Եզդիներ

Եզդիներ (ինքնանվանումը քրդ.՝ Êzîdî, էզիդի), Միջին Արևելքի իրանալեզու ժողովուրդ, լեզուն` էզդիկի (քրդերենի քուրմանջի բարբառի խոսվածք)։ Որպես հնագույն ազգ, առաջացել է Միջագետքում՝ Իրաքի տարածքում, նրանց պատմական բնօրրանը համարվում է Իրաքի հյուսիսում գտնվող Շանգալը (ավելի ճանաչելի Սինջար)։ Եզդիները չունեն պետականություն, սփռված են աշխարհով մեկ։ Ապրում են Թուրքիայում, Իրաքում (գլխավորոպես՝ Մոսուլի և Սինջարի շրջաններում), Սիրիայում, Հայաստանում, Վրաստանում, Ռուսաստանում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Կանադայում, Ամերիկայում և մի շարք այլ երկրներում։ Ոչ ստույգ տվյալներով եզդիների թիվը աշխարհում հասնում է մինչև 3 միլիոնի։

Եզդիներ
Ընդհանուր քանակ
մինչև 3 մլն
Բնակեցում
Իրաք 2 մլն Ռուսաստան 120.000 Գերմանիա 300.000 Հայաստան 60.000 Վրաստան 20.000 Flag of Syria (1930–1958, 1961–1963).svg 50.000 Ֆրանսիա 11.000 ԱՄՆ 9.000
Լեզու(ներ)
Եզդիերեն
Հավատք(ներ)
Եզդիականություն (Շարֆադին)

Լալեշը՝ եզդիների սրբավայրը

Հայաստանի Եզդիական համայնքի դրոշը

Եզդիներն իրենց կրոնը՝ եզդիականությունը, կոչում են Շարֆադին։ Եզդիներն իրենց կրոնի մասին տեղեկանում և գիտելիքներ են ձեռք բերում իրենց աղոթքներից. որոնք էզդիկի կոչվում են «կավլ» կամ ամբողջական՝ «ըլմ»։ Կավլերի (աղոթքների) լեզուն կոչվում է ադաբիերեն, որը բավականին բարդ է և գործածվում է միայն աղոթքների ժամանակ։

Եզդիականության մեջ գործում է սուրբ երրորդություն գաղափարախոսությունը՝ ի պատիվ եզդիական պանթեոնի 3 գլխավոր կերպարների՝ Տաուսե Մալակ, Շիխադի և Սլթան Էզդի (եզդ. Էզդիտե Սոր)։

Թյուր է այն կարծիքը, թե իբր Սլթան Էզդին Մուավիայի որդին է։ Մուավիան եղել է արաբ, որն ապրել է 8-9 դարերում։ Իսկ Սլթան Էզդին համարվում է լույս՝ Աստծո կողմից ստեղծված, որի համար ստույգ ժամանակաշրջան չի նշվում։

Եզդիներն իրենց ծագումից ի վեր կոչվել են 3 տարբեր անուններով՝ Մթհայրա, Ադաբի, ապա նոր Էզդի։ Շնորհակալություն կարդացողին

Եզդիական պանթեոն

Եզդիական պանթեոնը համալրված է հրեշտակներով, որոնք բոլորն էլ ստեղծվել են Աստծո լույսից և ամեն մեկին տրված է իր դերն ու պարտականությունը եզդիների հոգևոր կյանքում։ Այդ հրեշտակները եզդիների կողմից սրբացվում են և նրանց են նվիրված մի շարք կրոնական տոներ և ծիսակատարություններ։ Պանթեոնը առաջինը համալրել են յոթ գլխավոր հրեշտակները՝ Տաուսե Մալակի գլխավորությամբ, որոնց եզդիները կոչում են «մալաք»։ Եզդիական պանթեոնը համալրված է նաև այլ սրբություններով, որոնք ստեղծվել են գլխավոր հրեշտակների լույսից։ Նրանց եզդիները կոչում են «միլաքատ»:Աստված արարեց 7 գլխավոր հրեշտակներին Տաուսե Մալակիգ հետո։ Ամեն մեկին համապատասխանում է շաբաթվա յոթ օրերից մեկը։ Ստորև բերում ենք հերեշտակների արարման հերթականությունը՝ ըստ շաբաթվա օրերի.

1. Հրեշտակ Շիխսըն (ադաբիերեն՝ Դըրդաիլ)
2. Հրեշտակ Շեխուբաքր (ադաբիերեն՝ Մըքայիլ)
3. Հրեշտակ Ֆարխադին (ադաբիերեն՝ Անդիլ)
4. Հրեշտակ Շեխ Շամս (ադաբիերեն՝ Խըմշայիլ)
5. Հրեշտակ Նասըրդին (ադաբիերեն՝ Ազրահիլ)
6. Հրեշտակ Սըջադին (ադաբիերեն՝ Ջըբրահիլ)
7. Հրեշտակ Շիխադի (ադաբիերեն՝ Նուր)

Եզդիների կաստաներ

Եզդիները բաժանվում են 3 հիմնական խմբերի՝ շեխ, փիր, մրիդ։ Շեխերն ու փիրերը համարվում են հոգևոր դասի ներկայացուցիչներ և իրենց հերթին բաժանվում են մի քանի ենթախմբերի։ Շեխերի խումբը գլխավորում է Շիխադին, փիրերի խումբը՝ Տաուսե Մալակը, իսկ աշխարհիկ մրդիների խումբը՝ Սլթան Էզդին։

Արգելքներ

Ինչպես բոլոր կրոններում, Շարֆադին կրոնում ևս կան արգելքներ այդ կրոնը երկրպագող հետևորդների՝ եզդիների համար։ Դրանք են՝

1. «Դիսկա Դանե»։ Այս արտահայտությունը նշանակում է, որ արգելվում է այլազգիների հետ ամուսնությունը։ Եզդի տղան իրավունք չունի կնության առնել այն աղջան, ում ծնողները եզդի չեն։ Նույնը նաև աղջկա պարագայում է։
2. «Շարբկե Զեռին»։ Այս արտահայտությունը նշանակում է, որ ամուսնությունը խստիվ արգելվում է նաև եզդիների կաստաների միջև։ Այն է՝
3. Արգելվում է փիրերի և շեխերի միջև ամուսնությունը (նույնը հակառակը)
4. Արգելվում է շեխերի և մրդիների միջև ամուսնությունը (նույնը հակառակը)
5. Արգելվում է փիրերի և մրիդների միջև ամուսնությունը (նույնը հակառակը)
6. Արգելվում է նաև ամուսնությունը շեխերի 3 խմբերի միջև։ Այն է՝
7. Արգելվում է Ադանի (գլխավորում է հրեշտակ Շիխսընը։ Այդ խմբի մեջ են մտնում՝ Շարֆադինը, Շեյխ Բրահիմ Խտման, Շեխե Զենդին, Մուսե Սորը և այլք։ ) շեխերի և Կաթանի (գլխավորում է հրեշտակ Շեխուբաքրը։ Խմբի մեջ են մտնում Աբուբաքրը, Սորե Սորան, Շեյխ Մավին և այլք։ ) շեխերի միջև ամուսնությունը (նույնը հակառակը)։ Ամունությունը թույլատրվում է միայն խմբի ներսում։
8. Արգելվում է Ադանի շեխերի և Զարզանի (կամ Շամսանի) գլխավորում է Շեխ Շամս հրեշտակը։ Խմբի մեջ են մտնում Ֆարխադինը, Նասըրդինը, Սըջադինը և այլք։) շեխերի միջև ամուսնությունը (նույնը հակառակը)։ Ամունությունը թույլատրվում է միայն խմբի ներսում։
9. Արգելվում է Կաթանիների և Շամսանիների միջև ամուսնությունը (նույնը հակառակը)։ Ամունությունը թույլատրվում է միայն խմբի ներսում։
10. Արեգելվում է նաև փիրերի որոշ տոհմերի միջև ամուսնությունը։
11. Եզդիներին արգելվում է լինել առանց 5 ֆարզերի։
12. Արգելվում է փոխել շեխին կամ փիրին։
13. Կապույտ գույնը արգելվում է։
14. Արգելվում է վարազի միս ուտել։
15. Արգելվում է կաղամբ ուտել։
16. Արգելվում է չորեքշաբթի օրը լողանալ և սափրվել։

