Էվրիստիկա

Էվրիստիկա ( հին հուն․՝ εὑρίσκω- «գտնում եմ», «հայտնաբերում եմ»), գիտական ոլորտ, որն ուսումնասիրում է ստեղծագործական գործունեության առանձնահատկությունները։

Էվրիստիկան հասկացվում է որպես հնարքների և մեթոդների հավաքածու, որը հեշտացնում և պարզեցնում է ճանաչողական, կառուցողական, գործնական խնդիրների լուծումը։ Էվրիստիկան կապված է հոգեբանության, բարձրագույն նյարդային գործունեության ֆիզիոլոգիայի, կիբեռնետիկայի հետ։ Որպես գիտություն, էվրիստիկան զարգանում է փիլիսոփայության, հոգեբանության, արհեստական ինտելեկտի, կառուցվածքային լեզվաբանության, տեղեկատվական տեսության, մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի խաչմերուկում։

Էվրիստիկա հասկացությունը

Էվրիստիկան հատուկ գիտական ոլորտ է, որն ուսումնասիրում է անհատների ստեղծագործական գործունեությունը։ Առնվազն երկու հազարամյակի ընթացքում «էվրիստիկա» հասկացության զարգացման արդյունքում առաջացել է համապարփակ պատկերացում դրա մասին։

1. Փիլիսոփայական հանրագիտարանային բառարանը էվրիստիկան բացատրում է որպես գյուտարարության արվեստ, ուղեցույց, թե ինչպես մեթոդական ուղով գտնել նորը։

2․ Փիլիսոփայական հանրագիտարանը սահմանում է էվրիստիկան որպես արդյունավետ ստեղծագործական մտածողության գործընթացի կազմակերպում (այստեղից՝ էվրիստիկական գործունեություն)։ Այս իմաստով էվրիստիկան ընկալվում է որպես մարդուն բնորոշ մեխանիզմների շարք, որը ստեղծում է ստեղծագործական խնդիրների լուծման միջոցները։

Այս սահմանման համաձայն, էվրիստիկայի ուսումնասիրման հիմնական օբյեկտը ստեղծագործական գործունեությունն է, հետազոտության առարկան և խնդիրները՝ որոշման ընդունման մոդելները (ոչ ստանդարտ պրոբլեմային իրավիճակում), անհատի կամ հասարակության համար նոր բան փնտրելու, արտաքին աշխարհը նկարագրելու առանձնահատկությունները։

3 Նոր փիլիսոփայական հանրագիտարանը սահմանում է էվրիստիկան որպես գիտական հետազոտության մեթոդաբանություն՝ ուսուցման մեթոդաբանությունը, որը հիմնված է բացահայտման և կանխատեսման վրա։

4. Փիլիսոփայական հանրագիտարանը (խմբ. Կոնստանտինով) ներկայացնում է էվրիստիկան որպես՝ 1) նորի հայտնաբերման պահ, 2) մեթոդներ, որոնք օգտագործվում են բացահայտման ժամանակ; 3) ստեղծագործական գործունեությունն ուսումնասիրող գիտություն, 4) ուսուցման մեթոդ (օրինակ՝ սոկրատյան զրույցները)։

5․ Ըստ ժամանակակից պատկերացումների էվրիստիկան բարդ ինտելեկտուալ խնդիրների լուծման ժամանակ ընտրողական որոնման կազմակերպման տեսությունն ու պրակտիկան է։

6․ Ավելի կարճ ձևով էվրիստիկան սահմանվում է որպես «գիտություն այն մասին,թե ինչպես բացահայտումներ անել»: Այս սահմանումը պատկանում է հայտնի մաթեմատիկոս Ջորջ Փոյային։

Էվրիստիկա գիտության առաջացման պատմական շրջափուլերը

Անտիկ ժամանակաշրջանի էվրիստիկան

Հին Հունաստանում էվրիստիկան հասկացվում էր որպես Սոկրատեսի կողմից կիրառվող ուսուցման մեթոդ , երբ ուսուցիչը աշակերտին հարցեր տալով տանում է դեպի խնդրի ինքնուրույն լուծման ։ Հատուկ հարցերի և դատողությունների միջոցով Սոկրատեսը զրուցակցին օգնում էր ինքնուրույն գալ խնդրի լուծմանը , որի արդյունքում ճշմարտությունը բացահայտվում էր ոչ միայն աշակերտի, այև ուսուցչի համար։

