Այշե Սեյթմուրատովա

Այշե Սեյթմուրատովա; Ayşe Seitmuratova
Ծնվել է	փետրվարի 11, 1937 (87 տարեկան)
Ծննդավայր	Հաջի-Էլի, Ղրիմի ինքնավար խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն, ԽՍՀՄ
Քաղաքացիություն	ԽՍՀՄ և ԱՄՆ
Ազգություն	Ղրիմի թաթարներ
Մասնագիտություն	պատմաբան, իրավապաշտպան, այլախոհ, լրագրող և հասարակական գործիչ
Պարգևներ և ; մրցանակներ

Այշե Սեյթմուրատովա (Ղրիմի թաթարերեն՝ Ayşe Seitmuratova, փետրվարի 11, 1937(1937-02-11), Հաջի-Էլի, Ղրիմի ինքնավար խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն, ԽՍՀՄ), Ղրիմի թաթար խորհրդային այլախոհ, լրագրող, պատմաբան, Ղրիմի թաթարների ազգային շարժման վետերան՝ միակ կինը, որը մասնակցել է Ղրիմի թաթարների ազգային շարժմանը, երկու անգամ ձերբակալվել և դատվել է խորհրդային իշխանությունների կողմից^[1]։ 1978 թվականին նա արտագաղթել է ԱՄՆ, որտեղ նրան հրավիրել են համագործակցելու Radio Liberty, BBC, Deutsche Welle և Voice of America^[2]^[3]^[4] ռադիոկայանների հետ։

Ղրիմ վերադառնալուց հետո նա զբաղվել է բարեգործությամբ և օգնել Ղրիմի թաթարներին հաստատվել թերակղզում^[5]։

Կյանք և գործունեություն խմբագրել

Այշե Սեյթմուրատովան ծնվել է 1937 թվականի փետրվարի 11-ին Ղրիմի Ինքնավար ԽՍՀ Հաջի-Էլի (Դերժավինո) Մայակ-Սալինսկի շրջանում, որպես հինգերորդ երեխան Ղրիմի թաթարներ Նաիմա և Սեյտմուրատ Բուրսեյթովների ընտանիքում^[5]։ Մայրը մեծացել է Կերչի թերակղզու Սարայիմին գյուղի հարուստ ընտանիքում։ Հոր հայրենի գյուղը Հաջի-Էլին է^[6]։ 1941 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Սեյթմուրատը զորակոչվել է ռազմաճակատ, իսկ 1942 թվականի փետրվարին Բուրսեյթովներն ունեցան մեկ այլ դուստր՝ Ֆաթմեն։ 1944 թվականի մայիսի 18-ին Այշեն յոթ տարեկանում իր մոր, հինգ երիտասարդ եղբայրների և քրոջ հետ արտաքսվել է Ղրիմից^[5]։

Ընտանիքը տեղափոխվել է Ուզբեկական ԽՍՀ Սամարղանդի շրջանի Խատիրչինսկի շրջանի Զիրաբուլակ կայարան։

1946 թվականին Այշեն սկսեց սովորել դպրոցում։ 1957 թվականին Սեյտմուրատովան ընդունվել է Սամարղանդի համալսարանի պատմության ֆակուլտետը^[5]։

Համալսարանը գերազանցությամբ^[7] ավարտելուց հետո Սեյթմուրատովան աշխատանքի է նշանակվել դպրոցում, որտեղ աշխատել է երկու տարի, որից հետո՝ 1964 թվականին, ստացել է դիպլոմ։ Հաջորդ տարի Այշեն մեկնել է Մոսկվա՝ ընդունվելու ԽՍՀՄ ԳԱ պատմության ինստիտուտի ասպիրանտուրան։ Նա քննությունները հանձնել է «գերազանց» և «լավ»^[8] գնահատականներով, սակայն նրան մերժել են ընդունվել ասպիրանտուրա՝ ասելով, որ «նման գնահատականներով նա կկարողանա ընդունվել Ուզբեկական ԽՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտ»։ Այշեն գնացել է Տաշքենդ, որտեղ նրան նույնպես մերժել են՝ բացատրելով, որ իրենք «իրենց կադրերն ունեն»։ Դրանից հետո Սեյթմուրատովան ստիպված է եղել վերադառնալ Սամարղանդ՝ սկսելով աշխատել դպրոցում որպես պատմության ուսուցիչ, միաժամանակ դասավանդելով համալսարանի պատմության բաժնում^[7]^[5]։

