Վիքիպեդիա

Բերես Ֆրեդերիկ Սքիներ

Բերես Ֆրեդերիկ Սքիներ (անգլ.՝ Burrhus Frederic Skinner, մարտի 20, 1904(1904-03-20)[1][2][3][…], Susquehanna Depot, Սասկվեհանա շրջան, Փենսիլվանիա, ԱՄՆ - օգոստոսի 18, 1990(1990-08-18)[1][2][3][…], Քեմբրիջ, Մասաչուսեթս, ԱՄՆ), ամերիկացի հոգեբան, գյուտարար և գրող։ 20-րդ դարի կեսերի ամենաազդեցիկ հոգեբաններից մեկը։

Բերես Ֆրեդերիկ Սքիներ
անգլ.՝ Burrhus Frederic Skinner
Ծնվել էմարտի 20, 1904(1904-03-20)[1][2][3][…]
Susquehanna Depot, Սասկվեհանա շրջան, Փենսիլվանիա, ԱՄՆ
Մահացել էօգոստոսի 18, 1990(1990-08-18)[1][2][3][…] (86 տարեկան)
Քեմբրիջ, Մասաչուսեթս, ԱՄՆ
բնական մահով
ԳերեզմանՄաունթ Օբերն գերեզմանատուն
Բնակության վայր(եր)ԱՄՆ
Քաղաքացիություն ԱՄՆ
Մասնագիտությունհոգեբան, փիլիսոփա, գյուտարար, էթոլոգ, ինքնակենսագիր, համալսարանի դասախոս և գրող
Հաստատություն(ներ)Հարվարդի համալսարան[4], Մինեսոտայի համալսարան[4] և Չիկագոյի համալսարան[4]
Գործունեության ոլորտհոգեբանություն և behavioral analytics?
ԱնդամակցությունԱրվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Ամերիկական փիլիսոփայական ընկերություն[5] և ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա
Ալմա մատերՀարվարդի համալսարան (1931)[4] և Համիլթոն քոլեջ (1926)[4]
Տիրապետում է լեզուներինանգլերեն[1][6]
Գիտական ղեկավարՈւիլյամ Ջոն Քրոզիեր[7]
Եղել է գիտական ղեկավարՈւիլյամ Քեյ Էսթես, Ռիչարդ Հերնշտեյն[8] և Nathan Azrin?[9]
Ազդվել էԷդուարդ Լի Տորնդայք, Իվան Պավլով և Ջոն Ուոթսոն
Պարգևներ
Ամուսին(ներ)Yvonne Blue?
Երեխա(ներ)Julie Vargas? և Deborah Buzan?[15]
Ստորագրություն
Изображение автографа
 B. F. Skinner Վիքիպահեստում

Զգալի ներդրում է ունեցել բիհեյվիորիզմի՝ հոգեբանության դպրոցի զարգացման և հանրահռչակման գործում, որը մարդու և կենդանիների վարքը դիտարկել է որպես շրջակա միջավայրի նախորդ ազդեցությունների հետևանք։ Սքիները առավել հայտնի է օպերանտ պայմանավորվածության իր տեսությամբ, իսկ ավելի քիչ իր գեղարվեստական և ոչ գեղարվեստական գրություններով, որտեղ նա ընթերցողին ծանոթացրել է վարքագծի փոփոխման տեխնիկայի լայն կիրառման հնարավորությանը։ Նրա անունով է կոչվել Skinner box-ը՝ տուփ, որը նախատեսված է եղել օպերատիվ ուսուցման սկզբունքներն ուսումնասիրելու համար։ Հարկ է նշել, որ կան ապացույցներ, որոնք վկայում են այն մասին, որ նա իր դստերը մեկ տարի պահել է նման տուփի մեջ՝ հանուն հետազոտությունների։