Գլխավոր սրբավայր և սրբավայրեր

Գլխավոր սրբավայրը պատմական բնօրրան Շանգալից 120-130 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Լալըշա Նուրանին է (Լուսապայծառ Լալըշ)։ Իր մեջ ընդգրկում է 366 սրբություն և նույնքան անգամ կոբաներ (սրբավայր) իր տարածքից դուրս, որոնք գտնվում են սրբավայրից տարբեր հեռավորությունների վրա, մասնավորապես՝ եզդիների հոգևոր կենտրոն համարվող Բաշիկ ու Բահզանում (2014 թվականի օգոստոսի 3-ին սկսված ցեղասպանության հետևանքով 21 սրբավայր պայթեցվեց այդ տարածքում), Շանգալի լեռնային հատվածում (2014 թվականի օգոստոսի 3-ին սկսված ցեղասպանության հետևանքով 9 սրբավայր այդտեղ պայթեցվեց), Մահաթում, Շեյխանում, Բաադերում և այլն։ Սրբավայրը իր տարածքում ունի 7 աղբյուրներ, որոնցից հատկապես առեղծվածային են 2-ը՝ Կանյա Սպի (Սպիտակ աղբյուր), Ավա Զըմզըմ (Զըմզըմ աղբյուրը)։

Լալըշա Նուրանին համարվում է Յունեսկոյի համաշխարհային ժառանգությունը։ Սրբավայրը այն կարևորն պատմական արժեքն է, որը հիմք է տալիս համոզվելու, որ եզդիները ծնունդ են առել հենց Միջագետքից, ապա ցրվել աշխարհով մեկ։ Լալըշա Նուրանին չէ միայն, որ վկայում է եզդիների Միջագետքում ծնունդ առնելու փաստը։ Իրաքի տարածքում գտնվող բոլոր եզդիական սրբավայրերն ու սրբություններեն են վկայում։ Թյուր է այն կարծիքը, թե եզդիները ծնունդ են առել Հնդկաստանից, ապա հաստատվել Իրաքի տարածքում։ Չկա այնպիսի պատմական հիմք, որը կապացուցի, որ եզդիները առաջացել են Հնդկաստանից։

Պատմական բնօրրան Շանգալի լեռնային հատվածում ևս կան բավական ապացույցներ, որոնք վկայում են, որ եզդիները ծնունդ են առել հենց Իրաքի տարածքում։ Մասնավորապես լեռնային հատվածում գտնվող քարանձավային հատվածները, որոնք հնագույն ժամանակներում պաշտպանել են եզդիներին թշնամիների հարձակումներից։ Այդ քարանձավները մինչ օրս պահպանվել են։

2012 թ. սեպտեմբերի 29-ին Արմավիրի մարզում բացվեց «Զիարատ» եզդիական տաճարը։ Դա առաջին եզդիական տաճարն էր եզդիների հայրենիքից (Շանգալից և սրբավայր Լալեշի տարածքից) դուրս։ 2018-ին, Ակնալիճ գյուղում կառուցվեց երկրորդ՝ ավելի մեծ Նաւթ Մերե Դիւանե տաճարը (25 մետր բարձրությամբ և մոտ 350 ք.մ. մակերեսով, ճարտարապետ Արտակ Ղուլյան)։

Կրոնական և ազգային սովորույթներ

Դավատ (հարսանիք)

Ամուսնությունը կարևոր տեղ ունի եզդիների կյանքում և եզդիական հարսանյաց արարողությունները (դավատը), ինչպես կրոնական տոները, ունեն իրենց հատուկ օրենքները, կարգ ու կանոնը։

Վերևում բացատրվեց, որ եզդիների ամուսնությունը այլազգիների և կաստաների միջև խստիվ արգելվում է։

Եզդիների հարսանյաց ծեսերի ժամանակ կա երկու շատ կարևոր արարողակարգ, որ պետք է անցկացվի։

Մար բռըն (կրոնի տեսանկյունից օրինական համարվող ամուսնություն կամ պսակադրություն). Մար բռընն ունի նույն իմաստն ու կարևորությունը եզդի ազգի համար, ինչ հայերի համար զույգերի պսակադրությունը եկեղեցում։ Իսկ ըստ եզդիական օրենքի և Շարֆադին կրոնի՝ ամուսնությունն օրինական է համարվում, երբ արարողության ժամանակ անցկացվում է այդ կարգը՝ մար բռընը։ Հնում մար բռընը համարվում էր պարտադիր պայման (իսկ այժմ այն գրեթե մոռացության է մատնվել), և նախնիներն ասում էին, որ եթե հարսանիքի ժամանակ չի անցկացվում այդ ծիսակարգը, ամուսնությունն օրինական չի համարվում։ Դա արվում է, որ զույգերն ամուսիններ ճանաչվեն նաև Աստծո առաջ թե՝ այս կյանքում, և թե՛ հանդերձյալ կյանքում։ Մար բռընի ծիսակարգն անպայման պետք է անցկացվի եզդի հոգևորականի կողմից, ով պետք է լինի պարտադիր Շիխսըն շեխերի ներկայացուցիչ, քանի որ դա թույլատրվում է միայն այդ շեխերին։ Շեխը երեք անգամ հարցնում է հարսին ու փեսային. «Դուք պատրաստ եք լինել միասին ուրախության, տխրության, աղքատության, հարստության, հիվանդության պահերին»։ Երբ զույգը այդ հարցերից հետո երդվում է իր շեխի առաջ, որ կլինեն միասին հավիտյան ուրախության, տխրության, աղքատության, հարստության, հիվանդության պահերին, շեխը դրանից հետո իր ձեռքում արդեն գտնվող յոթ տարբեր գույնի թելերն իրար է կապում, հյուսում, որից հետո աղոթում է նորապսակների համար։ Աղոթքը վերջացնելուց հետո, մաղթում զույգերին երջանկություն, որից հետո նրանք դառնում են օրինական ամուսիններ։