1964 թվականին միացել է Ղրիմի թաթարների ազգային շարժմանը և դարձել Սամարղանդի շրջանի նախաձեռնող խմբի անդամ, իսկ ավելի ուշ՝ Ուզբեկական ԽՍՀ ակտիվիստների անդամ։ Այշեն մի քանի անգամ այցելել է Մոսկվա՝ որպես Ղրիմի թաթարների ներկայացուցիչ՝ մասնակցելով կուսակցական պաշտոնյաների հետ հանդիպումներին^[9]։ 1965 թվականի ամռանը Ղրիմի թաթարների ներկայացուցիչները հանդիպեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմի ընդունարանի ղեկավար Ստրոգանովի հետ։ Ի պատասխան Ստրոգանովի այն հարցին, թե կոնկրետ ով է վիրավորում Ղրիմի թաթարներին, Այշե Սեյթմուրատովան ասել է.

«Առաջինը, դա մայիսի 11-ի Պետական պաշտպանության հրամանն է Ղրիմի թաթարներին վտարելու մասին, և երկրորդ՝ ի՞նչ անուններ են ձեզ պետք, հենց խորհրդային իշխանությունը վիրավորում է մեզ^[5]

1966 թվականի հոկտեմբերին ազգային շարժմանը մասնակցելու համար Սեյթմուրատովան ձերբակալվեց և պահվեց Մոսկվայի Լեֆորտովոյի բանտի քննչական մեկուսարանում։ 1967 թվականի մայիսին տեղի ունեցավ փակ դատ, որում գործը քննվեց ՌՍՖՍՀ Քրեական օրենսգրքի 74-րդ հոդվածով «Ռասայական և էթնիկ ատելություն հրահրելու համար»։ Նրա հետ գործով եղել են լրագրող Թիմուր Դաղջին և Տաշքենդի համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետի ուսանող Սերվեր Շամրատովը։ Ղրիմի թաթարների՝ ի պաշտպանություն իրենց ներկայացուցիչների ելույթների շնորհիվ, երեք ձերբակալվածներն էլ ազատ արձակվեցին՝ ստանալով երեք տարվա փորձաշրջան^[1]^[7]^[9], այլ աղբյուրների համաձայն՝ դատավարությունն անցել է արագ և գաղտնի, և արդյունքում Այշե Սեյթմուրատովան ստացել է երկու տարվա փորձաշրջան^[10]։

1967 թվականի ամռանը Սեյթմուրատովային Ղրիմի թաթարների այլ ներկայացուցիչների հետ կրկին ընդունեցին Կրեմլում տեղի ունեցած ընդունելության ժամանակ։ Բացի այդ, նա մասնակցել է նաև Ղրիմի թաթարական Самиздат-ի նյութերի կրկնօրինակմանը, նամակներ և կոչեր է գրել խորհրդային ղեկավարությանը և Ղրիմի թաթարական շարժման մասին նյութեր է բաժանել իրավապաշտպան կազմակերպություններին^[11]։

1967 թվականին Սեյտմուրատովան դատապարտվել է ԽՍՀՄ Քրեական օրենսգրքի 191-րդ հոդվածի և ՌԽՖՍՀ Քրեական օրենսգրքի 190-1-րդ հոդվածի («Խորհրդային պետական և սոցիալական համակարգը վարկաբեկող միտումնավոր կեղծիքների տարածում») և դատապարտվել է 3 տարվա ազատազրկման։ Նա իր պատիժը կրել է Մորդովական Բարաշևո և Յավաս ճամբարներում^[11]։ Ազատ է արձակվել 1974 թվականին՝ զրկվելով գիտական և մանկավարժական գործունեությամբ զբաղվելու հնարավորությունից։