Սոկրատեսն իր մեթոդը համեմատում էր մանկաբարձական արվեստի հետ `անվանելով այն « մաևտիկա » ։ Սոկրատեսը հավատում էր, որ օգնում է ուրիշ մարդկանց մեջ ճշմարտության ծննդին , շարունակում է հոգևոր դաշտում իր մոր ՝ «շատ փորձառու եւ խիստ մանկաբարձուհի Ֆենարեթայի» աշխատանքը  :

«Էվրիստիկա» հասկացությունը կարելի է հանդիպել հունական մաթեմատիկոս Պապայի «Խնդիրների լուծման արվեստը» տրակտատում , որտեղ նա ամփոփեց անտիկ մաթեմատիկոսների աշխատությունները։ Տրամաբանական մեթոդներից զատ մյուս մեթոդները Պապան միավորեց էվրիստիկա անվան տակ։ « Խնդիրների լուծման արվեստը» տրակտատում առաջին անգամ ցույց է տրվում , թե ինչպես պետք է գործել , եթե խնդիրը չի լուծվում մաթեմատիկական ու տրամաբանական մեթոդների օգնությամբ ։

XX-XXI դարերում ավելի հայտնի է Արքիմեդի«Էվրիկա՜» բացականչությունը , որը կապված նրա կողմից հիդրոստատիկայի հիմնական օրենքի բացահայտման հետ։ «Էվրիկա»–ն ուրախության արտահայտություն է նոր գաղափարի առաջացման, ներքին լուսավորության արդյունքում բարդ հարցի լուծման , հարցի էությունը բացահայտելու կամ խնդրի էությունը հասկանալու ժամանակ  :

Էվրիստիկան միջնադարում

Անտիկ գիտությունների անկումը բերեց էվրիստիկայի մոռացման։ XVI - XVII դարերում Գ. Գալիլեյի, Ֆ. Բեկոնի և այլ գիտնականների աշխատությունները նոր մոտեցում ցուցաբերեցին էվրիստիկ մեթոդների նկատմամբ։ Ինժեներական ստեղծագործության տրամաբանությունը մշակվել է Գ.Վ. Լայբնիցի (1646-1716) կողմից, որը առաջարկել է բոլոր հասկացությունները բաժանել տարրական բջիջների, որոնք համատեղելով անսահման լուծումների տարբերակներ են ստացվում։

Գյուտարարության կանոնների շարք է առաջարկել գերմանացի փիլիսոփա Ք. Վոլֆը (1679-1754)։

Չեխական մաթեմատիկոս Բ. Բոլցանոն (1781-1848) իր «Գիտության ուսուցում» աշխատանքում ներկայացրեց զանազան էվրիստիկ հնարքներ և մեթոդներ։

Կրթության բնագավառում էվրիստիկ մեթոդների զարգացումը կապված է Ժան Ժակ Ռուսույի և Լ. Ն. Տոլստոյի անվունների հետ։ Ըստ Լև Տոլստոյի՝ « Կրթության միակ ձևը փորձն է, միակ չափանիշը ազատությունը»։ Ռուսոն ուսուցումը դիտարկում էր ֆիզիկական, էմոցիոնալ և ինտելեկտուալ զարգացման տեսանկյունից։

Էվրիստիկան ժամանակակից աշխարհում

Երկար ժամանակ ստեղծագործական ուսումնասիրման հիմքում փորձի և սխալի մեթոդներն են, հնարավոր տարբերակների որոնումը, ինսայթի ակնկալիքը և նմանօրինակ աշխատանքը։ Այսպես, Թոմաս Էդիսոնը անցկացրել է մոտ 50 հազար փորձարկումներ մարտկոցը մշակելիս։ Իսկ վուլկանացված կաուչուկի գյուտարարի՝ Շարլ Գուդիերի (Goodyear) մասին գրում են, որ նա խառնում էր հումքային կաուչուկը ձեռքի տակ ընկած ցանկացած նյութի՝ աղի, պղպեղի, շաքարի, ավազի, նույնիսկ ապուրի հետ։ Նա մտածում էր, որ վաղ թե ուշ փորձելու է երկրի վրա գտնվող ամեն ինչ և վերջապես կգտնի հաջող համակցությունը։