«Դարա Մրազա» -ն (Երջանկության Ծառ) օրհնում է. Կան շեխերի տարբեր տեսակներ, որոնցից մեկը Շեխե Դարա Մրազա-ն է։ Բացատրությունն ինքնին հասկացնել է տալիս, որ բոլոր նորապսակ զույգերը իրենց օրհնությունն են ստանում դարա մրազա շեխի կողմից՝ այցելելով վերջինիս տուն։ Առաջներում, երբ փեսայի կողմի հարազատները գնում էին հարսի տուն նրան բերելու, նախքան բուն արարողությունը սկսվելը, նորապսակները պարտադիր գնում էին դարա մրազա շեխի տուն, որպեսզի ստանային շեխի օրհնությունը։ Այդ ավանդույթն այսօր բացակայում է եզդիների մեջ կամ հազվագյուտ հանդիպող է, քանի որ եզդիները ցրվել են աշխարհով մեկ, և շատ տեղերում չես գտնի այդ շեխերի ներկայացուցիչներին, որպեսզի այցելես նրանց օջախ (տուն) և ստանաս վերջինիս օրհնությունը:Վերը նշված այս արարողակարգերը, չնայած 21-րդ դարում գրեթե մոռացության են մատնվել, սակայն շատ կարևոր են համարվում։

Հարսանեկան ծիսակատարության ժամանակ կարևոր նշանակություն ունի նաև զարդարված ծառի ճյուղը, որը պարեցնում է ազաբ եղբայրը (նրա ներկայությունը կարևորվում է)։ Մի քանի երիտասարդ՝ ազաբ եղբոր գլխավորությամբ գնում են ծիրանենու դաշտերից գողանում այդ ծառի ճյուղը, որից հետո բերում են փեսայի տուն և երեկոյան զարդարում տարբեր տեսակի մրգերով և այլ քաղցրավենիքներով։ Կարևոր է նշել նաև, որ այդ ծառի ճյուղը չպետք է կտրվի ինչ-որ գործիքով՝ միայն համատեղ ուժ գործադրելով պետք է այն կոտրել։ Այդ ճյուղի մեջտեղի հատվածում, ճյուղը ամբողջությամբ զարդարելուց հետո, կապվում է մի գունավոր կտոր (միայն՝ ոչ կապույտ):Դրա նպատակն այն է, որ առավոտյան ազաբ եղբայրը ճյուղը բոլոր հավաքվածների մեջ պարեցնի, ամեն մեկը նորապսակներին երջանկություն մաղթելով՝ սրտի ցանկությամբ իր նվիրատվությունը թողնի այդ կտորի մեջ։

Եզդիների մեջ դեռևս պահպանվել է հայրական տանից օժիտ բերելու ավանդույթը։ Դա դարերի խորքից եկած ավանդույթ է և նույնիսկ առկա է եղել հին հնդկացիների մեջ։ Օժիտի մեջ հատկապես կարևորվում է հարսի ընտանիքի կողմից պատրաստված և նորապսակներին նվիրած բարձը։ Այդ բարձը խորհրդանշում է մինչև խոր ծերություն միասին մի բարձի ծերանալու իմաստը։

Երբ նորապսակներն արդեն գալիս են փեսայի տուն, այնտեղ, նախքան տուն մտնելը, դրսում ավանդական դհոլ զուռնան է հնչում, և մինչ բոլոր մասնակիցները պարում են, այդ ընթացքում փեսան հարսին թողնում է ներքևում, իսկ ինքը բարձրանում է մի ինչ-որ բարձր տեղ, որտեղ արդեն գտնվում է ազաբ եղբայրը։ Ազաբ եղբայրը, ներքևում գտնվողներից մեկի հետ պայմանավորվելով, այն բարձը, որ բերվել էր հարսի տանից, երեք անգամ գցում է ներքև իր ընկերոջը, ով իր հերթին նորից ետ է ուղարկում վերև, և այդպես երեք անգամ, իսկ վերջին երրորդը՝ ազաբ եղբայը բարձը բռնում է և իր մոտ պահում։ Նշենք նաև, որ ամեն անգամ ներքևից բարձը վերև տալով՝ ազաբ եղբայրը այն բռնում է, խփում փեսայի գլխին, ապա նոր գցում ներքև, այդպես երեք անգամ։ Այդ գեղեցիկ ծեսը անցկացնելուց հետո, փեսան իր ձեռքում գտնվող երեք կարմիր խնձորներով խփում է ներքևում գտնվող իր հարսնացուի գլխին (հիմնականում առաջին խնձորն է գցում հարսի ուղղությամբ, իսկ մնացած երկուսը այլ ուղղությամբ)։

Խնձորով հարսին գլխին խփելու այդ արարողակարգը միշտ հետաքրքրել է այլազգներին, և նրանք դա դարձրել են կարծես լեգենդ։ Մարդիկ այնքան են հիանում այդ ծիսակարգով, որ նույնիսկ լսելով եզդիների հարսանիք է ինչ-որ մի գյուղում (կամ քաղաքում), գալիս են այդ պահը տեսնելու։ Շատերը ասում են, թե հարսին խնձորով խփելը կապված է Ադամի և Եվայի դրախտից արտաքսման հետ։

Բայց ոչ։ Ըստ Շարֆադին կրոնի՝ Ադամին երբ դրախտից վտարում են, պատճառը խնձորը չէ, ցորեն են տալիս և դուրս հանում, իսկ խնձորով հարվածելու այս ծիսակարգը բնավ էլ կապ չունի այդ վարկածի հետ։ Երբ փեսան խնձորով հարվածում է (հարվածելը չափազանցված է, ուղղակի վերևից ցած է գցում հարսի ուղղությամբ) հարսի գլխին, դա անում է, որպեսզի ամբոխի միջից բոլորին ցույց տա իր էակին։ Ինչպես յուրաքանչյուր ազգի համար է, այնպես էլ եզդիների դեպքում հարսանյաց արարողությունը կատարվում է ըստ իրենց եզդիական ավանդույթի և սովորույթի։ Հնում բավականին տարածված ավանդույթ էր, որ հարսանիքներին իգական սեռի ներկայացուցիչները ազգային տարազ հագնեին։ Հարսանյաց արարողություններն անկացվում են միմիայն եզդիական երաժշտության ներքո, և պարում են մի շարք պարեր (հատկապես տարածված պար է յուրաքանչյուր հարսանիքում գովանդը, դանդաղ գովանդը (գովանդա գրան), թակ պարը, բշերին և այլն)։ Վերջում նշեմ նաև, որ առաջ (մինչև 90-ականները) փեսայի ծնողները հարսի համար գլխագին էին տալիս, որը կոչվում էր «կալըմ» (կամ կալեմ)։ Այժմ այդ ավանդույթը չի գործում, փոխարենը կա նմանատիպ մեկ այլ ավանդույթ, որը կոչվում է «հարեկրըն»։ Հարեկրընը կարող է անցկացվել և՛ հարսանիքի ժամանակ հարսի տանը, և՛ նախքան հարսանիքը, երբ նշանադրությունն է տեղի ունենում։

