Էվրիստիկա
Էվրիստիկա ( հին հուն․՝ εὑρίσκω- «գտնում եմ», «հայտնաբերում եմ»), գիտական ոլորտ, որն ուսումնասիրում է ստեղծագործական գործունեության առանձնահատկությունները[1]:
Էվրիստիկան հասկացվում է որպես հնարքների և մեթոդների հավաքածու, որը հեշտացնում և պարզեցնում է ճանաչողական, կառուցողական, գործնական խնդիրների լուծումը[2]: Էվրիստիկան կապված է հոգեբանության, բարձրագույն նյարդային գործունեության ֆիզիոլոգիայի, կիբեռնետիկայի հետ: Որպես գիտություն, էվրիստիկան զարգանում է փիլիսոփայության, հոգեբանության, արհեստական ինտելեկտի, կառուցվածքային լեզվաբանության, տեղեկատվական տեսության, մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի խաչմերուկում[3]:
Էվրիստիկա հասկացությունըԽմբագրել
Էվրիստիկան հատուկ գիտական ոլորտ է, որն ուսումնասիրում է անհատների ստեղծագործական գործունեությունը: Առնվազն երկու հազարամյակի ընթացքում «էվրիստիկա» հասկացության զարգացման արդյունքում առաջացել է համապարփակ պատկերացում դրա մասին:
1. Փիլիսոփայական հանրագիտարանային բառարանը էվրիստիկան բացատրում է որպես գյուտարարության արվեստ, ուղեցույց, թե ինչպես մեթոդական ուղով գտնել նորը:
2․ Փիլիսոփայական հանրագիտարանը սահմանում է էվրիստիկան որպես արդյունավետ ստեղծագործական մտածողության գործընթացի կազմակերպում (այստեղից՝ էվրիստիկական գործունեություն): Այս իմաստով էվրիստիկան ընկալվում է որպես մարդուն բնորոշ մեխանիզմների շարք, որը ստեղծում է ստեղծագործական խնդիրների լուծման միջոցները[3]:
Այս սահմանման համաձայն, էվրիստիկայի ուսումնասիրման հիմնական օբյեկտը ստեղծագործական գործունեությունն է, հետազոտության առարկան և խնդիրները՝ որոշման ընդունման մոդելները (ոչ ստանդարտ պրոբլեմային իրավիճակում), անհատի կամ հասարակության համար նոր բան փնտրելու, արտաքին աշխարհը նկարագրելու առանձնահատկությունները:
3 Նոր փիլիսոփայական հանրագիտարանը սահմանում է էվրիստիկան որպես գիտական հետազոտության մեթոդաբանություն՝ ուսուցման մեթոդաբանությունը, որը հիմնված է բացահայտման և կանխատեսման վրա[4]։
4. Փիլիսոփայական հանրագիտարանը (խմբ. Կոնստանտինով) ներկայացնում է էվրիստիկան որպես՝ 1) նորի հայտնաբերման պահ, 2) մեթոդներ, որոնք օգտագործվում են բացահայտման ժամանակ; 3) ստեղծագործական գործունեությունն ուսումնասիրող գիտություն, 4) ուսուցման մեթոդ (օրինակ՝ սոկրատյան զրույցները):
5․ Ըստ ժամանակակից պատկերացումների էվրիստիկան բարդ ինտելեկտուալ խնդիրների լուծման ժամանակ ընտրողական որոնման կազմակերպման տեսությունն ու պրակտիկան է[5]:
6․ Ավելի կարճ ձևով էվրիստիկան սահմանվում է որպես «գիտություն այն մասին,թե ինչպես բացահայտումներ անել»: Այս սահմանումը պատկանում է հայտնի մաթեմատիկոս Ջորջ Փոյային[6]:
Էվրիստիկա գիտության առաջացման պատմական շրջափուլերըԽմբագրել
Անտիկ ժամանակաշրջանի էվրիստիկանԽմբագրել