1978 թվականի նոյեմբերին Այշե Սեյթմուրատովան հրեական ճանապարհորդության քվոտայի շրջանակներում^[11]^{[комм. 1]} գաղթել է Վիեննա (Ելենա Գեորգիևնա Բոների օգնությամբ), իսկ 1979 թվականի հունվարի 25-ին նա ժամանել է Նյու Յորք, որտեղ նրան դիմավորել են Պյոտր Գրիգորևիչ Գրիգորենկոն և նրա կինը՝ Զինաիդա Միխայլովնան^[13]^[11]։

ԱՄՆ-ում Ղրիմի թաթարների ազգային և քաղաքացիական իրավունքների համար Այշե Սեյթմուրատովայի պայքարում նոր փուլ է սկսվել։ Հաստատվելով Նյու Յորքում՝ նա աշխատանքի է անցնում որպես «Ամերիկայի ձայն» ռադիոկայանի թղթակից, որտեղ հաղորդումներ է հեռարձակում Ղրիմի թաթարների ազգային խնդրի վերաբերյալ ռուսերեն, ուզբեկերեն և ադրբեջաներեն լեզուներով։ Նա նաև հանդես է եկել Liberty-ի, BBC-ի և Deutsche Welle-ի ռադիոհաղորդումներում^[11]։ Իր հաղորդումներում Այշե Սեյթմուրատովան բարձրացրել է պատմության, մշակույթի, լեզվի, ինչպես նաև Ղրիմի թաթար ժողովրդի ներկա իրավիճակի բազմաթիվ խնդիրներ։ Նրա որոշ հաղորդումների խորագրերը. «ԽՍՀՄ ժողովուրդների ազգային լեզուների մասին (Ղրիմի թաթարերենի օրինակով)», «Ղրիմի թաթարական գրավոր լեզվի վերացում», «Ղրիմի թաթարական մտավորականության ոչնչացում» (1917-1940)», «Փաստաթղթեր Ղրիմի թաթարների ռուսացման և ձուլման քաղաքականության մասին»^[11]։

Ռադիոկայաններում իր գործունեությանը զուգահեռ՝ Սեյթմուրատովան մասնակցել է նաև բազմաթիվ միջազգային կոնֆերանսների՝ նվիրված մարդու իրավունքների պաշտպանությանը, որոնք անցկացվել են Վաշինգտոնում, Օտտավայում, Մոնրեալում, Լոնդոնում, Ստոկհոլմում, Օսլոյում, Անկարայում, Ստամբուլում և Հռոմում^[11]։

Սեյթմուրատովան հանդիպել է աշխարհի տարբեր երկրների ղեկավարների հետ և այդ հանդիպումներում բարձրացրել Ղրիմի թաթարների հարցը։ Երկու անգամ (1982 և 1988 թվականներին) նա հրավիրվել է Սպիտակ տուն ԱՄՆ նախագահ Ռեյգանի կողմից՝ այսպիսով դառնալով առաջին մուսուլման կինը, որը հրավիրվել է այս նախագահի հետ հանդիպման։ Նա հանդիպել և զրուցել է Թուրքիայի նախագահ Թուրգութ Օզալի և Չեխոսլովակիայի նախագահ Վացլավ Հավելի հետ^[14]։

1992-1993 թվականներին Սեյթմուրատովան օգնություն է բաժանել Ղրիմի թաթար կանանց և երեխաներին։ 1996 թվականին նա ինքնաթիռով Նյու Յորքով և Ստամբուլով բժշկական կենտրոն է բերել ընդհանուր 12 հազար դոլար արժողությամբ սարքավորումներ^[3]։

1997 թվականին լույս է տեսել նրա «Ղրիմի թաթարների ազգային շարժումը» գրքույկը^[14]^[15]։

Սեյթմուրատովան հիմնել է «Մերհամեթ Էվի» բարեգործական հիմնադրամը՝ Ղրիմի թաթարներին մարդասիրական օգնություն ցուցաբերելու համար։ Նա ինքնուրույն կառուցել է պանսիոնատ միայնակ ծերերի համար՝ «Къартлар Эви» («Ծերերի տուն»), որը բացվել է 2001 թվականին^[4]։