«Սոնատ» (Թլպատում)

Թլպատումը եզդիների մոտ ունի նույն կարևորությունը, ինչ քրիստոնյաների համար մկրտությունը։ Եզդիների շրջանում թլպատվում են բոլոր նորածին տղաները և դա կրոնական կարևորագույն սովորույթներից է համարվում։ Թլպատման արարողակարգն առկա է նաև շատ այլ ազգերի մոտ, հատկապես մուսուլմանների։ Թլպատումը շատ կարևոր արարողակարգ է եղել նաև հին եգիպտացիների մոտ և այդ ավանդույթն անցկացվում էր փարավոնների և քրմերի կողմից։ Որոշ երկրներում թլպատումն ուղղակի սեռական օրգանների հիգիենայի պահպանման նպատակով է արվում, սակայն եզդի ազգի մոտ դա ավելին է նշանակում, քան ուղղակի հիգիենայի պահպանում։ Թլպատումը խորհրդանշում է եզդի երեխայի մուտքը կրոնական կյանք։

Թլպատումը, պետք է անցկացվի միմիայն Շիխսըն շեխի ներկայացուցչի ներկայությամբ, ով մինչև արարողակարգի վերջանալն աղոթում է երեխայի համար։ Թլպատումը մինչ օրս սրբազան պարտականությամբ պահպանվել է Իրաքի եզդիների շրջանում, ինչը չի կարելի ասել Հայաստանում կամ Ռուսաստանում բնակվող եզդիների պարագայում։ Եթե մենք ասում ենք թլպատման արարողակարգն անկացնում է Շիխըսն շեխի ներկայացուցիչը, ապա դա չի նշանակում, որ ինքն իր ձեռքով է այն իրագործում։ Դա մեղք է համարվում իր կողմից։ Շեխը պետք է միայն աղոթի և իր աղոթքների շնորհիվ երեխան մուտք գործի Շարֆադին կրոն և դառնա եզդի։ Թլպատումն իրագործում է քիրվան (եզդիներն ասում են քրիվ)։ Քիրվա է կոչվում նա, ով գլխավոր մասնակիցն է (շեխից հետո) թլպատման արարողությանը և երեխային իր գիրկն է առնում, շոյում, որպեսզի նա չվախենա և ապա սկսվում է վիրահատությունը։ Եզդիները նրան անվանում են նաև քրիվե խունե։ Դրանից հետո քիրվայի և երեխայի ընտանիքի անդամների միջև ազգակցական հարաբերություններ է ձևավորվում։ Քիրվայությունը հատկապես մեծ նշանակություն է ունեցել հայերի և եզդիների շրջանում 18-19-րդ դարերում։ Խաչատուր Աբովյանը 1946 թ-ին իր «Եզիդներ» հոդվածում գրում է. «Քիրվա բառը երկու ժողովուրդների մոտ էլ հարազատ եղբոր ուժ ուներ»։

«Բսկ»

Երբ եզդի մի ընտանիքում արական սեռի երեխա է ծնվում ու նրա գլուխն արդեն մազակալում է, ծնողներն իրավունք չունեն կտրել մազերը, մինչև հոգևորականն իր ձեռքով չկտրի նորածնի մազերից մի փոքր փունջ (սովորաբար ամենաերկարավուն մազն է հեռացվում շեխի կողմից)։ Բսկը դա նորածնի առաջին մազահեռացումն է շեխի կողմից։ Բսկի ծիսակատարությունն իրավունք ունեն անցկացնել բոլոր շեխերի ներկայացուցիչները, եթե համարվում է տվյալ ընտանիքի հոգևորականը։

Իսկ ընդհանուր առմամբ բսկը բաժին է հասնում Շեխ Շամս շեխի ներկայացուցչին։ Սա շատ կարևոր արարողակարգ է և մինչ օրս անկացվում է աշխարհասփյուռ եզդիների շրջանում։ Շեխը գալիս է երեխայի տուն, երեխայի հայրը կամ մայրը երեխային գիրկն են առնում, սփոփում, որպեսզի նա չհամառի և չվախենա, իսկ այդ ընթացքում շեխը աղոթում է և դրա հետ մեկտեղ մկրատով կտրում նրա մազերից մի փոքրիկ փունջ։ Ինչպես բազմիցս նշվել է, եզդիները համարվում են նաև արևի ժողովուրդ (արևը խորհրդանշում է հրեշտակ Շեխ Շամսի պատկերը և համարվում է կարևոր խորհրդապետկեր), այդ իսկ պատճառով անկացվում է բսկի ծիսակատարությունը։

Շին (թաղում)

«Կալըբ ժը ախե բույա, ախ ժի վե բվա, թանե ռոհո նա մրիյա» (մարմինը ստեղծվել է հողից և հող էլ կդառնա, միայն հոգին է հավերժ)... Յուրաքանչյուր եզդի զավակի պարտքն է (նույնը ծնողի դեպքում է, բայց Աստված մի արած թե, որ ծնողը տեսնի իր որդու մահը), որ ձեռնամուխ լինի ծնողի (ների) մահվան արարողությունը կարգ ու կանոնով անցկացնելուն (ըստ Շարֆադին կրոնի), որպեսզի հանգուցյալը կարողանա անցնի «Փրա Սալատե» (այն կամուրջը, որը իրար է կապում հանդերձյալ աշխարհն ու այս աշխարհը)։ Այսինքն՝ զավակը իր ծնողի(ների) մահվան արարողակարգը ըստ կարգի անցկացնելուց հետո, դա անում է, որպեսզի հանգուցյալ ծնողը անցնի այդ կամրջով հանդերձյալ աշխարհ։ «Փրա Սալատ» -ը հանդերձյալ աշխարհի և այս աշխարհի կենտրոնն է։

Պարտադիր պայման է, որ թաղման ժամանակ ներկա գտնվեն եզդիների հոգևոր դասի ներկայացուցիչները (շեխն ու փիրը)։ Յուրաքանչյուր եզդի ընտանիք կամ գերդաստան ունի իր և՛ շեխը, և՛ փիրը, որն ընտրվում է ըստ հատուկ արարողակարգի, որը կոչվում «Դաստ Դամըն» (ձեռք մեկնեց ինձ)։ Երբ շեխը (կամ փիրը) և մրիդը (աշխարհիկ դաս) կանգնում են իրար դեմ-դիմաց, վկան հարցեր է տալիս, և երկու կողմի ներկայացուցիչներն ամեն հարցին 3 անգամ պատասխանում են «մըն կաբուլա» (ինձ համար ընդունելի է), դրանից հետո միայն հոգևոր դասի ներկայացուցիչը դառնում է իր մրիդի հոգևորականը (շեխ կամ փիր), որը էզդիկի կոչվում է «ֆարզ»։ Ուրիշ ընտանիքի շեխը կամ փիրը իրավունք չունի ներկա գտնվելու մյուս ընտանիքի թաղման արարողակարգին (միայն որպես անհատ կարող է մասնակցել)։