Հին Հունաստանում էվրիստիկան հասկացվում էր որպես Սոկրատեսի կողմից կիրառվող ուսուցման մեթոդ , երբ ուսուցիչը աշակերտին հարցեր տալով տանում է դեպի խնդրի ինքնուրույն լուծման : Հատուկ հարցերի և դատողությունների միջոցով Սոկրատեսը զրուցակցին օգնում էր ինքնուրույն գալ խնդրի լուծմանը , որի արդյունքում ճշմարտությունը բացահայտվում էր ոչ միայն աշակերտի, այև ուսուցչի համար:
Սոկրատեսն իր մեթոդը համեմատում էր մանկաբարձական արվեստի հետ `անվանելով այն « մաևտիկա » : Սոկրատեսը հավատում էր, որ օգնում է ուրիշ մարդկանց մեջ ճշմարտության ծննդին , շարունակում է հոգևոր դաշտում իր մոր ՝ «շատ փորձառու եւ խիստ մանկաբարձուհի Ֆենարեթայի» աշխատանքը [7] :
«Էվրիստիկա» հասկացությունը կարելի է հանդիպել հունական մաթեմատիկոս Պապայի «Խնդիրների լուծման արվեստը» տրակտատում , որտեղ նա ամփոփեց անտիկ մաթեմատիկոսների աշխատությունները: Տրամաբանական մեթոդներից զատ մյուս մեթոդները Պապան միավորեց էվրիստիկա անվան տակ ։ « Խնդիրների լուծման արվեստը» տրակտատում առաջին անգամ ցույց է տրվում , թե ինչպես պետք է գործել , եթե խնդիրը չի լուծվում մաթեմատիկական ու տրամաբանական մեթոդների օգնությամբ :
XX-XXI դարերում ավելի հայտնի է Արքիմեդի«Էվրիկա՜» բացականչությունը , որը կապված նրա կողմից հիդրոստատիկայի հիմնական օրենքի բացահայտման հետ: «Էվրիկա»–ն ուրախության արտահայտություն է նոր գաղափարի առաջացման, ներքին լուսավորության արդյունքում բարդ հարցի լուծման , հարցի էությունը բացահայտելու կամ խնդրի էությունը հասկանալու ժամանակ [8] :
Էվրիստիկան միջնադարումԽմբագրել
Անտիկ գիտությունների անկումը բերեց էվրիստիկայի մոռացման: XVI - XVII դարերում Գ. Գալիլեյի, Ֆ. Բեկոնի և այլ գիտնականների աշխատությունները նոր մոտեցում ցուցաբերեցին էվրիստիկ մեթոդների նկատմամբ: Ինժեներական ստեղծագործության տրամաբանությունը մշակվել է Գ.Վ. Լայբնիցի (1646-1716) կողմից, որը առաջարկել է բոլոր հասկացությունները բաժանել տարրական բջիջների, որոնք համատեղելով անսահման լուծումների տարբերակներ են ստացվում:
Գյուտարարության կանոնների շարք է առաջարկել գերմանացի փիլիսոփա Ք. Վոլֆը (1679-1754):
Չեխական մաթեմատիկոս Բ. Բոլցանոն (1781-1848) իր «Գիտության ուսուցում» աշխատանքում ներկայացրեց զանազան էվրիստիկ հնարքներ և մեթոդներ:
Կրթության բնագավառում էվրիստիկ մեթոդների զարգացումը կապված է Ժան Ժակ Ռուսույի և Լ. Ն. Տոլստոյի անվունների հետ: Ըստ Լև Տոլստոյի՝ « Կրթության միակ ձևը փորձն է, միակ չափանիշը ազատությունը»։ Ռուսոն ուսուցումը դիտարկում էր ֆիզիկական, էմոցիոնալ և ինտելեկտուալ զարգացման տեսանկյունից։
Էվրիստիկան ժամանակակից աշխարհումԽմբագրել
Երկար ժամանակ ստեղծագործական ուսումնասիրման հիմքում փորձի և սխալի մեթոդներն են, հնարավոր տարբերակների որոնումը, ինսայթի ակնկալիքը և նմանօրինակ աշխատանքը: Այսպես, Թոմաս Էդիսոնը անցկացրել է մոտ 50 հազար փորձարկումներ մարտկոցը մշակելիս: Իսկ վուլկանացված կաուչուկի գյուտարարի՝ Շարլ Գուդիերի (Goodyear) մասին գրում են, որ նա խառնում էր հումքային կաուչուկը ձեռքի տակ ընկած ցանկացած նյութի՝ աղի, պղպեղի, շաքարի, ավազի, նույնիսկ ապուրի հետ: Նա մտածում էր, որ վաղ թե ուշ փորձելու է երկրի վրա գտնվող ամեն ինչ և վերջապես կգտնի հաջող համակցությունը[9]:
Էվրիստիկ մեթոդների օգտագործման հետ կապված հետաքրքրությունը հատկապես աճել է ԷՀՄ–ների զարգացմամբ[10]: Դրանցից ամենատարածվածը «Ընդհանուր խնդիրների լուծող» (PI) ծրագիրն է , որի հիմնադիրներն են Ա․ Նյուելը, Ջ. Շաուն և Գ. Սայմոնը։
Հոգեբանության զարգացման ընթացքում մաթեմատիկական և էվրիստիկ մոդելները օգտագործվել են հոգեդիագնոստիկ մեթոդիկաներ, թեստեր, կանխատեսող համակարգեր ստեղծելու համար : Օրինակ էվրիստիկական մտքի պրակտիկ ուսումնասիրության ժամանակակից ոլորտներից մեկը սխալների վերացումն է, մասնավորապես որոշումներ ընդունելու, մարտավարություն և ռազմավարություն ձևավորելու, այլընտրանքները դիտարկելու ժամանակ: Այս ոլորտում նշանավոր գործիչներ են Բեռլինի Մաքս Պլանկի գիտական հետազոտությունների ինստիտուտի տնօրեն, պրոֆեսոր Գերդ Գիգերենցերը («Ինտուիտիվ լուծումներ. Ենթագիտակցական ինտելեկտ»)[11] և տնտեսագիտության մեջ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր (2002) Դանիել Կահնմանը («Դանդաղ մտածիր, արագ որոշիր»):
Այսօրվա աշխարհում էվրիստիկ ալգորիթմները, սկզբունքներն ու մոդելները լայնորեն օգտագործվում են մենեջմենթի, կառավարման հոգեբանության, ղեկավարի հոգեբանության, տեղեկատվական տեսության, կիբեռնետիկայի, վիճակագրության և այլ առարկաներում:
Էվրիստիկայի մեթոդներԽմբագրել
Գիտական հետազոտության տրամաբանական մեթոդները և մեթոդական կանոնները, որոնք կարող են հանգեցնել նպատակին նախնական տեղեկատվության անհամապատասխանության համատեքստում և խնդրի լուծման գործընթացի կառավարման հստակ ծրագրի բացակայության դեպքում կոչվում են էվրիստիկ մեթոդներ[12]:
Խոսքի նեղ իմաստով էվրիստիկան ընկալվում է որպես խնդիրների լուծման ինտուիտիվ (անգիտակցական) մեթոդներ , այդ թվում `
- ուսուցման համակարգ, որը հիմնված է Սոկրատեսի մաևտիկայի վրա,
- նախագծման էվրիստիկ մեթոդներ,
- ինժեներական – ստեղծագործական մեթոդներ ,
- էվրիստիկ ալգորիթմ, որը ներկայացնում է խնդրի լուծման որոնման մի շարք մեթոդներ , որոնք թույլ են տալիս սահմանափակել որոնումը:
Ներկայումս մշակվում և արդյունավետորեն օգտագործվում են մի քանի տասնյակ էվրիստիկ մեթոդներ : Դրանց շարքում ունիվերսալներ չկան, և յուրաքանչյուր կոնկրետ իրավիճակում առաջարկվում է փորձել մի շարք մեթոդներ, քանի որ դրանց հիմնական նպատակը ստեղծագործական գործունեությունը խթանելն է:
Էվրիստիկ մոդելներԽմբագրել
Մարդկային մտածողությունը կարելի է պայմանականորեն բաժանել գիտակցական–տրամաբանական և ինտուիտիվ-գործնական մասերի : Ստեղծագործական գործընթացի ժամանակ երկու մտածողության ձևերը փոխազդում են ․ այդպիսի փոխազդեցության արդյունքը պրոբլեմային իրավիճակի մոդել է[13] :
Էվրիստիկայի հիմնական խնդիրը տվյալ անհատի (կամ ամբողջ հասարակության) համար նոր լուծում գտնելու գործընթացի համար էվրիստիկ մոդելի ստեղծումն է:
Նման մոդելների տարբեր տեսակներ կան։ Որպես օրինակ նշենք դրանցից մի քանիսը.
