիան կառաջանար արևմտյան և հյուսիս-արևմտյան կողմերում և կատարել Կարսի շրջափակումը[7]։ Կարսի վրա գրոհը նախատեսված էր իրականացնել հոկտեմբերի 27-ին, սակայն եղանակային անբարենպաստ պայմանների պատճառով հետաձգվել է մինչև հոկտեմբերի 30-ը[8]։ Կարաբեքիրը վերահսկում էր ողջ գործողությունը Բեռնայի մոտակա բարձունքներից[7]։

Հարձակմանը նախորդող օրերին թուրքական զորքերը գրավեցին Կարսի շուրջը տարբեր ռազմավարական նշանակություն ունեցող բարձունքներ, սպառնալով քաղաքը շրջափակել։ Հոկտեմբերի 28-ին 2000 թուրք զինվորներ դիրքեր զբաղեցրին Վեզինքոյ-Յաղնի բարձունքներում, իսկ հայկական ուժերը երեք կողմից նահանջեցին դեպի քաղաքին ավելի մոտ գտնվող դիրքեր[9]։ Մազրայի երկաթուղային կայարանի վրա թուրքական հեծելազորի հարձակումը հետ է մղվել, սակայն լուրջ մտահոգություն է առաջացրել, որ Կարսից նահանջելու ճանապարհը կարող է կտրվել[9]։ Թեպետ հոկտեմբերի 29-ին բերդը շրջապատված էր երեք կողմից, բայց գեներալ Փիրումյանը Հայաստանի Ռազմական նախարարությանը հավաստիացում էր, որ բերդը կարող է դիմակայել թշնամուն[10]։ Հոկտեմբերի 29-ի երեկոյան գնդապետ Մազմանյանն իր 1-ին գնդով փորձեց հետ առնել Վեզինքոյի բարձունքները, սակայն իր զինվորները հրաժարվեցին կատարել առաջադրանքը, ինչից հետո Մազմանյանն ինքնասպանություն գործեց[3]։ Հայերն առանց լուրջ դիմակայություն ցուցաբերելու լքել էին մի շարք առանցքային դիրքեր և նահանջել Կարսի բերդ[3]։ Կարսի և Ալեքսանդրապոլի կապն ապահովելու համար ստորաբաժանումներ են տեղափոխվել հարավից և արևելքից, իսկ գեներալ Հովսեփյանին փոխարինել է գեներալ Հովհաննես Ղազարյանը[11]։

Կարսի անկումը խմբագրել

Հոկտեմբերի 30-ի առավոտյան թուրքական զորքերը սկսեցին բերդը շրջապատելու և գրավելու վերջնական գործողությունը[12]։ Լազարևի բերդամասը հաջողությամբ գրավելուց հետո թուրքական զորքերը դաշտից գրեթե անխափան մուտք գործեցին քաղաք՝ խուճապ առաջացնելով քաղաքի խաղաղ բնակիչների և պաշտպանների շրջանում[12]։ Կեսօրին, տեսնելով, որ իրավիճակը անհուսալի է, գեներալ Փիրումյանի շտաբի պետ գնդապետ Վահան Տեր-Առաքելյանը և Գարեգին արքեպիսկոպս Հովսեփյանը սպիտակ դրոշով դուրս եկան բերդից՝ խաղաղ բնակիչներին խնայելու և ռազմագերիներին պատշաճ վերաբերմունք ցուցաբերելու եռաշխիքների դիմաց հանձնվելու առաջարկով[13]։

Հետևանքներ խմբագրել

Քաղաքի խաղաղ բնակչությանն արգելված էր հեռանալ մարտից առաջ[3], հետևաբար նրանց մեծ մասը Կարսում էր հոկտեմբերի 29-30-ին։ Նրանք, ովքեր չեն կարողացել փախչել, կոտորվել են (Սիմոն Վրացյանի խոսքով՝ 6000 հոգի զոհվեց) կամ պատանդ առնվել թուրքերի կողմից[6]։ Գերի են ընկել գեներալներ Փիրումյանը, Արարատյանը և Ղազարյանը, գնդապետներ Շաղուբադյանը, Վեքիլյանը, Բաբաջանովը և Տեր-Առաքելյանը, երեսուն այլ սպաներ և մոտ 3000 զինվոր, ինչպես նաև սոցիալական ապահովության նախարարի պաշտոնակատար Արտաշես Բաբալյանը, Գարեգին արքեպիսկոպոս Հովսեփյանը, Կարսի փոխնահանգապետ Ռուբեն Չալխուշյանը և քաղաքապետ Համազասպ Նորհատյանը[1]։ Գերեվարված կրտսեր սպաների և զինվորականների մեծ մասը տարվել են Էրզրում, որտեղ իրենցից շատերը մահացել են նույն տարվա ձմռանը[3]։ Հայկական կողմը Կարսում թողել է մեծ քանակությամբ ռազմամթերք, հրետանի, լոկոմոտիվներ և այլ ռազմական պարագաներ[3]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Walker, Christoper J. (1980). Armenia: The Survival of a Nation. Croom Helm. էջ 310.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  2. ↑ Hovannisian, Richard G. (1996). The Republic of Armenia, Vol. IV: Between Crescent and Sickle, Partition and Sovietization. Berkeley: University of California Press. էջեր 194–195. ISBN 0-520-08804-2.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 Hovannisian, 1996
  4. ↑ Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: A Historical Atlas. University of Chicago Press. էջ 237. ISBN 0-226-33228-4.
  5. ↑ 5,0 5,1 Հակոբյան, Թաթուլ (2015 թ․ հոկտեմբերի 2). «Կարսի անկումը․ 1920թ․ հոկտեմբեր». ԱՆԻ Հայկական ուսումնասիրությունների կենտրոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 28-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Վրացյան, Սիմոն (1993). Հայաստանի Հանրապետություն (PDF). Եր․: Հայաստան. էջեր 508–510. ISBN 5540014529.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Hovannisian, 1996, էջ 249
  8. ↑ Hovannisian, 1996, էջ 250
  9. ↑ 9,0 9,1 Hovannisian, 1996, էջ 251
  10. ↑ Hovannisian, 1996, էջ 253
  11. ↑ Hovannisian, 1996, էջ 252
  12. ↑ 12,0 12,1 Hovannisian, 1996, էջ 257
  13. ↑ Hovannisian, 1996, էջ 258
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կարսի_անկում&oldid=9798188» էջից