Նրա աշխատանքները տեսությունների կատեգորիայից անցել են էմպիրիկորեն հաստատված կատեգորիայի (գիտականորեն հիմնված փորձերի արդյունքում)։ Նա ֆունկցիոնալ վերլուծությունն առաջարկել է որպես վարքագծի ուսումնասիրության մեթոդ։ Վարքագիծը կարելի է ուսումնասիրել, կանխատեսել և վերահսկել այն միջավայրի կառավարման միջոցով, որում ներգրավված է օրգանիզմը։ Այս դեպքում կարիք չկա դիտարկել այն մեխանիզմները, որոնք գործում են հենց օրգանիզմի ներսում (ներհոգեբանական մեխանիզմներ, որոնք հնարավոր չէ բացահայտել օբյեկտիվ փորձի արդյունքում)։ Նա ընդգծել է, որ «ներքին վիճակների առարկությունը ոչ թե այն է, որ դրանք գոյություն չունեն, այլ այն, որ դրանք նշանակություն չունեն ֆունկցիոնալ վերլուծության համար»։ Այս վերլուծության մեջ արձագանքի հավանականությունն ի հայտ է եկել որպես արտաքին ազդեցությունների՝ ինչպես անցյալի, այնպես էլ ներկայի ֆունկցիա։

1958 թվականին Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիան նրան շնորհել է մրցանակ «գիտության զարգացման գործում նշանակալի ավանդի համար»՝ նշելով, որ «ամերիկացի հոգեբաններից քչերն են այդքան խորը ազդեցություն ունեցել հոգեբանության զարգացման վրա»։ 1968 թվականին նա նաև ստացել է Ազգային մեդալ, որը ԱՄՆ կառավարության կողմից տրված բարձրագույն պարգևն է գիտության մեջ ունեցած ավանդի համար։ 1971 թվականին Ամերիկյան հոգեբանական հիմնադրամը Բ. Ֆ. Սքիններին առաջադրել է ոսկե մեդալի․ նրա նկարը հայտնվել է «Time» ամսագրի շապիկին։ Նա գրել է հարյուրավոր հոդվածներ և տասնյակ գրքեր, որոնցից շատերը դարձել են բեսթսելլեր։ 1972 թվականին ամերիկյան հումանիստական կազմակերպության կողմից ճանաչվել է տարվա հումանիստ[16]։ 2002 թվականին Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիան անվանել է 20-րդ դարի ամենահայտնի հոգեբաններին․ այս պատվավոր ցուցակը գլխավորել է Բերես Սքիները՝ առաջ անցնելով Ժան Պիաժեից և Զիգմունդ Ֆրոյդից[17]։

Կենսագրություն խմբագրել

Ֆրեդերիկ Սքիները ծնվել է Փենսիլվանիայի Սուսքուհաննա քաղաքում՝ Գրեյս և Ուիլյամ Սքիներների ընտանիքում։ Նրա հայրը իրավաբան է եղել։ Մանուկ հասակում Սքիները հավատացյալ էր։ Երբ Ֆրեդերիկը հինգ տարեկան է եղել, նրա տատիկը տղային ներշնչել է դժոխքի սարսափը՝ ցույց տալով վառարանի կրակն ու ածուխը։ Սակայն նրա սիրելի ուսուցչուհի Մերի Գրեյվսը, որը դասավանդել է ինչպես քրիստոնեության հիմունքները, այնպես էլ գրականությունը, բացատրել է, որ Աստվածաշնչից սարսափելի սյուժեներին պետք է վերաբերվել որպես այլաբանությունների[18]։ Դեռահաս տարիքում Սքիները աթեիստ է դարձել, ինչի մասին ասել է ուսուցչուհուն[19]։ Նրա եղբայրը՝ Էդվարդ Ջեյմսը (Էբբի)[20]՝ Ֆրեդերիկից երկուսուկես տարով փոքր, մահացել է տասնվեց տարեկանում։ Դիահերձման ժամանակ ախտորոշվել է որպես սուր մարսողության խանգարում, սակայն տարիներ անց բժիշկ ընկերն ասել է Սքիներին, որ ախտանշանների նկարագրության հիման վրա եղբայրը հավանաբար մահացել է ներուղեղային արյունահոսությունից[21][22]։