- կույր որոնման մոդելը, որը հիմնված է փորձի և սխալի մեթոդի վրա,
- լաբիրինթոս մոդելը , որում խնդիրը դիտարկվումէ որպես լաբիրինթոս , իսկ լուծում փնտրելու գործընթացը նման է լաբիրինթոսում շրջելուն:
- կառուցվածքային-սեմիանտիկ մոդելը[14]:
Էվրիստիկական գործունեության առանձնահատկություններըԽմբագրել
Էվրիստիկական մեթոդները եւ մոդելավորումը բնորոշ են միայն մարդուն եւ տարբերում են նրան արհեստական (մտածող) համակարգերից: Ներկայումս մարդկային գործունեության շրջանակը ներառում է.
- խնդրի դիտարկում;
- լուծման մեթոդների ընտրությունը եւ մոդելների ու ալգորիթմների կառուցում , հիպոթեզների եւ ենթադրությունների ձևակերպումը,
- հասկանալ արդյունքները եւ որոշումներ կայացնել:
Հարկ է նշել , որ մարդկային գործունեության կարևոր առանձնահատկությունը պատահականության տարրի առկայությունն է `անբացատրելի արարքները եւ որոշումները հաճախ հիմնվում են յուրօրինակ եւ անսպասելի գաղափարների վրա:
Էվրիստիկ գործունեության արդյունքներըԽմբագրել
Գիտության և տեխնիկայի բնագավառում առանձնացնում են էվրիստիկ (ստեղծագործական) գործունեության հետևյալ արդյունքները.
- բացահայտումը , այսինքն նյութական աշխարհի նախկինում անհայտ օրենքների, հատկությունների եւ երեւույթների բացահայտում ՝ համապատասխան փորձարարական հաստատմամբ :
- գյուտը , այսինքն խնդրի նոր և զգալիորեն տարբերվող տեխնիկական լուծում, որը հայտնի լուծումների ակնհայտ հետևանք չէ: Գյուտը վերաբերում է մտավոր սեփականության եւ պաշտպանվում է արտոնագրային օրենքով (հիմնականում արտոնագրատիրոջը գյուտի օգտագործման բացառիկ իրավունքի տրամադրման ձևով):
- նոու-հաու ( «ես գիտեմ, թե ինչպես անել»): Սույն տերմինը սովորաբար նշանակում է տեխնիկական կամ կազմակերպչական տեղեկատվություն, որը կազմում է արտադրության գաղտնիքը (ցանկացած) եւ ունի առեւտրային արժեք (նոու-հաուն չի պատկանում պետական գաղտնիքներին):
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ Բառարան տրամաբանություն: - Մ., Թումանիիտ, հր. կենտրոն VLADOS. Ա.Ա. Իվին, Ա.Լ. Նիկիֆորով: 1997 թ
- ↑ Փիլիսոփայություն. Հանրագիտարանային բառարան: - Մ.: Gardariki: Խմբագրված է Ա.Ա. Iwina. 2004 թ.