Էվրիստիկ մեթոդների օգտագործման հետ կապված հետաքրքրությունը հատկապես աճել է ԷՀՄ–ների զարգացմամբ։ Դրանցից ամենատարածվածը «Ընդհանուր խնդիրների լուծող» (PI) ծրագիրն է , որի հիմնադիրներն են Ա․ Նյուելը, Ջ. Շաուն և Գ. Սայմոնը։

Հոգեբանության զարգացման ընթացքում մաթեմատիկական և էվրիստիկ մոդելները օգտագործվել են հոգեդիագնոստիկ մեթոդիկաներ, թեստեր, կանխատեսող համակարգեր ստեղծելու համար : Օրինակ էվրիստիկական մտքի պրակտիկ ուսումնասիրության ժամանակակից ոլորտներից մեկը սխալների վերացումն է, մասնավորապես որոշումներ ընդունելու, մարտավարություն և ռազմավարություն ձևավորելու, այլընտրանքները դիտարկելու ժամանակ։ Այս ոլորտում նշանավոր գործիչներ են Բեռլինի Մաքս Պլանկի գիտական հետազոտությունների ինստիտուտի տնօրեն, պրոֆեսոր Գերդ Գիգերենցերը («Ինտուիտիվ լուծումներ. Ենթագիտակցական ինտելեկտ») և տնտեսագիտության մեջ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր (2002) Դանիել Կահնմանը («Դանդաղ մտածիր, արագ որոշիր»)։

Այսօրվա աշխարհում էվրիստիկ ալգորիթմները, սկզբունքներն ու մոդելները լայնորեն օգտագործվում են մենեջմենթի, կառավարման հոգեբանության, ղեկավարի հոգեբանության, տեղեկատվական տեսության, կիբեռնետիկայի, վիճակագրության և այլ առարկաներում։

Էվրիստիկայի մեթոդներ

Գիտական հետազոտության տրամաբանական մեթոդները և մեթոդական կանոնները, որոնք կարող են հանգեցնել նպատակին նախնական տեղեկատվության անհամապատասխանության համատեքստում և խնդրի լուծման գործընթացի կառավարման հստակ ծրագրի բացակայության դեպքում կոչվում են էվրիստիկ մեթոդներ։

Խոսքի նեղ իմաստով էվրիստիկան ընկալվում է որպես խնդիրների լուծման ինտուիտիվ (անգիտակցական) մեթոդներ , այդ թվում `

• ուսուցման համակարգ, որը հիմնված է Սոկրատեսի մաևտիկայի վրա,
• նախագծման էվրիստիկ մեթոդներ,
• ինժեներական – ստեղծագործական մեթոդներ ,
• էվրիստիկ ալգորիթմ, որը ներկայացնում է խնդրի լուծման որոնման մի շարք մեթոդներ , որոնք թույլ են տալիս սահմանափակել որոնումը։

Ներկայումս մշակվում և արդյունավետորեն օգտագործվում են մի քանի տասնյակ էվրիստիկ մեթոդներ : Դրանց շարքում ունիվերսալներ չկան, և յուրաքանչյուր կոնկրետ իրավիճակում առաջարկվում է փորձել մի շարք մեթոդներ, քանի որ դրանց հիմնական նպատակը ստեղծագործական գործունեությունը խթանելն է։

Էվրիստիկ մոդելներ

Մարդկային մտածողությունը կարելի է պայմանականորեն բաժանել գիտակցական–տրամաբանական և ինտուիտիվ-գործնական մասերի : Ստեղծագործական գործընթացի ժամանակ երկու մտածողության ձևերը փոխազդում են ․ այդպիսի փոխազդեցության արդյունքը պրոբլեմային իրավիճակի մոդել է :

Էվրիստիկայի հիմնական խնդիրը տվյալ անհատի (կամ ամբողջ հասարակության) համար նոր լուծում գտնելու գործընթացի համար էվրիստիկ մոդելի ստեղծումն է։

Նման մոդելների տարբեր տեսակներ կան։ Որպես օրինակ նշենք դրանցից մի քանիսը.