Գրականություն խմբագրել

Հոդվածներ խմբագրել

Сейдаметов Э. Х. Роль Айше Сеитмуратовой в движения солидарности крымскотатарской диаспоры США за возвращение соотечественников на историческую родину — Крым(ռուս.) // Культура народов Причерноморья.. — Кримський науковий центр НАН України і МОН України, 2008. — № 144. — С. 96—99. — ISSN 1562-0808.
Фазыл Р. Жизненный путь и правозащитная деятельность // Айше Сеитмуратова 1937—1997. В честь 60-летия со дня рождения и 35-летия участия в общенародной борьбе за права крымскотатарского народа, за возвращение на свою историческую родину — Крым и активную правозащитную деятельность. —Симферополь, 1997. — С. 2 − 5.;
Оджакъ Женщина, бросившая вызов империи зла // Qırımnın sadıq qızları. Верные дочери Крыма.Կաղապար:Ref-crh. — Симферополь: Ocaq, 2004. — С. 95 − 101.;
Э. Сейдаметов. Сеитмуратова А. Интервью // Архив Э. Сейдаметова. —Симферополь, 2006.;
Impact International Story of Ayshe, story of a People who refuse to die.(անգլ.) // Vol. — Европа: Impact International, 1980. — С. 5 − 7.;
Impact International The Fifth Sakharov Hearing: The ache of Crimean Tatars.(անգլ.) // Vol. — Европа: Impact International, 1985. — С. 5.;
The Journal Rabitat Al-Alam Al-Islami Seytmuratova A. The Plight of the Crimean Tatars.(անգլ.). — Саудовская Аравия: The Journal Rabitat Al-Alam Al-Islami, 1985. — № 4. — С. 24—27.;
New York: The Center for Democracy Mustafa Dzhemilev and the Crimean Tatars: Story of a Man and His People. Facts, Documents, How to Help.(անգլ.). — Нью-Йорк: New York: The Center for Democracy, 1986.;
Айше Сеитмуратова «Меня превратили в живую мишень». — Казань: Комсомолец Татарии, 1990. Архивировано из первоисточника 15 Օգոստոսի 2017.;
Arabia: The Islamic World Review Tatar Freedom Fighter.(անգլ.). — Саудовская Аравия: Arabia: The Islamic World Review, 1981. — С. 47—48.;
Kontinent Seytmuratowa A. Die Verfolgung der Krimtataren in der UdSSR.(գերմ.). — ФРГ: Kontinent, 1986. — С. 92—96.;
Сеитмуратова А., Tuna I. Genocide, Bolgarian type(անգլ.). — Албания: RCDA, 1984. — № 7, 8, 9. — С. 125—127.;
Le Nouvel Espoir Le Sort des Tatars de Crimée : Exposé de Mme Aishe Seytmuratova à la Conférence Islamique(ֆր.). — Париж: Le Nouvel Espoir, 1981. — № 70. — С. 28—31, 38.;
Сеитмуратова А. Национальное движение крымских татар. —Симферополь, 1997. — С. 3 − 40.;
Д. И. Зубарев, Г. В. Кузовкин «ДОКУМЕНТЫ МОСКОВСКОЙ ХЕЛЬСИНКСКОЙ ГРУППЫ». — Бремен: Московская группа содействия выполнению Хельсинкских соглашений Общество «Мемориал», 2006. — ISSN 5-98440-30-8.
Гульнара Бекирова «Говорит Радио Свобода. У микрофона Айше Сеитмуратова…». — Симферополь: Радио "Свобода", 2019.
Гульнара Бекирова Айше Сеітмуратова. Депортована з Криму, засуджена, не переможена. — Киев: Історична правда, 2018.(չաշխատող հղում)
Библиотека им. И. Гаспринского Айше Сейтмуратова (1937) – правозащитница, ветеран национального движения крымских татар. — Симферополь: Республиканская крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского, 2016.
Бекирова, Гульнара Айше Сейтмуратова. Легенда крымскотатарского народа. — Симферополь: Крым. Реалии, 2018.
Бекирова, Гульнара Айше Сеитмуратова. В борьбе за свой народ. — Симферополь: Крым. Реалии, 2018.

