Գիշատիչներ

Գիշատիչներ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Կենդանիներ Տիպ Քորդավորներ Դաս Կաթնասուններ Կարգ Գիշատիչներ
Լատիներեն անվանում
Carnivora
Ենթակարգեր
Կատվանմաններ (Feliformia) Շնանմաններ (Caniformia)
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում ITIS 180539 NCBI 33554 EOL 7662

Գիշատիչներ (լատին․՝ Carnivora — «մսակեր»), ընկերքավոր կաթնասունների (Mammalia) կարգ, որը ընդգրկում է շնանմանների (Caniformia) և կատվանմանների (Feliformia) ենթակարգերը։ Կարգի 11 ընտանիքները ընդգրկում են շուրջ 270 տեսակ և 110 ցեղ, որոնք տարածված են համարյա ամբողջ մոլորակով։ Ներկայացուցիչների ճնշող մեծամասնությունը մսակեր կենդանիների դասական օրինակներ են և սնվում են հիմնականում ողնաշարավորներով։ Գիշատիչներին կարող են բաժանել նաև ցամաքաբնակ գիշատիչների (Fissipedia) և մաշկոտանիների (Pinnipedia) խմբերի մեջ։

Carnivora բառի լատիներեն թարգմանությունը «մսակեր» է և կազմված է երկու արմատներից՝ caro (carnis բառի սեռական հոլով) «միս» և vorare «խժռել»։

Միշտ չէ, որ գիշատիչները սնվում են մսով։ Արջերը (Ursidae) ամենակերներ են, իսկ որոշ տեսակներ, օրինակ՝ մեծ պանդան ընդհանրապես բուսակեր է։ Միևնույն ժամանակ կան նաև կաթնասուններ, որոնք չեն պատկանում գիշատիչների կարգին, բայց գիշատիչ են։ Դրանցից են առնետները, ոզնիները, կուղբերը, փորսուղները, որոշ կապիկներ, օպոսումներ, զրահակիրներ և այն։

Կենդանաբանները տարբերում են գիշատիչներ (մսակերներ), կապված կենդանու սննդառությունից և գիշատիչներ, որպես առանձին տաքսոնոմիական միավոր։ Առօրյա կյանքում գիշատիչ անվանում են ոչ միայն կաթնասուններին, այլ նաև տարբեր ոչնչացած ողնաշարավորներին, շնաձկներին, թռչուններին և այլն։ Ըստ Հրաչյա Աճառյանի՝ գիշատիչ անվանումը ծագում է գէշ արմատից (նշանակում է՝ դի, դիակ, նաև՝ բզկտված մարմնի կտոր, հետագայում բարբառներում ձեռք է բերել վատ, տգեղ, անբարո նշանակությունը)։ Այսպիսով, գիշատիչ նշանակում է դիակ բզկտող, պատառոտող։

Գիշատիչների դասակարգումը վերջին տարիներին, կապված մոլեկուլագենետիկական ուսումնասիրությունների հետ, կրել է մի շարք փոփոխություններ։ Ներկայումս գիշատիչների կարգը ստորաբաժանվում է երկու ենթակարգի՝ շնանմանների և կատվանմանների, որոնք ներառում են 15 կամ 16 ընտանիքի շուրջ 280 կաթնասուններ։

• կարգ Գիշատիչներ (Carnivora)
  • ենթակարգ Շնանմաններ (Caniformia)
    • ընտանիք Շնայիններ կամ Գայլայիններ (Canidae), 35 տեսակ (գայլ, աղվես, շնագայլ, շներ և այլն)
    • ընտանիք Արջայիններ (Ursidae), 8 տեսակ (արջ, մեծ պանդա)
    • ընտանիք Կզաքիսայիններ (Mustelidae), 57 տեսակ (կզաքիս, սամույր, աքիս, գորշուկ, ջրասամույր և այլն)
    • ընտանիք Ժանտաքիսայիններ (Mephitidae), 12 տեսակ (ժանտաքիս կամ սկունս, գարշահոտ գորշուկ)
    • ընտանիք Իսկական փոկեր (Phocidae), 18 տեսակ (ծովափիղ, փոկեր)
    • ընտանիք Ականջավոր փոկեր (Otariidae), 16 տեսակ (ծովառյուծ, ծովակատու)
    • ընտանիք Ծովացուլայիններ (Odobenidae), 1 տեսակ (ծովացուլ)
    • ընտանիք Ջրարջայիններ (Procyonidae), 13 տեսակ (ջրարջ, կոատի, կինկաժու, կակոմիցլի)
    • ընտանիք Պանդայիններ (Ailuridae), 1 տեսակ (փոքր պանդա)
  • ենթակարգ Կատվանմաններ (Feliformia)
    • ընտանիք Կատվայիններ (Felidae), 37 տեսակ (առյուծ, վագր, հովազ, կատուներ, լուսան և այլն)
    • ընտանիք Վիվերայիններ (Viverridae), 35 տեսակ (գենետ, ցիվետ, լինսանգ, մուսանգ, բինտուրոնգ)
    • ընտանիք Մանգուստայիններ (Herpestidae), 33 տեսակ (մանգուստներ, սուրիկատ)
    • ընտանիք Բորենիներ (Hyaenidae), 4 տեսակ (բորենի, հողագայլ)
    • ընտանիք Մադագասկարյան գիշատիչներ (Eupleridae), 10 տեսակ (ֆոսսա, մունգո, ֆալանուկ, ֆանալուկ)
    • ընտանիք Նանդինայիններ (Nandiniidae), 1 տեսակ (աֆրիկյան արմավենային ցիվետ)

Գրականություն

• Биологический энциклопедический словарь под редакцией М. С. Гилярова и др. — М.։ Сов. энциклопедия, 1989.
• Корытин С. А.  Поведение и обоняние хищных млекопитающих. 2-е изд. — М.։ Изд-во ЛКИ։ URSS дистрибьютор, 2007. — 224 с.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 73)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գիշատիչներ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գիշատիչներ» հոդվածին։