Վիքիպեդիա

Աջ ցենտրիզմ

Աջ ցենտրիզմ (աջ ցենտրիզմ, աջ կենտրոն[փա՞ստ]), հասարակական-քաղաքական հոսանքներ, որոնք հիմնված են հասարակության աստիճանական, էվոլյուցիոն փոփոխությունների վրա։

Քաղաքականության մեջ աջ ցենտրիստ են համարում քաղաքական գործիչներին և կուսակցություններին (Աջ ցենտրիստական կուսակցություն), ըստ իրենց հայացքների՝ քաղաքական սպեկտրի աջ թևին վերաբերող, բայց կենտրոնին ավելի մոտ, քան մյուս աջերը։ Այն կարող է մեկնաբանվել նաև որպես չափավոր աջ քաղաքական հայացքների և սոցիալական վերափոխումների մեթոդների համադրություն՝ որոշ հարցերում արգելափակվելով ցենտրիստների հետ։ Աջ ցենտրիստները սովորաբար ներառում են քրիստոնյա դեմոկրատներ, սոցիալական պահպանողականներ, դասական լիբերալներ, տնտեսական լիբերալներ, պահպանողական լիբերալներ, լիբերալ պահպանողականներ, նեոլիբերալներ, ազգային պահպանողականներ, ազգային դեմոկրատներ և ազգային լիբերալներ

Պատմություն խմբագրել

1780 - 1880-ական թվականները արևմտյան աշխարհում տեղի են ունեցել սոցիալ-դասակարգային կառուցվածքի և տնտեսության զգալի փոփոխություններ, որոնք ուղեկցվում են ազնվականության դերի անկմամբ և մերկանտիլիզմի մերժմամբ՝ բուրժուազիայի նշանակության միաժամանակյա աճով և կապիտալիզմի կառուցմամբ[1][2][3]։ Այս փոփոխությունները հանգեցրին նրան, որ չափավոր աջերը, ինչպիսին է բրիտանական Պահպանողական կուսակցությունը, աստիճանաբար սկսեցին աջակցել կապիտալիզմին[4]։

Ֆրանսիական հեղափոխությունից Մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ խմբագրել

Բրիտանական պահպանողականության գաղափարական նախահայրը, որը հիմնականում հիմք հանդիսացավ աջ ցենտրիստական գաղափարախոսության համար, հայտնի քաղաքական գործիչ և հրապարակախոս Էդմոնդ Բյորկն էր[5]։ Բերկի ավանդապաշտական պահպանողականությունն ավելի չափավոր էր, քան ֆրանսիացի ճիզվիտ Ժոզեֆ դը Մեստրի մայրցամաքային պահպանողականությունը, որը ձգտում էր ռեակցիոն հակահեղափոխության՝ ապամոնտաժելու ժամանակակից հասարակությունը և այն փոխարինելու խիստ կրոնական հասարակությամբ[6]։ Ավելի չափավոր Բերկը նաև դատապարտել է ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը՝ նախնիներից ժառանգած ավանդույթներն ու արժեքները անտեսելու, ինչպես նաև վերացական համընդհանուր սկզբունքների հիման վրա կառավարման համակարգը վերակառուցելու փորձի համար, ինչպիսիք են մարդու և քաղաքացու իրավունքների հռչակագիրը և հավասարությունը[7][8]։ Միևնույն ժամանակ, Բերկը աջակցեց Ամերիկյան հեղափոխությանը, որը նա համարեց պահպանողական[7]։ Նա դա համեմատեց անգլիական փառահեղ հեղափոխության հետ՝ հավատալով, որ ամերիկացիներն ապստամբեցին նույն պատճառով, քանի որ Անգլիայի թագավոր Գեորգ III-ը գերազանցեց իր իրավունքները՝ հաստատելով ամերիկյան գաղութների հարկումը առանց նրանց համաձայնության[7]։

Մեծ Բրիտանիայում ավանդապաշտական պահպանողական շարժումը ներկայացնում էր բրիտանական Պահպանողական կուսակցությունը[4]։ Միացյալ Թագավորության պահպանողական վարչապետ Բենջամին Դիզրայելին ձգտում էր լուծել սոցիալական խնդիրները՝ հավատալով, որ մասնավոր բիզնեսի սանձարձակ պայմաններում ցածր խավերի համար օգնության բացակայությունը կհանգեցնի Մեծ Բրիտանիայի բաժանմանը երկու պետությունների՝ «հարուստ» և «աղքատ»[9]։ Նա պաշտպանում էր բրիտանական ազգի միասնությունը՝ ներկայացնելով այլ կուսակցություններ, որոնք ներկայացնում էին բացառապես վերին կամ ստորին խավերը[10]։ Դիզրայելին թշնամաբար էր տրամադրված ազատ առևտրի գաղափարին՝ գերադասելով արիստոկրատական հայրականությունն ու իմպերիալիզմը[4]։ Այնուամենայնիվ, Մեծ Բրիտանիայում սոցիալիստական տրամադրությունների աճով, ինչը հանգեցրեց Լեյբորիստական կուսակցության աճին և լիբերալների կտրուկ թուլացմանը, պահպանողական կուսակցությունը տեղափոխվեց կապիտալիզմին աջակցելու ուղղությամբ, ինչը ժամանակի ընթացքում դարձավ բրիտանական պահպանողականության սկզբունքներից մեկը[4]։