Շեխը և փիրը պարտավոր են թաղման արարողությունն անցկացնել ըստ իրենց վերապահված կանոնի։

Այն օրը, երբ մարդը մահանում է, հենց նույն օրը պարտադիր պետք է մատաղ արվի «կորբանա Նասըրդին» ( Նասրդինի մատաղը։ Նասրդինը մահվան հրեշտակն է և առնում է հոգին։ Նասրդինը մտնում է շաբաթվա 7 օրերի մեջ և նրան բաժին հասած օրը ուրբաթն է)։ Թաղման արարողությունը եզդիների մոտ տևում է 3 օր (հնում 1 օր էր և Իրաքի եզդիները այժմ էլ հետևում են այդ հնագույն սովորույթին) և այդ 3 օրվա ընթացքում ամեն օր շեխը և փիրը պետք է հանգուցյալի հոգու հանգստության համար աղոթեն՝ «Կավլա բեժըն»։ 3-րդ օրը առավոտյան վաղ (մենք ասում ենք «Ստայրա Սվեռա»)՝ նախքան արևի դուրս գալը, հանգուցյալի ջրով մաքրագործման կամ սրբագործման արարողությունն է կատարվում։ Երկու հոգևորականները՝ շեխն ու փիրը, հանգուցյալի մարմինը «մոր դկն» (մաքրագործում են) և միայն դրա իրավունքը ունեն հոգևորականները։ Չի թույլատրվում նույնիսկ ամենամոտ հարազատներին), որպեսզի նրան այն աշխարհ ճանապարհեն մաքուր։ Երբ այդ արարողակարգն էլ է անցկացվում, դրանից հետո նույն շեխն ու փիրը արդեն սուրբ մարմինը «Քաֆան» են անում (մարմինը պատում են սպիտակ փաթաթանով)։ Ինչպես ասվում է Մալակ Ֆարխադին (հրեշտակ Ֆարխադին) աղոթքում, քաֆանը պետք է լինի կամ 11.5 մետր կամ 13.5 մետր։ Երբ արդեն մարմինը պատվում է սպիտակ փաթաթանով (քաֆան), դրանից հետո, այլևս, ոչ ոք իրավունք չունի դիպչի հանգուցյլալի մարմնին. դա մեղք է համարվում։

Երրորդ օրից հետո (ինչպես նշվեց հին ժամանակներում հանգուցյալին մեկ օր էին պահում, բայց երբ եզդիները ցրվեցին աշխարհով մեկ, շատերը չէին կարողանում 1 օրվա ընթացքում մասնակցել իրենց հարազատների թաղման արարողությանը, դրա համար հարգելի պատճառներով հանգուցյալին պահեցին արդեն 3 օր) հանգուցյալին հանձնում են հողին։ Նախքան դագաղը ամբողջությամբ փակելը, կա ևս մեկ պարտադիր քայլ, որը պետք է արվի հոգևորականի կողմից։ Շեխը կամ փիրը (նայած թե ով է հանդիսանում այդ պահին հանգուցյալի հանդերձյալ կյանքի եղբայրը)՝ «Բրե Ախրատեն» (հանդերձյալ կյանքի եղբայր), իրականացնում է իր վրա դրված վերջին քայլը, որին եզդիները կոչում են մեկ բառով «Գրիվան» (իր ձեռքերով 3 անգամ հանգուցյալի գլխամասի սպիտակ փաթաթանը բացում է և նորից կապում։ Այդպես 3 անգամ և վերջին երրորդը կապելուց հետո այլևս չի բացում)։ Դրանից հետո միայն դագաղը ամբողջությամբ փակում են և թաղում։ Երրորդ օրը՝ թաղման ժամանակ, գերեզման են տանում նաև «Հաֆթ (7) նան» (7 թիվը խորհրդանշում է 7 հրեշտակներին և քաթան էլ պետք է պատրաստվի 7 համերով) կոչվող գաթան, որը բաժանվում է գերեզմանում գտնվող բոլոր մարդկանց միջև՝ հանգուցյալին հողին հանձնելուց անմիջապես հետո։ Երբ հանգուցյալին իջեցնում են իր «հավերժ տունը», շեխը կամ փիրը կանգնում է գերեզմանի գլխավերևում՝ հայացքով դեպի Արևելք, և աղոթում է հանգուցյալի հոգու հանգստության համար մինչև գերեզմանը վերջնական տեսքի բերելը։

Երբ արդեն մահացածին թաղում են և գերեզմանը վերջնական տեսքի բերում, 2 քար են վերցնում (քարը պետք է լինի աղյուսե) և 3 անգամ բարձրացնում ու իջեցնում և երրորդ անգամ իջեցնելուց հետո, այլևս չեն բարձրացնում և թողնում են գերեզմանի վրա։ Այդ քարերին կոչում են «Կելըկ»։ Հանգուցյալին հողին հանձնելուց հետո, հարազատները և բոլոր թաղմանը մասնակից մարդիկ ետ են վերադառնում մահացածի տուն, որտեղ նրա հարազատների կողմից «Խեր» է տրվում (հոգեհաց)։ Սեղանի շուրջ հավաքված ամբոխը՝ շեխի գլխավորությամբ, մահացածի հարազատներին իր ցավակցություներն է հայտնում և սգավորներին հույս են տալիս։ Հանգուցյալին հողին հանձնելուց հետո, կա ևս մեկ արարողակարգ թաղման հետ կապված։ Անպայման տան անդամները պետք է 3 օր իրար հետևից գնան գերեզման և մահացածի շիրիմին «Ճրա վեխըն» ( կրակ վառեն)։ Դա արվում է նրա համար, քանի որ մենք համարվում ենք նաև արևի ժողովուրդ (արևը դա մեր կրոնական համակարգում սիմվոլ է, ինչպես խաչը քրիստոնեաների դեպքում)։ Այդ արարողակարգը անցկացնելուց հետո, ընդհանուր առմամբ լինում է արդեն 6 օր (3 օր պահում են մահացածին և նոր թաղում և 3 օր էլ նրան հողին հանձնելուց հետո շիրիմին կրակ ենք վառում՝ այդպիսով հասկանալի է դառնում, որ 3 օր է արդեն հողին է հանձնվել)։ Նոր մահացածի թաղման ամբողջ արարողակարգը հավուր պատշաճի անկացնելուց հետո միայն, տան անդամները 7-րդ օրը նորից սեղան են գցում և հոգեհաց տալիս՝ ավարտին հասցնելով իրենց վրա դրված պարտավորվածությունը։ Նրա մահից մեկ տարի անց, երբ լրանում է արդեն մահվան մեկ տարելիցը, նորից պետք է մահացածի տան անդամները իրենց հանգուցյալի հոգու հանգստության համար հոգեհաց տան, որը կոչվում է «Խերա Սարե Սալե» (մեկ տարելիցին նվիրված հոգեհաց)։

Ցեղասպանություն

19-րդ դարի 40-ական թվականներ (1840-ական թվականներ)