- ↑ 3,0 3,1 Փիլիսոփայական հանրագիտարանային բառարան: - Մ.: Խորհրդային հանրագիտարան: Չ. Վերանայումը. Լ. Ֆ. Իլիչեւ, Պ.Ն. Ֆեդոսեեւ, Ս. Մ. Կովալեեւ, Վ.Գ. Պանով: 1983 թ
- ↑ Նոր փիլիսոփայական հանրագիտարան `4 հատորով. Մ. Մտածմունք: Խմբագրված է Վ.Ս. Ստեփին: 2001 թ
- ↑ Գործնական հոգեբանության բառարան: - Մ.: ՀՍՏ, բերք: Ս. Յու.Գոլովին: 1998 թ
- ↑ Մեծ հոգեբանական բառարան: - Մ., Վարչապետ-Եվրոզնաք: Էդ. Բ.Գ.Մեսչերենակովա, ակադ. Վ.Պ. Զինչենկո: 2003 թ
- ↑ Ա.Վ. Խուտորի դիդակտիկ քերականություն, ստեղծագործական ուսուցման տեսությունը եւ տեխնոլոգիան: - Մ., Մոսկվայի պետական համալսարանի հրատարակչություն, 2003. 416 էջ. ISBN 5211-04710-9
- ↑ Վ.Ֆ. Ասմուս «Հին փիլիսոփայություն» - Մ .: «Ավագ դպրոց», 1976. 544 էջ.
- ↑ Уилсон М. Американские учёные и изобретатели. — М.: Знание, 1975. — 136 с.
- ↑ Pospelov D. Ա., Գործառնական կառավարման խնդիրների լուծում մոդելների համակարգի միջոցով, գիրք `XVIII դ. հոգեբանություն, կոնգրես: Սիմպոզիում 25, Մ., 1966
- ↑ «Интуитивные решения: интеллект подсознательного»։ Վերցված է 2018-03-09
- ↑ Միկելկեւիչ Վ.Ն., Ռադոմսկի Վ.Մ. Գիտական եւ տեխնիկական ստեղծագործության հիմունքները: - Ռոստով-ի դոն .-- Phoenix, 2004. - էջ 320:
- ↑ Բուշ Ջ.Ա. Գյուտարարների համար էվթուազիայի հիմունքները: CH.I - II. - Ռիգա: «Գիտելիք», 1977. - 95 էջ:
- ↑ Փիլիսոփայական հանրագիտարան: 5 տոննա - Մ.: Խորհրդային հանրագիտարան: Խմբագիր Ֆ.Վ. Կոնստանտինով: 1960-1970 թթ.
ԳրականությունԽմբագրել
- Буш Г. Я. Стратегии эврилогии. — Рига: Общество «Знание» ЛатвССР, 1986. — 64 с.
- Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. — 2-е изд. — М.: Наука, 1975. — 674 с.
- Латыпов Н.Н., Ёлкин С.В., Гаврилов Д.А. Инженерная эвристика / под.ред. А.А. Вассермана. — М.: Астрель, 2012. — 320 с.
- Латыпов Н.Н., Ёлкин С.В., Гаврилов Д.А. Самоучитель игры на извилинах / под.ред. А.А. Вассермана. — М.: АСТ, 2012. — 320 с.
- Пойа Д.Н. Как решать задачу. — М.: Учпедгиз, 1961. — 206 с.
- Пойа Д.Н. Математика и правдоподобные рассуждения. — М.: ИЛ, 1957. — 535 с.
- Пушкин В.Н. Эвристика - наука о творческом мышлении. — М.: Политиздат, 1967. — 272 с.
- Канеман Д. Думай медленно... решай быстро. — М.: АСТ, 2013. — 625 с.