Սքիների մանկության ամենամտերիմ ընկերը Ռաֆայել Միլլերն է եղել, որին նա անվանել է «Դոկ», քանի որ հայրը բժիշկ է եղել։ Դոկը և Սքիները ընկերացել են իրենց ծնողների կրոնականության շնորհիվ, և երկուսն էլ հետաքրքրված էին խորամանկություններով և գաջեթներով։ Նրանք իրենց տների միջև հեռագրային գիծ են հաստատել՝ միմյանց հաղորդագրություններ ուղարկելու համար, թեև ստիպված են եղել միմյանց զանգահարել՝ այս ու այն կողմ ուղարկված հաղորդագրությունների խճճվածության պատճառով։ Մի ամառ, Դոկը և Սքիները բիզնես են սկսել՝ աճեցնելով և վաճառելով հատապտուղներ, առաքելով իրենց պահեստից մինչև ստացողի պահեստ՝ միաժամանակ մատուցելով բոլոր անհրաժեշտ ծառայությունները (անգլ․՝ «door to door»): Նրանք պարզել են, որ երբ հավաքում են հասած հատապտուղները, չհասածները նույնպես ընկնում են ճյուղերից, ուստի ստեղծել են մի սարք, որը կարող է դրանք առանձնացնել։ Սարքը մետաղի կոր կտոր էր՝ ջրհորդանը ձևավորելու համար[23]։

Նա սովորել է Նյու Յորքի Համիլթոն քոլեջում՝ գրող դառնալու մտադրությամբ։ Բայց նա հայտնվել է սոցիալական անբարենպաստ վիճակում Համիլթոն քոլեջում իր ինտելեկտուալ տարօրինակությունների պատճառով[24]։ Համիլթոն քոլեջը հայտնի է եղել որպես ուժեղ եղբայրության քոլեջ։ Սքիները կարծում էր, որ իր եղբայրները հարգալից են, լավ են վերաբերվում նորեկների հետ և չեն գժտվում, բայց փոխարենը նրանք օգնել են տղաներին այլ դասընթացներից կամ այլ գործունեությունից։ Առաջին կուրսեցիներին անվանում էին «սլագներ», որոնք պետք է կրեին փոքրիկ կանաչ տրիկոտաժե գլխարկներ և ողջունեին բոլոր նրանց, ում նրանք դիմել են պատժի համար։ Սքիների Համիլթոն մտնելուց մեկ տարի առաջ տեղի է ունեցել դժբախտ պատահար, որի հետևանքով ուսանող է մահացել։ Առաջին կուրսեցին քնած է եղել իր անկողնում, երբ նրան հրել են հատակին, որտեղ նա ջախջախել է գլուխը և մահացել։ Սքիների հետ նման դեպք է տեղի ունեցել, երբ երկու առաջին կուրսեցի բռնել են նրան և կապել մի սյունին, որտեղ նա պետք է մնար ամբողջ գիշեր, բայց նա իր կոշիկների վրա սուր շեղբ է ունեցել արտակարգ իրավիճակների համար, և նրան հաջողվել է ազատվել[23]։ Նա գրել է դպրոցական թերթերի համար, բայց լինելով աթեիստ՝ քննադատել է իր քոլեջի ավանդական բարքերը։ 1926 թվականին անգլիական գրականության ոլորտում բակալավրի կոչում ստանալուց հետո նա ընդունվել է Հարվարդի համալսարան, որտեղ հետագայում հետազոտել, դասավանդել և ի վերջո դարձել է տնօրենների խորհրդի հեղինակավոր անդամ։ Հարվարդի տարիներին համակուրսեցի Ֆրեդ Քելլերը համոզել է Սքիներին, որ նա կարող է փորձարարական գիտություն ստեղծել մարդկային վարքի ուսումնասիրությունից։ Սա ստիպել է Սքիներին հորինել իր «Skinner box»-ի նախատիպը և միանալ Քելերին՝ ստեղծելով այլ գործիքներ փոքր փորձերի համար[24]։ Համալսարանն ավարտելուց հետո անհաջող փորձ է արել մեծ վեպ գրել, երբ ապրել է ծնողների հետ, մի շրջան՝ որը հետագայում անվանել է «մութ տարիներ»[24]։

1930 թվականին ստացել է մագիստրոսի աստիճան Հարվարդի համալսարանում[25]։

1936 թվականին նա ամուսնացել է Իվոն (Իվա) Բլուի հետ։ Ամուսնությունից ծնվել են երկու դուստրեր՝ Ջուլիա Վարգասը և Դեբորա Բուզանը։ Սքիների խնամին Բարրի Բուզանն է եղել։

Սքիները մահացել է լեյկոզից 1990 թվականի օգոստոսի 18-ին Քեմբրիջում, Մասաչուսեթս։ 1990 թվականին՝ իր մահից մի քանի շաբաթ առաջ, նա հարցազրույց է տվել CBS ռադիոյին։ Երբ լրագրողը հարցրել է Սքիներին, թե արդյոք նա վախենում է մահից, Սքիները պատասխանել է. «Ես չեմ հավատում Աստծուն, ուստի չեմ վախենում մահից»։