Գրքեր խմբագրել

Червонная С. М. Крымскотатарское национальное движение (1994 - 1996). — М.: Институт этнологии и антропологии РАН, 1997.
М. Н. Губогло, С. М. Червонная Крымскотатарское национальное движение. — М.: ЦИМО, 1992. — Т. 1. — («Национальные движения в СССР»).
А. П. Григоренко Человек, который не мог молчать. — Харьков: “Права людини”, 2015. — Т. 2. — ISBN 978-617-7266-18-0

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Айше Сеитмуратова. В борьбе за свой народ

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 Крым. Реалии, 2018
↑ Радио Свобода, 2018
↑ ^3,0 ^3,1 Гульнара Бекирова, 2018
↑ ^4,0 ^4,1 Сейдаметов, 2008
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Гульнара Бекирова, 2019
↑ «ЛЮБЛЮ Я КРЫМ И В НЕПОГОДУ | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 29-ին.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Сейдаметов, 2008, էջ 96
↑ Григоренко, 2015, էջ 289
↑ ^9,0 ^9,1 Библиотека Гаспринского, 2016
↑ Гульнара Бекирова (2019 թ․ փետրվարի 11). ««Говорит Радио Свобода. У микрофона Айше Сеитмуратова…»». Радио Свобода. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 1-ին.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 ^11,6 Сейдаметов, 2008, էջ 97
↑ Леонид Максименков (2015 թ․ նոյեմբերի 16). «Квота на выезд». Коммерсантъ-Огонёк. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 13-ին.
↑ Impact International 2, 1980
↑ ^14,0 ^14,1 Сейдаметов, 2008, էջ 98
↑ НДКТ, 1997, էջ 40

Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "комм.", but no corresponding <references group="комм."/> tag was found

[Крым._Реалии—2018——-1] 1,0 ^1,1 Крым. Реалии, 2018

[Радио_Свобода—2018——-2] Радио Свобода, 2018

[Гульнара_Бекирова—2018——-3] 3,0 ^3,1 Гульнара Бекирова, 2018

[Сейдаметов—2008——-4] 4,0 ^4,1 Сейдаметов, 2008

[Гульнара_Бекирова—2019——-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Гульнара Бекирова, 2019

[goloskryma-6] «ЛЮБЛЮ Я КРЫМ И В НЕПОГОДУ | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 29-ին.

[Сейдаметов—2008——96-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 Сейдаметов, 2008, էջ 96

[Григоренко—2015——289-8] Григоренко, 2015, էջ 289

[Библиотека_Гаспринского—2016——-9] 9,0 ^9,1 Библиотека Гаспринского, 2016

[10] Гульнара Бекирова (2019 թ․ փետրվարի 11). ««Говорит Радио Свобода. У микрофона Айше Сеитмуратова…»». Радио Свобода. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 1-ին.

[Сейдаметов—2008——97-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 ^11,6 Сейдаметов, 2008, էջ 97

[12] Леонид Максименков (2015 թ․ նոյեմբերի 16). «Квота на выезд». Коммерсантъ-Огонёк. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 13-ին.

[Impact_International_2—1980——-14] Impact International 2, 1980

[Сейдаметов—2008——98-15] 14,0 ^14,1 Сейдаметов, 2008, էջ 98

[НДКТ—1997——40-16] НДКТ, 1997, էջ 40

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[комм. 1]

[13]

[14]

[15]

Այշե Սեյթմուրատովա Ayşe Seitmuratova
Ծնվել է	փետրվարի 11, 1937(1937-02-11) (87 տարեկան)
Ծննդավայր	Հաջի-Էլի, Ղրիմի ինքնավար խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն, ԽՍՀՄ
Քաղաքացիություն	ԽՍՀՄ և ԱՄՆ
Ազգություն	Ղրիմի թաթարներ
Մասնագիտություն	պատմաբան, իրավապաշտպան, այլախոհ, լրագրող և հասարակական գործիչ
Պարգևներ և մրցանակներ