Եղեգիս

Եղեգիս
Գյուղ
	Եղեգիս
	Եղեգիս գյուղը Սմբատաբերդից
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Վայոց ձորի մարզ
Համայնք	Վայոց Ձորի մարզ, Եղեգնաձորի շրջան և Շարուր-Դարալագյազի գավառ
ԲԾՄ	1580 մետր
Պաշտոնական լեզու	հայերեն
Բնակչություն	▼369 մարդ (2011)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4
	Եղեգիս (Հայաստան)
	Եղեգիս (Վայոց ձորի մարզ)
	Եղեգիս Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Եղեգիս (այլ կիրառումներ)

Եղեգիս, գյուղ Հայաստանի Վայոց ձորի մարզի Եղեգնաձորի տարածաշրջանում^[2], մարզկենտրոնից 19 կմ հյուսիս, Եղեգիս գետի միջին հոսանքի աջափնյակում։

Հայաստանի հնագույն գյուղերից է։ Բնակավայրի հին նախնական անվանումը եղել է եղեգիս։ Հելլինիստական շրջանում երբեմն հայտնի էր իր հունական արտասանությամբ՝ Էլեգիա։ Այնուհետև, արաբական տիրապետության օրոք հիշատակվում է որպես Ալգիս, հետո՝ Ալայազ անվանումով եղել է Երևանի նահանգի Շարուր-Դարալագյազի գավառի կազմում^[3]։ Վերանվանվել է նախնական հայկական Եղեգիս անվանումը 1991 թ. ապրիլի 3-ին։

Աշխարհագրական դիրք

Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին

Համայնքի վարչական տարածքը կազմում է 1372 հեկտար, որից 157 հեկտարը քաղաքացիների սեփական հողեր են, այդ թվում՝ 62 հեկտար՝ տնամերձ, 95 հեկտար՝ գյուղնշանակության հողեր։

Մնացած հողերը համայնքային են և 36 հեկտարը՝ պետական սեփականության հողեր (արոտավայրեր, խոտհարքեր)։

Գյուղը գտնվում է Վայոց ձորի մարզի Եղեգնաձորի տարածաշրջանում։ Եղեգնաձոր քաղաքից գտնվում է մոտ 18 կմ հեռավարության վրա, Երևանից՝ 135 կմ։ Այն փռված է Եղեգիս գետի ձախ ափի սարալանջին, ծովի մակարդակից բարձրությունը կազմում է 1640 մ։ Եղեգիս գյուղի մոտ կա հրեական գերեզմանատուն։

Կլիմա

Կլիման մերձարևադարձային է, ձմեռը՝ ցուրտ, ամառը՝ շոգ։

Պատմություն

Միջնադարյան Եղեգիսը Հայաստանի ամենահարուստ համայնքներից է եղել։ XIII-XIV դարերում այն եղել է իշխանանիստ ավան՝ Օրբելյանների իշխանական տոհմի նստավայրը։

Գյուղի Սուրբ Աստվածածին մատուռը կառուցվել է 1703 թվականին ավելի հին եկեղեցու ավերակների վրա, իսկ սուրբ Կարապետ, Զորաց եկեղեցիները XIII դարի կառույցներ են։ Հատկանշական է, որ Զորաց եկեղեցում է կատարվել ռազմի դաշտ մեկնող զորքի երդման և օրհնության արարողությունները։

XV դարում Լենկ Թեմուրի և այլ զավթողական արշավանքներից, այնուհետև երկրաշարժի հետևանքով ավերվել է քաղաքը։

1988 թվականին Սումգայիթյան դեպքերից հետո գյուղը վերաբնակեցվել է Ադրբեջանից բռնագաղթված հայ ընտանիքներով։ Վերականգնվել է պատմական Եղեգիս բնակավայրի անվանումը։

Բնակչություն

Ըստ Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների՝ Եղեգիսի մշտական բնակչությունը կազմել է 369, առկա բնակչությունը՝ 346 մարդ^[4]։ 1831 թ. ունեցել է Պարսկահայաստանից գաղթած 66 հայ բնակիչ և Մուղանքից գաղթած 32 թաթար^[5]` մինչև 1989 թ.: Այնուհետ բնակեցվել է Ադրբեջանից բռնագաղթած հայերով։ Եղեգիսի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում՝ ստորև.

Տարի	Բնակչություն
1831	98 մարդ	^[6]
1873	223 մարդ	^[6]
1897	412 մարդ	^[6]
1914	524 մարդ	^[7]
1926	268 մարդ	^[6]
1959	499 մարդ	^[7]
1970	884 մարդ	^[7]
1979	963 մարդ	^[7]
1989	262 մարդ	^[8]
2001	513 մարդ	^[7]
2011	369 մարդ	^[1]

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է ծխախոտագործությամբ, անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ։ Գյուղում գործում է քարի մշակման արտադրամաս։

Պատմամշակութային կառույցներ

Եղեգիսի հյուսիսարևմտյան մասում գտնվում են Եղեգիս բերդի ավերակները (Սմբատաբերդ, IX դար), արևելյան մասում՝ Սբ. Ստեփանոս (Զորաց) (XIII դար), արևմտյան մասում՝ Սբ. Աստվածածին (վերանորոգված 1703 թ.), հարավային մասում՝ Սբ. Նշան (Կարապետ) (XI-XIII դարեր) եկեղեցին, XI-XVI դարերի խաչքարեր։