Ըստ հոգեբանների ակնարկների՝ Սքիները 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ հոգեբաններից էր։ Նա ստացել է բազմաթիվ մասնագիտական պարգևներ և իր մահից անմիջապես առաջ ստացել է աննախադեպ պատիվ՝ անվանակոչվելու Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիայի (American Psychological Association, 1990) հոգեբանության մեջ նշանակալի ներդրման համար աչքի ընկածների պատվավոր ցուցակում կյանքի գրանցում։

Քննադատություն խմբագրել

Ամերիկացի հոգեբան Սթիվեն Փինքերը նշել է, որ Սքիների «Օրգանիզմների վարքագիծը» գրքում միակ օրգանիզմները առնետներն ու աղավնիներն էին, իսկ վարքագիծը՝ լծակները և ստեղները սեղմելը։ «Օրգանիզմների աննորմալ վարքագիծը» հոդվածում Սքիների ուսանողներ Քելլերը և Մարիան Բրելանդը զեկուցել են իրենց փորձերի մասին, որ օգտագործել ոն նրա տեխնիկան՝ կենդանիներին սովորեցնելու, թե ինչպես պոկերի չիպերը դնել ավտոմատների մեջ։ Այնուամենայնիվ, հավերը փորձել են ծակել, ջրարջները՝ լվանալ, իսկ խոզերը՝ թաղել դրանք։ Ինչպես նշում է Փինքերը, վարքագծերը պատշաճ նշանակություն չեն տվել ուղեղի և գենետիկայի ուսումնասիրությանը։ Այսպիսով, 1974 թվականին Սքիները գրել է, որ ուղեղի ուսումնասիրությունը ևս մեկ սխալ ուղի է մարմնի ներսում, այլ ոչ թե արտաքին աշխարհում վարքագծի պատճառները փնտրելու համար։ Ս.Փինքերը այս դիրքորոշումը համարել է սխալ[26]։

Մրցանակներ խմբագրել

  • 1942 — Գուգենհայմի կրթաթոշակ[27]
  • 1942 — Հովարդ Քրոսբի Ուորենի մեդալ Փորձարար հոգեբանների ընկերությունից
  • 1958 —ԱՊԱ մրցանակ հոգեբանության մեջ նշանակալի գիտական ներդրման համար
  • 1966 — Thorndike Մրցանակ
  • 1968 — ԱՄՆ ազգային գիտական մրցանակ «կենսաբանական գիտություններ» անվանակարգում, «վարքի ուսումնասիրության գործում հիմնարար և ստեղծագործական ներդրման համար, որը խորը ազդեցություն է ունեցել ողջ հոգեբանության և հարակից շատ ոլորտների վրա»[28][29]
  • 1971 — Ամերիկյան հոգեբանական հիմնադրամի ոսկե մեդալ
  • 1972 — Ամերիկյան հումանիստական ասոցիացիայի կողմից ճանաչվել է «տարվա հումանիստ»
  • 1972 — Մասաչուսեթսի հոգեբանական ասոցիացիայի կարիերայի ներդրման մրցանակ
  • 1989 — Ուիլյամ Ջեյմսի կրթաթոշակ
  • 1990 — ԱՊԱ մրցանակ հոգեբանության մեջ ցմահ ներդրման համար