Մայրցամաքային Եվրոպայում, առաջին հերթին Ֆրանսիայում, 1789-ի և 19-րդ դարի հեղափոխությունների, ինչպես նաև սոցիալ-դասակարգային կառուցվածքի և տնտեսության փոփոխությունների ազդեցության տակ, չափավոր պահպանողականները այն քրիստոնյաներից, ովքեր յուրացրել են ժողովրդավարության գաղափարները, բայց հերքում են սոցիալիզմը, ձևավորում են իրենց աջ ցենտրիստական շարժումը, որը հիմնված է քրիստոնեական արժեքների վրա և, Հետևաբար, կոչվում է քրիստոնեա-դեմոկրատական \շարժում[9]։ Երկար ժամանակ քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցությունների ստեղծմանն ու աճին ընդդիմանում էր Մայր աթոռը, որը թշնամաբար էր վերաբերվում ժողովրդավարությանն ու պառլամենտարիզմին։ Իրավիճակը փոխեց Հռոմի Պապը և Լեո XIII - րդն ՝ 1890-ականներին հռչակելով Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու նոր սոցիալական դոկտրինը և հիմնելով «ժողովրդական կաթոլիկ գործողություն»։ 1901 թվականին Լեո 13-րդ-ը հրատարակեց «Graves de Communi Re» հանրագիտարանը, որտեղ վարդապետությունը ստացավ «քրիստոնեական ժողովրդավարություն» անվանումը։ Միևնույն ժամանակ, կաթոլիկներին դեռ արգելվում էր ստեղծել քաղաքական կուսակցություններ։ Միայն Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Վատիկանը համաձայնություն տվեց կաթոլիկ կուսակցությունների ստեղծմանը։

Քրիստոնեական ժողովրդավարության գաղափարներն արագորեն տարածվեցին Եվրոպայի երկրներում, ինչին չէր կարող խանգարել անգամ կաթոլիկների կողմից քաղաքական կուսակցություններ ստեղծելու արգելքը։ Առաջին կաթոլիկ կուսակցություններից մեկը Կենտրոնի կուսակցությունն էր, որը ստեղծվել է 1870 թվականին և մինչև 1933 թվականը լուծարվելը, որը նախ Գերմանական կայսրության, ապա Վեյմարի Գերմանիայի առաջատար կուսակցությունների շարքում էր։ Իրենց երկրներում առաջատարներն էին Իտալիայի ժողովրդական կուսակցությունը (հիմնադրվել է 1919 թվականին Լուիջի Ստուրցոյի կողմից), Բելգիայի կաթոլիկ դաշինքը, Լիտվայի քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցությունը և այլն։ 1920-1930-ական թվականներին քրիստոնեա դեմոկրատները ստիպված էին դադարեցնել իրենց գործունեությունը Եվրոպայի մի շարք երկրներում, մասնավորապես Իտալիայում[9]։ Կաթոլիկ քահանա Լուիջի Ստուրցոն, ով 1919 թվականին Իտալիայում հիմնել է քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցությունը, ստիպված է եղել արտագաղթել Ֆրանսիա, որտեղ հիմնել է միջազգային շարժում, որը պաշտպանում էր եվրոպական ինտեգրումը՝ ապագայում Եվրոպայում պատերազմները կանխելու համար։ Ստուրցոյին աջակցողների թվում էին ապագա վարչապետներ Կոնրադ Ադենաուերը (Գերմանիա), Ալչիդե դե Գասպերին (Իտալիա) և Ռոբեր Շումանը (Ֆրանսիա)[9]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո խմբագրել

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Եվրոպայում ռեակցիոն և ավանդապաշտ կաթոլիկ շարժումների ազդեցությունը նվազեց, մինչդեռ աջ ցենտրիստական քրիստոնեական դեմոկրատական կուսակցությունները մի շարք երկրներում վերածվեցին հզոր քաղաքական կազմակերպությունների՝ դառնալով այլընտրանք արագորեն ժողովրդականություն և ազդեցություն ձեռք բերող սոցիալիստական և կոմունիստական կուսակցություններին[9]։ Քրիստոնյա դեմոկրատներն առավել մեծ ազդեցություն են ունեցել Գերմանիայում, Իտալիայում, Ավստրիայում և Բենիլյուքսի երկրներում[9]։