19-րդ դարի 40-ական թվականների հենց սկզբին եզդիների նկատմամբ կրկին ջարդեր իրականացվեցին։ Հայազգի նշանավոր գրող Խաչատուր Աբովյանը, ով լավատեղյակ էր եզդիների բարքերին, սովորույթներին, գրում է. « Եզդիներին ու քրդերին չպետք է երբեք նմանեցնել միմյանց։ Նրանք իրարից տարբերվում են նախևառաջ կրոնական պատկանելիությամբ, բարքերով ու սովորույթներով, մյուս ազգերի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքով, աշխատասիրությամբ և ազնվությամբ, խիզախությամբ և աներկյուղությամբ։ Եզիդ անունը ահ էր ներշնչում բոլոր ասիական ժողովուրդներին և նույնիսկ գիշատիչ արաբներին»։

1840-ական թվականներին քրդերը, դաժանաբար վարվելով Թխոմայի ասորական համայնքի հետ, ոչ պակաս դաժանությամբ են վարվել են տեղի եզդիական համայնքի հետ, որը ջերմ հարաբերությունների մեջ են եղել ինչպես ասորական, այնպես էլ՝ հայկական համայնքների հետ։ Թխոմայի ազգային փոքրամասնությունները քրդական յաթաղանի զոհ են դարձել, քանի որ նրանք հրաժարվել են ենթարկվել Բոհտանի մեծ էմիր Բեդեր խան բեյին, ով, լավ տեղեկացված լինելով նրանց բարիդրացիական հարաբերություններին, առաջարկել էր նրանց իրեն միանալ։ Կտրուկ մերժում ստանալով՝ գազազած Բեդեր խանը սկսել է հաշհվեհարդար տեսնել նախ՝ ասորիների, ապա՝ եզդիների հետ։ Միանգամայն համոզված կարելի է ասել, որ ասորիների և եզդիների կոտորածն իրականացվել է նույն ձեռագրով։ Քրդերն առաջնորդվում էին բարբարոսական մի նշանաբանով. «Ով մեզ հետ չի, նա մեր թշնամին է»։

1843 թվականի մայիսին մի կողմից Բեդեր խանը, մյուս կողմից Նուրալլահ բեկը մեծաքանակ զորքով հարձակվել են Թխոմա լեռնագավառի վրա՝ շրջափակելով Թխոմա գավառը, փակելով դեպի եզդիներ տանող ու բերող բոլոր ճանապարհները՝ քուրդ մարդասպանները սկսել են իրենց գործողությունները՝ եզդիների ջարդը։ Մարդասպանության մեջ արդեն հմտացած քուրդ խոլամները հողին հավասարեցրին ամբողջ Թխոման՝ դարերով կառուցված շինություններ, խանութներ, տներ, սրբավայրեր։ Քուրդ դահիճները ջարդը սկսել են տղամարդկանցից։ Իրար կապելով բոլոր առողջ, երիտասարդ եզդի տղամարդկանց՝ դուրս են բերել գավառից և գլխատել։ Այդքանով չբավարարվելով՝ նրանք նավթ են լցրել դիակների վրա և այրել, որպեսզի հետքեր չմնան։ Այնուհետև հերթը հասել է երեխաներին, ծերերին։ Ոչնչացվել են բոլորը։ Խոլամները սվինահարել են մեկ-երկու ամսական երեխաների, սրով բացել են հղի կանանց որովայնները՝ վիճով միմյանց հետ, թե երեխան աղջի՞կ է, թե՞ տղա։ Հայ հայտնի պատմաբան Հայկ Ղազարյանը Թխոմայի եզդիների ջարդը համեմատել է Դանթեի դժոխքի և Պոմպեի վերջին օրվա հետ, սակայն առանց երկրաշարժի։

Հրամանատարության թույլտվությամբ քուրդ խոլամները բռնաբարել և ստորացրել են քուրդ աղջիկներին, շատերին էլ տարան իրենց մոտ՝ պահելով իբրև հարճեր, ոմանց վաճառել են՝ իբրև ստրուկներ։ Երբ մի խոլամ իր հսկողության տակ մի քանի գերի էր ունենում, ապա մեկ- երկուսին մի քանի մանաթով վաճառում էր։ Այսպես Թխոմա գավառը գրավվեց, եզդի բնակչությունը հիմնովին բնաջնջվեց, քուրդ բարբարոսները հաղթանակի հասան։ Այս մասին հայազգի պատմաբան Հ. Ղազարյանը գրել է. «Ավարտվեց ասորի, եզդի ժողովուրդների գողգոթայի առաջին շրջափուլը, որը մեր կարծիքով ցեղասպանության սկիզբն էր Թուրքիայում։

Մեծ լուսավորիչ Խաչատուր Աբովյանը, ով «հակառուսականի», «հակացարականի» մեղադրանքով Սիբիր աքսորվեց, իր 1846 թ-ի «Եզիդներ» հոդվածում գրում է. «Եզիդներին վիճակվեց ավելի սոսկալի ճակատագիր, որովհետև ստիպված եղան հրաժարվել իրենց հավատից։ Հերոսաբար կռվում էին նրանք բոլոր ժողովուրդների համար էլ, նվիրական սեփականության համար էլ, և բազմաթիվ զինվորներ կնքել են իրենց մահկանացուն՝ նահատակվելով հայրենի հավատի համար, մյուսները ստիպված եղան ընդունել մահմեդականություն և դրա համար ազատություն ստացան։ Միայն քչերը փրկվել են՝ փախչելով Պարսկաստան, Թուրքիայից դեպի հյուսիս -արևելք գտնվող երկրներ և Ռուսական Հայաստան, որտեղ նրանք Ռուսաստանի օրհնյալ օրենքների ներքո վայելում են կատարյալ բարօրություն՝ միանգամայն ազատորեն դավանելով իրենց կրոնը»

2014 թվականի եզդիների ցեղասպանություն

2014 թվականի օգոստոս ամիսը եզդիների մի քանի հազարամյա պատմության սև էջերից է։ Օգոստոսի 3-ից սկսած Իրաքի Հանրապետության Շանգալ եզդիաբնակ մարզում «Իսլամական պետություն» կոչվող հրեշների ձեռքով տեղի է ունեցել եզդի ժողովրդի ցեղասպանություն։ Եզդիներով բնակեցված Սինջարը կամ, ինչպես ընդունված է եզդիների մեջ ասել, Շանգալը, պատմական կարևորագույն նշանակություն ունի եզդիների համար։ Այստեղ են գտնվում տասնյակի հասնող եզդիական սրբավայրեր և այլ պատմական հոգևոր և մշակութային արժեքներ։ Միջնադարյան խալիֆայություն հաստատելու ճանապարհին «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորումը եզդիների հայրենիք համարվող Շանգալում իրականացրել է եզդիների ցեղասպանություն։ Հազարավոր անմեղ եզդիների թրատել են, գնդակահարել և սովամահ արել։ Ժողովրդի մի մասին ֆիզիկապես են ոչնչացրել, երեխաներին ու ծերերին՝ տեղահանել արել և բնաջնջել սարերում, իսկ կանանց ստրկացրել են։ Գերեվարված երեխաներին պահել են մեկուսի վայրերում և ստիպել, որ դավանափոխ լինեն և իսլամ ընդունել։