Հասարակական կառույցներ

Գյուղն ունի դպրոց, բուժկետ, գրադարան, մանկապարտեզ։

Հնագիտական նկարագրություն

Տեղադրություն

Միջնադարյան գյուղաքաղաքի ավերակները մեծ մասամբ զբաղեցնում են ներկայիս Եղեգիս գյուղի տարածքը։ Գյուղաքաղաքի արվարձանները տարածվելով հասել են նույնիսկ Շատին գյուղի մոտ գտնվող պատմական Ոստինք (Հոստուն) գյուղատեղիի սահմանները։ Գյուղաքաղաքից արևմուտք բարձրադիր հրվանդանի վրա տեղակայված է Եղեգիսի անառիկ բերդը (Սմբատաբերդ)։ Եղեգիսից հյուսիս-արևելք ձորակի մեջ է Ճգնավորի քար անապատը։ Գյուղաքաղաքի տարբեր հատվածներում են գտնվում Զորաց տաճարը, Ս. Նշան, Ս. Աստվածածին, Կաթողիկե եկեղեցիները, Օրբելյանների պալատը (այժմ չկա), բազմաթիվ մահարձաններ, խաչքարեր ու տոհմական գերեզմանոցներ։ Գյուղի փողոցներում կարելի է տեսնել բազմաթիվ տապանաքարեր, խաչքարեր^[9]։

Շերտագրություն

Եղեգիսը պատմական Սյունիքի Վայոց ձոր գավառի հնագույն ու նշանավոր բնակավայրերից մեկն է։ Եղեգիս գետի կիրճի քարայրներում մարդու բնակեցման հետքերը նկատվում են դեռևս նախապատմական շրջանից։ Եղեգիսն իր երկարատև պատմության ընթացքում ունեցել է երկու ծաղկման շրջան։ X-XI դդ. դառնում է Սյունյաց գահերեց իշխանների վարչաքաղաքական կենտրոնը։ Սելջուկյան արշավանքներից հետո բնակավայրն ավերվում է։ Նոր ծաղկումը համընկնում է XIII-XIV դդ. Օրբելյան իշխանական տան կառավարման շրջանի հետ։ Նրանց օրոք են կառուցվում բնակավայրի հայտնի հուշարձանները՝ Օրբելյանների պալատը, եկեղեցիները, որոնց կից ստեղծվում են գրչության կենտրոններ։ Այս շրջանում Եղեգիսում՝ գետի ձախափնյակում մոտ մեկ դար հաստատվում է հրեական համայնքը։ XV-XVIII դդ. հիշատակությունները Եղեգիսի մասին կցկտուր են։ XVIII-XIX գյուղում հաստատվում է թրքախոս ազգաբնակչություն, որը գյուղն անվանափոխում է Ալայազ։ 1988 թ. Եղեգիսում բնակվում են Սումգայիթի ջարդերից հետո Ադրբեջանից գաղթած հայերը^[9]։

Ճարտարապետություն

Եղեգիսի տարբեր հատվածներում գտնվող պատմաճարտարապետական հուշարձաններից ուշագրավ են.

Եղեգիսի արևելյան կողմում գտնվող հայկական ճարտարապետության ինքնատիպ եկեղեցիներից մեկը՝ Զորաց (Ս. Ստեփանոս) տաճարը, որն ունի միայն Ավագ խորան և դրա երկու կողմերում ավանդատներ։ Ըստ պահպանված վիմագրի՝ կառուցել է Տարսայիճ Օրբելյանի թոռ Ստեփանոսը, XIV դ. 20-ական թթ.: Վերականգնվել է 1970-ականների սկզբներին^[9]։
Օրբելյանների պալատն այժմ գոյություն չունի, սակայն XX դ. սկզբին հայտնաբերվել էր մուտքի ճակատակալ քարը Տարսայիճ Օրբելյանի և նրա կնոջ՝ Մինա խաթունի պատկերաքանդակներով և արձանագրությամբ։ Եղեգիսում է գտնվում Օրբելյանների տոհմական գերեզմանոցը՝ յուրօրինակ քանդակազարդ տապանաքարերով ու խաչքարերով^[9]։

Գտածոներ

Տարիներ շարունակ Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարանի հավաքածուն համալրվել է հողագործական աշխատանքների արդյունքում պատահականորեն հայտնաբերված XII-XIV դդ. թվագրվող տարաբնույթ գտածոներով (խեցեղեն, մետաղե, ապակե առարկաներ, դրամներ), որոնք հայտնաբերվում են միջնադարյան գյուղաքաղաքի վրա նստած ներկայիս գյուղի և շրջակա տարածքներից^[9]։

Նշանակություն

Եղեգիս գյուղաքաղաքը միջնադարյան կարևոր քաղաքատիպ բնակավայրերից մեկն էր, որը եղել է Սյունյաց Վասակյան, ապա Օրբելյան իշխանների նստավայրը և մշակութային կենտրոնը։ Հարուստ է պատմաճարտարապետական հուշարձաններով^[9]։