Նեոլիբերալիզմը ձևավորվել է որպես ընդդիմություն 20-րդ դարի կեսերին ժողովրդականություն ձեռք բերած սոցիալ-լիբերալիզմի գաղափարներին։ Նեոլիբերալիզմի կողմնակիցները դատապարտում էին տնտեսական ինտերվենցիոնիզմը, որը լայնորեն կիրառվում էր եվրոպական երկրների կառավարությունների կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո[11]։ Նեոլիբերալները հերքեցին քեյնսականությունը՝ տնտեսության զարգացման համար ավելի կարևոր համարելով գնաճի խնդիրը, դրա դեմ պայքարի համար քարոզելով մոնետարիզմի քաղաքականություն[12]։ 1970-ականների էներգետիկ ճգնաժամերը նպաստեցին նեոլիբերալիզմի գաղափարների ժողովրդականության աճին։

Բրիտանական պահպանողականների առաջնորդ Մարգարետ Թետչերը, 1979 թվականին դառնալով Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ, որդեգրել է նեոլիբերալ տնտեսության գաղափարները, ինչին նպաստել է ավանդապաշտական պահպանողականության պահպանողական կուսակցությունում ազդեցության անկումը[13]։ Թետչերիզմի հաջողությունն էլ ավելի թուլացրեց ավանդապաշտների դիրքերը, թեև նրանց ընդհանրապես չվերջացրեց։ Մինչ այժմ Մեծ Բրիտանիայի պահպանողական կուսակցությունում ազդեցություն են ունենում այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Կորներսթոուն խումբը (անգլ.՝ Cornerstone Group), հավատարիմ մնալով սոցիալ-պահպանողական և ավանդապաշտ - պահպանողական դիրքորոշումներին։ 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին Արևելյան Եվրոպայի երկրներում կոմունիստական ռեժիմների անկումից հետո Թետչերը հրապարակավ աջակցեց այդ երկրներում աջ կենտրոնամետ քաղաքական գործիչներին և նպաստեց դրանցում աջ կենտրոնամետ գաղափարների տարածմանը[14]։

Ամերիկյան հանրապետականների առաջնորդ Ռոնալդ Ռեյգանը, որը 1981 թվականին դարձավ ԱՄՆ նախագահ, վարում էր Տնտեսական քաղաքականություն, որը շատ առումներով մոտ էր թետչերիզմին, որը նույնպես հիմնված էր տնտեսագիտության մեջ «Չիկագոյի դպրոցի» հոր և մոնետարիզմի հիմնադիր Միլթոն Ֆրիդմենի տնտեսական տեսությունների վրա[15]։ Օգտագործելով Ֆրիդմանի նեոլիբերալ տեսությունները՝ Ռեյգանի վարչակազմը վարում էր ռեյգանոմիկա կոչվող քաղաքականություն, որի հիմնական կետերն էին կառավարության ծախսերի աճի դանդաղումը, հարկերի կրճատումը և տնտեսության մեջ պետության միջամտությունը, ինչպես նաև գնաճի նվազումը՝ նվազեցնելով փողի առաջարկը[16]։ Ռեյգանոմիկայի հաջողությունը նպաստեց նաև աշխարհում աջ կենտրոնամետ գաղափարների ժողովրդականության աճին։

Աջ ցենտրիստական կազմակերպություններ խմբագրել

1983 թվականին պահպանողական ուղղվածության մի խումբ նշանավոր քաղաքական գործիչներ, որոնց թվում էին Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարեթ Թետչերը, ԱՄՆ փոխնախագահ Ջորջ Բուշ ավագը, Գերմանիայի կանցլեր Հելմուտ Կոլը և Փարիզի քաղաքապետ Ժակ Շիրակը, ստեղծեցին միջազգային ժողովրդավարական միություն (անգլ.՝ International Democrat Union, IDU)[17]։ Նոր կազմակերպությունը միավորել է աջ կենտրոնամետ քաղաքական կուսակցություններին, այդ թվում՝ բրիտանական Պահպանողական կուսակցությանը, ամերիկյան Հանրապետական կուսակցությանը, Գերմանիայի քրիստոնեա-դեմոկրատական միությանը, Հանրապետությանը սատարող ֆրանսիական միավորմանը (հետագայում՝ Միություն հանուն ժողովրդական շարժման և հանրապետականների), Բավարիայի քրիստոնեա-սոցիալական միություն, Ճապոնիայի Լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցություն, Կանադայի առաջադիմական պահպանողական կուսակցություն (այժմ՝ Կանադայի պահպանողական կուսակցություն), Ավստրալիայի Լիբերալ կուսակցություն և այլք՝ քաղաքականությունը համակարգելու, փորձի փոխանակման և միջազգային հարցերի վերաբերյալ միասնական դիրքորոշում մշակելու համար։ Միջազգային ժողովրդավարական միությունը ձգտում է խթանել սոցիալական և քաղաքական արժեքները, որոնց վրա հիմնված են ժողովրդավարական հասարակությունները, ներառյալ մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում սահմանված հիմնական անձնական ազատությունները և մարդու իրավունքները, մասնավորապես՝ կյանքի իրավունքը, խոսքի ազատության, հավաքների, ազատ ընտրությունների իրավունքները։ Կրոնի ազատությունը և միավորումների ազատությունը[18]։