Օգոստոսի 3-ից սկսած՝ ցեղասպանության մղձավանջը ստիպում է Շանգալի եզդիներին բռնել անհայտության ճանապարհը՝ ահաբեկիչների ճիրաններից փրկվելու համար։ Ավելի քան 450.000 եզդի դարձել են փախստական, 100, 000-ից ավելին մի քանի օր շարունակ թաքնվել են Սինջարի լեռներում՝ մնալով առանց սննդի և ջրի։ Շոգի, քաղցի ու ծարավի պայմաններում շատ երեխաներ չդիմացան և իրենց մահկանացուն կնքեցին լեռներում՝ իրենց ծնողների աչքի առաջ։ Մայրերը ստիպված իրենց երակներն էին կտրում, որ գոնե իրենց արյունով հագեցնեն երեխաների ծարավը։ Զարմանալին այն է, որ այս ամենը կատարվել է այսօր՝ 21-րդ դարում, քաղաքակիրթ աշխարհի աչքի առջև, որը, բացի դատապարտելուց, որևէ այլ քայլի չի դիմում, այնինչ վճռական լինելու դեպքում հազարավոր երեխաների կարելի էր փրկել մահվան ճիրաններից։

Նյութի աղբյուր՝ Ռոման Ավդոյան «Եզդի ազգի ցեղասպանությունները կամ Շանգալի մղձավանջը», Անկյունաքար, Երևան, 2015, ԳԱԱ, ՀԱԳ, Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան

Հայկ Ղազարյան «Օսմանյան բռնապետության ներքո ապրող հայ և մյուս ժողովուրդների ցեղասպանության պատմությունը 1453-1922 թվականներ», Էդիթ Պրինտ, Երևան, 2010, ԳԱԱ, ՀԱԳ, Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան,

Ռոման Ավդոյան, «Եզդի ազգի կրոնն ու ազգային սովորույթները», Անկյունաքար, Երևան, 2016, ԳԱԱ, ՀԱԳ, Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան

Եզդիների պատմություն

Եզդի ժողովուրդը ունի արիական ծագում և, լինելով արևապաշտ՝ աշխարհի ամենահին ազգերից է, Մալաքե Թաուսի ժողովուրդ, որի կրոնը Շարֆադինն է։ Եզդիները առանձին էթնիկական միավոր են և կապ չունեն որևէ այլ ազգի հետ, իսկ լեզուն պատկանում է հնդեվրոպական ընտանիքի իրանական լեզվախմբին /էզդիկի/։ Եզդիների աստվածը գերբնական ուժով օժտված Խուդեն է, որը համարվում է տիեզերքի արարիչը։ Ըստ եզդիների ազգային օրենքների՝ եզդին ծնվում է եզդի. և ոչ մի այլազգի ներկայացուցիչ չի կարող եզդի լինել։ Այն թյուր կարծիքը, թե իբր եզդիները եղել են զրադաշտականներ՝ սխալ է։ Զրադաշտը եղել է կրոնական քարոզիչ /ազգությամբ պարսիկ, ապրել է մ.թ.ա. 635 թվին և կապ չունի եզդիների հետ/։ Եզդիներին յազատների հետ կապելը նույնպես սխալ է։ Յազատը հին իրանական աստված է, որը ծնվել է մ. թ. ա. 3000 տարի առաջ։ Սխալ է նաև Եզդ քաղաքը եզդիների հետ հարաբերելը, քանի որ եզդիները երբևէ չեն ապրել այդ քաղաքում։ Հիշենք, որ «ըզդայի» նշանակում է «ես տվեցի», որը ոչ մի կապ չունի եզդի անվան հետ։

Ոմանք եզդիներին նույնացնում են քրդերի հետ։ Դա նույնպես ճիշտ չէ։ Քուրդ իրանական որոշ լեզուներում նշանակում է հովիվ։ Քրդերը ձևավորվել են 10-12-րդ դարում, հետևաբար նրանք կապ չունեն եզդիների հետ։ Այդ բոլոր կարծիքներից և ոչ մեկը չի կարող լինել Կարմիր Սուլթան Եզիդ և ոչ էլ որևէ առնչություն ունի վերջինիս հետ։ Այդ վարկածները զուրկ են պատմական հիմքից։

Հայաստանը միակ երկիրն է, որտեղ կա 23 դպրոց եզդիերեն լեզվի և գրականության ուսուցմամբ /1-9 դդ./, տպագրվել և տպագրվում են եզդիերեն դասագրքեր և գեղարվեստական գրքեր, «Էզդիխանա» լրագիրը, օրական կես ժամյա եզդիերեն ռադիոհաղորդում։ Հայաստանում գործում է եզդիական մեկ ազգային միությունը և մի քանի եզդիական հասարակական կազմակերպություններ, ովքեր լայնամասշտաբ աշխատանքներ են տանում եզդիների իրավունքների, կրոնի, մշակույթի և ազգային ինքնության ուղղությամբ։ Այնուամենայնիվ եզդիների հայրենիքը համարվում է Իրաքը։ Մեր հիմնական սրբավայրը գտնվում է Իրաքի տարածքում։

Եզդի Ժողովրդի եղեռն Օսմանյան Թուրքիայում 1915-1918 թվականներին

Ըստ տարածքային շրջանների, սպանվածների պատկերը հետևյալն է.