Մատենագրություն խմբագրել

Հիմնական հրատարակություններ

  • 1931 The concept of the reflex in the description of behavior. Journal of General Psychology, 5, 427—458.
  • 1938 Behavior of Organisms: An experimental analysis. New York: Appleton-Century.
    • Поведение организмов / [Пер. с англ. Зуев А. Б.]. — Москва : Оперант, 2016. — 363, [1] с. : ил., табл. — ISBN 978-5-9906841-7-1
  • 1948 Walden Two. New York: Macmillan,.
  • 1953 Наука и поведение человека (Science and Human Behavior). New York: Macmillan.
  • 1957 Schedules of Reinforcement. New York: Appleton-Century-Crofts (with С. В. Ferster).
  • 1957 Вербальное поведение (Verbal Behavior). New York: Appleton-Century-Crofts.
  • 1959 Cumulative Record. New York: Appleton-Century-Crofts (Enlarged edition, 1961. Third edition, 1972).
  • 1968 The Technology of Teaching. New York: Appleton-Century-Crofts.
  • 1969 The Contingencies of Reinforcement: A theoretical analysis. New York: Appleton-Century-Crofts.
  • 1971 Beyond Freedom and Dignity. New York: Knopf.
    • По ту сторону свободы и достоинства / [Пер. с англ. А. А. Федорова]. — Можайск : Оперант, 2015. — 189 с. — ISBN 978-5-9906841-3-3
  • 1974 About Behaviorism. New York: Knopf.
  • 1976 Particulars of my Life. New York: Knopf.
  • 1978 Reflections on Behaviorism and Society. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
  • 1979 The shaping of a behaviorist: Part two of an autobiography. New York: Knopf.
  • 1980 Notebooks. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall (edited by R. Epstein).
  • 1983 Enjoy old age: A program of self management. New York: W. W. Norton (with M. E. Vaughan).
  • 1983 A matter of consequences. New York: Knopf.
  • 1987 Upon further reflection. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
  • 1989 Recent issues in the analysis of behavior. Columbus, OH: Merrill.

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Internet Speculative Fiction Database — 1995.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 https://www.gf.org/fellows/all-fellows/b-f-skinner/
  5. ↑ Notable Names Database — 2002.
  6. ↑ CONOR.Sl
  7. ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
  8. ↑ https://books.google.com/books?id=8NxDBAAAQBAJ&pg=PA206
  9. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8076359/
  10. ↑ https://www.sepsych.org/warren-medal-recipients/
  11. ↑ https://www.apa.org/about/awards/scientific-contributions?tab=3
  12. ↑ https://apadiv15.org/awards/division-15-career-achievement-award/past-recipients-of-the-career-achievement-award/
  13. ↑ https://www.psychologicalscience.org/members/awards-and-honors/fellow-award/recipent-past-award-winners
  14. ↑ https://www.apa.org/about/governance/president/outstanding
  15. ↑ https://www.theguardian.com/education/2004/mar/12/highereducation.uk
  16. ↑ «Annual Humanist Awardees». American Humanist Association (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  17. ↑ «Eminent psychologists of the 20th century». www.apa.org (անգլերեն). 08-2002. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  18. ↑ B. F. Skinner Particulars of My Life. — New York: Alfred A. Knopf, 1976. — С. 1-20.
  19. ↑ «Within a year I had gone to Miss Graves to tell her that I no longer believed in God. 'I know,' she said, 'I have been through that myself.' But her strategy misfired: I never went through it.» B.F. Skinner, pp. 387—413, E.G. Boring and G. Lindzey’s A History of Psychology in Autobiography (Vol. 5), New York: Appleton Century-Crofts, 1967.
  20. ↑ «Skinner». Pennsylvania State University (English).{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  21. ↑ Mahoney, Michael B.F. Skinner: A Collective Tribute (und) // Canadian Psychology[en]. — 1991.
  22. ↑ Amy Demorest [https://archive.org/details/psychologysgrand0000demo/page/105 PSYCHOLOGY? GRAND THEORISTS How Personal Experiences Shaped Professional Ideas]. — Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Publishers, 2005. — С. 105. — ISBN 0-8058-5107-0
  23. ↑ 23,0 23,1 Skinner, B. (1976). Particulars of my life (1st ed.). New York, NY: Knopf.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 B.F. Skinner: A Life [Paperback]. by Daniel W. Bjork, 9781557984166: Amazon.com: Books. N.p., n.d. Web. June 4, 2013.
  25. ↑ Sobel, Dava (1990 թ․ օգոստոսի 20). «B. F. Skinner, the Champion Of Behaviorism, Is Dead at 86». The New York Times (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին.
  26. ↑ Пинкер, 2018, էջ 36
  27. ↑ «B. F. Skinner». John Simon Guggenheim Foundation (անգլերեն). gf.org. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին.
  28. ↑ «B. Frederick Skinner | National Science and Technology Medals Foundation». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  29. ↑ «The President's National Medal of Science: Recipient Details | NSF — National Science Foundation». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • Стивен Пинкер Чистый лист. Природа человека. Кто и почему отказывается признавать ее сегодня = Steven Pinker. The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2018. — 608 p. — ISBN 978-5-91671-783-9

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բերես_Ֆրեդերիկ_Սքիներ&oldid=9785604» էջից