Աջ ցենտրիստական կուսակցությունները Ռուսաստանում խմբագրել

Ռուսաստանի Դաշնության առաջին խոշոր աջակենտրոն կառույցներից մեկը «Ռուսաստանի ժողովրդավարական ընտրություն» կուսակցություններն էին[19] «Մեր տունը Ռուսաստանն է»[20] համապատասխանաբար Եգոր Գայդարի և Վիկտոր Չեռնոմիրդինի նախագահությամբ։ Ավելի ուշ ԴԱՀԿ- ն անդամակցել է մեկ այլ աջ կենտրոնամետ կուսակցության՝ «աջ ուժերի միությանը», որը գոյություն է ունեցել մինչև 2008 թվականը[21]։ Ժամանակակից ժամանակներում «Ժողովրդական ազատության կուսակցությունը» (առաջնորդ՝ Միխայիլ Կասյանով), «քաղաքացիական նախաձեռնությունը» Ռուսաստանում համարվում են աջ կենտրոնամետ[22] (առաջնորդ՝ Անդրեյ Նեչաև), «աճի կուսակցություն»[23] (առաջնորդ՝ Բորիս Տիտով)։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Alan S. Kahan. Mind Vs. Money: The War Between Intellectuals and Capitalism. New Brunsiwck, New Jersey: Transaction Publishers, 2010. Pp. 88
  2. ↑ Philip Shenon and LindaGreenhouse. «Washington Talk: Briefing; The King and the Joker». New York Times, 17.08.1988
  3. ↑ Diane Wood. «Our 18th Century Constitution in the 21st Century World». New York University Law Review 1079, 1105 (2005)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Ian Adams. Political Ideology Today. Manchester; New York: Manchester University Press, 2001. Pp. 57
  5. ↑ The Nature of the right: American and European politics and political thought since 1789. Twayne Publishers, 1990. Pp. 66
  6. ↑ Bert N. Adams, Rosalind Ann Sydie, R. A. Sydie. Sociological Theory. Pine Forge Press, 2001. Pp. 25-26
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 David H. Close, Carl Bridge. Revolution: A History of the Idea. Kent; Sydney: Croom Hel
  8. ↑ Политология. Словарь. Д. Андерхилл, С. Барретт, П. Бернелл, П. Бернем, и др. Общая редакция: д.э.н. Осадчая И.М. Берк эдмунд // Политика. Толковый словарь. — М.: "ИНФРА-М", Издательство "Весь Мир".. — 2001.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Ian Adams. Pp. 59
  10. ↑ Ian Adams. Pp. 57
  11. ↑ Ian Adams. Pp. 206
  12. ↑ Ian Adams. Pp. 207
  13. ↑ Ian Adams. Pp. 58
  14. ↑ Eric J. Evans. Thatcher and Thatcherism. London; New York: Routledge, 1997. Pp. 107
  15. ↑ Rupert Cornwell. Milton Friedman, free-market economist who inspired Reagan and Thatcher, dies aged 94 Արխիվացված 2015-09-25 Wayback Machine. The Independent, 17.11.2006
  16. ↑ Niskanen, William A. «Reaganomics». The Concise Encyclopedia of Economics. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 22-ին.
  17. ↑ IDU: Founders Արխիվացված 2012-07-01 Wayback Machine
  18. ↑ International Democrat Union. Our Mission Արխիվացված 2012-07-01 Wayback Machine. Declaration of Principles Արխիվացված 2012-07-01 Wayback Machine
  19. ↑ «Выбор России». vyborrossii.gaidarfund.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
  20. ↑ Левоцентристский держите шаг // Коммерсантъ. Архивировано из первоисточника 25 Հուլիսի 2020.
  21. ↑ ««Союз правых сил», историческая справка». Радио Свобода (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
  22. ↑ «Экономист Андрей Нечаев – о своей политической партии». Радио Свобода (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
  23. ↑ «Программа партии». rost.ru (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աջ_ցենտրիզմ&oldid=9378477» էջից