1. Ներկայիս Իրաքի հյուսիսային մաս՝ Եզդիստանի տարածք, որի մեջ մտնում են Սինջար /Շանգալ/, Սինուն, Գոբալ, Դըգուր, Գալի Ալի Բագե, Դհոկ, Զորավա, Կարսե ու Բարե, Սիբա, Թըլիզեր, Թըլզաֆե, Խրբադե Կավալա, Գըրզարկ, Ռմբուսի, Շարոկ, Թըլկազաբ, Թըլբանտա, Կոջո, Խոտըմի, Ռնդավա, Ամադիա։ Վերը նշված գյուղերում սպանվել է մոտ 200 հազար եզդի։
2. Արևմտյան Հայաստանի Վանի նահանգի Խանասորի /Խավասորի/ դաշտերում սպանվել են մոտ100 հազար եզդի։ Եվս 100 հազար սպանվել են շրջակա գյուղերում՝ Ավաղ, Ախուրիկ, Աջալի, Արճակ, Բեգրիբ, Հավասի, Բեջարմո, Բերտիս, Գիադին, Գոնդուրմա, Զևա, Դերջամադա Ժերին, Դերջամադա Ժորին, Դուավան, Ղնդի, Էրջիս /Արճեշ/, Թոնդուրակ, Խաչան, Խոջաղշլաղ, Խասամիայն, Կուջապնար, Կարակալը, Կիրատո, Կոլզոտ, Կյուչեք քեյ, Մերվանե, Մոլլահասան, Մուչա, Մուրադին, Յարըմկա, Նոշար, Շահմանիս, Շերեֆխանե, Շիկեֆտի, Չալդրան, Չրաղ, Չիբուխլու, Պշիկումբաթ, Ջանիկ, Սարայ, Տիմար /Թիմար/, Ուստե, Օրենե և այլն։
3. Մուշի /Կավանե քերե/, Ավախե, Դիարբեքիր /Դաշտա Բըշերի/, Մարդե Խազալիե /Խարզա/, Ջզիրե նահանգների Ազըկա Ժերին, Ազըկա Ժորին, Ալկա, Բազիդանե, Բասմուտե, Բախըմս, Բերկլե, Գալիե Զիլան, Գեդուկե, Դուշա, Երեդ, Զախորաե, Զեիկ, Զերինե, Խնուս, Կախարինե, Կավրզոյե, Կոբոլդոր, Կորխե, Ճներիա, Հադունա, Հաջրե, Հասկտիվա, Մայմունիե, Շըմզե, Շկավտա, Ջնասկար, Ռամե, Ֆըրկիրա և այլ գյուղերում սպանվել են 60 հազար եզդի։
4. Էրզրումի նահանգ /Բայազետի-Ալաշկերտի գավառ/, Օրթըլա, Դիադին և այլ վայրերում սպանվել են մոտ 7 500 եզդի։
5. Կարսի մարզ. Կարսի գավառի Օզըրլու /Օղուզլու/, Ալաջայի ձորում սպանվել են մոտ 5 հազար եզդի։
6. Կարսի մարզի Կաղզվանի գավառի Կակաիզմանի Կոլպե /Կողբ/ վայրում սպանվել են մոտ 3 հազար եզդի։
7. Կարսի մարզի Դիգորի գավառում, 70 գյուղերի՝ Ալաշգըր, Ալաշկերտ, Ամանկոյ, Ամանչայիր, Այլասինջո, Աքար, Բայրամքոմ, Բաջալի, Բաշքենդիկվեր, Բելիհամեդ, Գոգորմաս, Դիգոր /Տեկոր/ գավառի, Դուզգելի, Թոխուբուր, Խարաբա, Դիգոր, Խատաբա, Չիբուխլը, Կյունդո, Հասանջան, Նոկա, Շանդրխղլի, Սուսուլ, Տաշնիկա Եզդիկա, Տուզակ, Ուլիքանդ, Փաշարջիկ և այլ գյուղերում շուրջ 9 հազար եզդի բռնի իսլամացվել են։
8. Սուրմալուի մարզի Իգդիրի գավառ. Խարֆալու, Ալչալու, Ասլանլու, Բաշ Սինակ, Բանդամուրադ, Գըլի, Գյարմաշվե, Դամսխան, Զարիբխանը, Զորե, Խանե, Խրբեսոր, Կարախտին, Կարակու, Կուճ, Մախսուդյա, Մաջրի, Շեխերի, Տաուշան, Սայիբլախ, Տաշքորփի, Քալո և այլն։ Սպանվել է մոտ 10 հազար եզդի։
9. 1918 թ. Արփաչայի /Ախուրյան/ և Արաքս գետի անցումների ժամանակ խեղդվել և սովամահ են եղել մոտ 4 հազար եզդի։
10. Արևելյան Հայաստանի Ապարանի շրջան. Ալագյազ, Ղունդաղսազ, Քյորբլախ, Սանգյար, Փոշտ, Ջամշլու, Վերին Միրաք և Ներքին Միրաք, Ղուռուբողազ, Ջարջարիս և այլ գյուղերի մերձակա՝ Կյանդալե Բաշ և Նավալա Աջալե վայրում քուրդ Տայո բեգի հրոսակների ձեռքով 1918 թ. սպանվել է 800 մարդ, որոնցից միայն 19 հոգի եղել են Ռաշիտե Այոյի գերդաստանից։ Նույն շրջանի միայն Փոշտ գյուղից սպանվել է 54 մարդ։
11. Քուրդ Տայո բեգի կողմից նույն շրջանի այլ գյուղերից Թուրքիայի խորքերն են քշվել մոտ 600 մարդ։
12. Աշտարակի շրջանի Շամիրամ գյուղին հարակից Գրասորի տարածքում 1918 թ, մեկ օրվա ընթացքում սպանվել է 24 մարդ, որոնցից մեկը եղել է կին։

Հասկանալի է, որ հատկապես մասնագետների համար հետաքրքիր կլիներ իմանալ, թե կոնկրետ, որ բնակավայրերում և քանի եզդի է դարձել թուրքերի և քրդերի զոհը։ Այսպես, առաջին աշխարհամարտից առաջ, ըստ հավաստի տվյալների, Օսմանյան կայսրության տարածքում ապրում էր 750 հազարից ավելի եզդի, որոնցից, 500 հազարը սրի քաշվեց, իսկ 250 հազարը տեղաբաշխվեց այսպես.

1. Իրաքի հյուսիսային մասի Եզդիստան կոչվող հետևյալ բնակավայրերում՝ Սինջար լեռան շուրջ, Մուսուլ, Ռնդավան, Ֆակիրների գյուղ, Ամադիա, Դհոկ, Լալըշ սրբավայր, Բաշիկա, Բահազ և այլ բնակավայրեր՝ 100 հազար։
2. Թուրքիայի Բաթմանի և Դիարբեքիրի նահանգներ՝ 120 հազար։
3. Սիրիայի Էլ-Կամիշլի՝ 15 հազար։
4. Հայաստան՝ 12.5 հազար։
5. Վրաստան՝ 3 հազար։

Այսպիսով, ընդհանուր ճշտված հաշվարկով եզդիներից սպանվել են մոտավորապես 500 հազար մարդ։ Թուրք պատմագիր Քյաթիբ Չելեբին ևս տեղեկություններ է տալիս, որ 15 – 18-րդ դդ. Օսմանյան կայսրության տարբեր տարածքներում ոչնչացվել են շուրջ 300 հազար եզդիներ։ Օգտագործված գրականության ցանկ

1. «Եզդիխանա» ամսաթերթ, 2004 թ., թիվ 8։
2. «Եզդիխանա» ամսաթերթ, 2005 թ., թիվ 1։
3. «Եզդիխանա» ամսաթերթ, 2006 թ., թիվ 2։
4. Ա. Գոգե «Մեր ապուպապերի ձայնը», Երևան, 1997 թ., եզդիերեն լեզվով։
5. Ազիզ Թամոյան «Մենք եզդի ենք», Երևան, 2001 թ.։

Մարդկային կորուստներից բացի եզդի ժողովուրդը ունեցավ նաև հսկայական նյութական վնաս՝ 350 հազար մանր և 48 հազար խոշոր եղջերավոր անասուն, կահ-կարասի, հողատարածքներ, արոտավայրեր, անձնական օգտագործման իրեր։ Կրկին ու կրկին դիմելով Ձեզ, եզդիները խնդրում և պահանջում են ճանաչել իրենց ժողովրդի հանդեպ գործած ոճրագործությունը։

Տես նաև

• Եզդիները Հայաստանում

Գրականություն

• «Մենք Եզդի ենք» հեղինակ՝ Եզդիների աստվածաբանության և պատմության դոկտոր-պրոֆեսոր Ազիզ Թամոյան։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 485)։