• կույր որոնման մոդելը, որը հիմնված է փորձի և սխալի մեթոդի վրա,
• լաբիրինթոս մոդելը , որում խնդիրը դիտարկվումէ որպես լաբիրինթոս , իսկ լուծում փնտրելու գործընթացը նման է լաբիրինթոսում շրջելուն։
• կառուցվածքային-սեմիանտիկ մոդելը։

Էվրիստիկական գործունեության առանձնահատկությունները

Էվրիստիկական մեթոդները եւ մոդելավորումը բնորոշ են միայն մարդուն եւ տարբերում են նրան արհեստական (մտածող) համակարգերից։ Ներկայումս մարդկային գործունեության շրջանակը ներառում է.

• խնդրի դիտարկում;
• լուծման մեթոդների ընտրությունը եւ մոդելների ու ալգորիթմների կառուցում , հիպոթեզների եւ ենթադրությունների ձևակերպումը,
• հասկանալ արդյունքները եւ որոշումներ կայացնել։

Հարկ է նշել , որ մարդկային գործունեության կարևոր առանձնահատկությունը պատահականության տարրի առկայությունն է `անբացատրելի արարքները եւ որոշումները հաճախ հիմնվում են յուրօրինակ եւ անսպասելի գաղափարների վրա։

Էվրիստիկ գործունեության արդյունքները

Գիտության և տեխնիկայի բնագավառում առանձնացնում են էվրիստիկ (ստեղծագործական) գործունեության հետևյալ արդյունքները.

• բացահայտումը , այսինքն նյութական աշխարհի նախկինում անհայտ օրենքների, հատկությունների եւ երեւույթների բացահայտում ՝ համապատասխան փորձարարական հաստատմամբ ։
• գյուտը , այսինքն խնդրի նոր և զգալիորեն տարբերվող տեխնիկական լուծում, որը հայտնի լուծումների ակնհայտ հետևանք չէ։ Գյուտը վերաբերում է մտավոր սեփականության եւ պաշտպանվում է արտոնագրային օրենքով (հիմնականում արտոնագրատիրոջը գյուտի օգտագործման բացառիկ իրավունքի տրամադրման ձևով)։
• նոու-հաու ( «ես գիտեմ, թե ինչպես անել»)։ Սույն տերմինը սովորաբար նշանակում է տեխնիկական կամ կազմակերպչական տեղեկատվություն, որը կազմում է արտադրության գաղտնիքը (ցանկացած) եւ ունի առեւտրային արժեք (նոու-հաուն չի պատկանում պետական գաղտնիքներին)։

Գրականություն

• Буш Г. Я. Стратегии эврилогии. — Рига: Общество «Знание» ЛатвССР, 1986. — 64 с.
• Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. — 2-е изд. — М.: Наука, 1975. — 674 с.
• Латыпов Н.Н., Ёлкин С.В., Гаврилов Д.А. Инженерная эвристика / под.ред. А.А. Вассермана. — М.: Астрель, 2012. — 320 с.
• Латыпов Н.Н., Ёлкин С.В., Гаврилов Д.А. Самоучитель игры на извилинах / под.ред. А.А. Вассермана. — М.: АСТ, 2012. — 320 с.
• Пойа Д.Н. Как решать задачу. — М.: Учпедгиз, 1961. — 206 с.
• Пойа Д.Н. Математика и правдоподобные рассуждения. — М.: ИЛ, 1957. — 535 с.
• Пушкин В.Н. Эвристика - наука о творческом мышлении. — М.: Политиздат, 1967. — 272 с.
• Канеман Д. Думай медленно... решай быстро. — М.: АСТ, 2013. — 625 с.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 87)։