Վիքիպեդիա

Օդիշա (նահանգ)

Օդիշա նահանգ Հնդկաստանի արևելքում: Վարչական կենտրոնը Բհուբանեշվար քաղաքն է: Բնակչությունը 41 947 358 է: 2011 թվականի տվյալներով նահանգը բնակչության թվով 11-րդ տեղն է զբաղեցնում Հնդկաստանում: 2011 թվականի նոյեմբերի 4-ին նահանգի անվանումը պաշտոնապես Օրիսայից փոխարինվեց Օդիշայի:

Picto infobox map.png
Օդիշա


Seal of Odisha.png
ORISSA SECRETARIAT.jpg
ԵրկիրՀնդկաստան Հնդկաստան
ԿարգավիճակՀնդկաստանի նահանգ
Մտնում էՀնդկաստան
ՎարչկենտրոնԲհուբանեշվար
Օրենսդրական մարմինՕդիշայի օրենսդիր ժողով
Պաշտոնական լեզուներօրիա
Բնակչություն▲41 974 218 մարդ (2011)[1]
Տարածք155 707 կմ²
Orissa in India (disputed hatched).svg
Հիմնադրված էապրիլի 1, 1936 թ.
Սահմանակցում էԱրևմտյան Բենգալիա, Ջարկխանդ, Չհատիսգարխ և Անդհրա-Պրադեշ
ISO 3166-2 կոդIN-OR
odisha.gov.in

ԱշխարհագրությունԽմբագրել

 
Նահանգի քարտեզը

Օդիշայի տարածքը կազմում է 155.707 կմ²: Մեծությամբ 9-րդ նահանգն է Հնդկաստանում: Ըստ ֆիզիկական և աշխարհագրական բնութագրերի՝ նահանգը կարելի է բաժանել հինգ շրջանի՝ 1. արևելքում՝ ափամերձ հարթավայրերը, 2. միջին բարձրունքները, 3. կենտրոնական սարահարթը, 4. արևմտյան բարձրավանդակը և 5. գետի հիմնական հովիտները: Ծովափնյա հարթավայրը ձգվում է Բենգալյան ծոցի ամբողջ ափով: Այն ներառում է ափամերձ բազմաթիվ խոշոր գետերի ու լճերի դելտաները: Արևելյան Գաթեր լեռնաշղթայի միջին լեռնային շրջանները և բարձրությունները զբաղեցնում են նահանգի տարածքի երեք չորրորդ մասը: Ծովի մակարդակից բարձրությունը կազմում է 900 մետր: Արևմտյան լեռնաշխարհը մի փոքր ցածր է և ունի ընդամենը 153-ից 305 մ բարձրություն ծովի մակարդակից:

Նահանգի ամենամեծ գետը Մահանադին է: Սկիզբ է առնում Չաթիսգար նահանգից, հոսում է Օդիշայի տարածքով և թափվում է Բենգալյան ծոց: Երկարությունը 860 կմ է:

ՊատմությունԽմբագրել

Օդիշան համարվում է Հնդկաստանի Կալինգա նահանգի առանցքը ու այն սակավաթիվ նահանգներից մեկը, որը Չանդրագուպտա Մաուրյայի նվաճումների ու արշավանքների ժամանակաշրջանում պահպանել է իր անկախությունը: Ավելի վաղ ժամանակաշրջանի պատմության մասին տեղեկություններ կարելի է գտնել «Փղերի քարանձավ» կոչված վայրից: Տեղեկություններ կան Կալինգա նահանգի թագավոր Նանդարաջայի մահապատժի մասին: Ըստ արձանագրության՝ Նանդարաջան համարվում է «Նանդա» դինաստիայի ժառանգորդ, և որ նա կռվել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու դեմ նրա Հնդկաստան կատարած արշավանքի ժամանակ:

Ամեն դեպքում մ.թ.ա. III դարի երկրորդ քառորդում Օդիշան համարվում էր անկախ: Մաուրյան պետության թագավոր Աշոկան պատերազմ է սկսել իր կառավարման ութերորդ տարում[2]՝ մ.թ.ա 261 թվականին և նվաճել է Կալինգան[3]: Ըստ աղբյուրների՝ պատերազմի հետևանքով սպանվել է 100 հազարից ավելի մարդ, ներառյալ կանայք և երեխաներ: Ասվում է, որ պատերազմի արդյունքում տեղի ունեցած արյունահեղություններն ու սպանությունները մեծապես ազդել են Աշոկայի վրա[2][4]: Օդիշա նահանգի քաղաքներից Բրահամպուրը եղել է Պուրավայան դինաստիայի մայրաքաղաքը մ.թ.ա 4-րդ դարի վերջերին: Մ.թ.ա 4-րդ դարից այլևս Պուրավյան դինաստիայի վերաբերյալ տեղեկությունները սակավ են: Կա վարկած, որ նվաճվել է Յաուդհեյա պետության կողմից: Նրանք իրենց ներկայացնում էին որպես Մաուրյաններ: Ավելի ուշ, Սովմասշյան արքայատոհմի արքաները սկսել են միավորել շրջանի նահանգները: Յայաթ 2-րդ թագավորի օրոք տարածաշրջանը ինտեգրվել է մեկ թագավորության մեջ: Ենթադրաբար հենց Յայաթ 2-րդ թագավորն է կառուցել Բհուբանեշվարի հայտնի Լինգարաջայի տաճարը: Սովմաշյան դինաստիային փոխարինել է Արևելյան Գանգայի դինաստիան: Տոհմի ուշագրավ թագավորներն են եղել Անանտավարման Չոդագանգան, որը վերակառուցել է Պուրի քաղաքի հայտնի Ջագաննաթ տաճարը, Նարասինգա Դևա Առաջինը, որը կառուցել է Կոնարակի արևի տաճարը և այլն: Արևելյան Գանգայի դինաստիային հաջորդել է Գաջաբաթիի թագավորությունը: Գաջաբաթիի թագավորությունը դիմակայել է Մեծ մողոլների կայսրության նվաճողական արշավանքներին մինչև 1568 թվականը, երբ պարսկական Մուղալի կայսրությունը գրավեց այն: Մուկունդա Դևան, որը համարվում է Կալինգայի վերջին անկախ թագավորը, պարտվել և մարտում սպանվել է ապստամբ Ռամաչանդրա Բհանջայի կողմից[5]: 1751 թվականին Բենգալի Ալիվարդի խանը շրջանը հանձնեց Մարատհական կայսրությանը: Բրիտանացիները օկուպացրել են Հյուսիսային Կիրկասի շրջանը, այնուհետև 1760 թվականին «Կարանտիկյան երկրորդ պատերազմի» արդյունքում աստիճանաբար Օդիշան և հարակից շրջանները միացվեցին Մադրասի նախագահության մեջ[6]: 1803 թվականին անգլո-մարաթական պատերազմի արդյունքում բրիտանացիները հեռացրեցին իրենց զորքերը Օդիշայի տարածքից: Օդիշայի հյուսիսային և արևմտյան շրջանները ներառվեցին Բենգալի նախագահության կազմում[7]: 1866 թվականին Օդիշայում բռնկված սովի պատճառով մահացել է ավելի քան 1 միլիոն մարդ: Սովից հետո ձեռնարկվեցին ոռոգման լայնածավալ ծրագրեր: 1936 թվականի ապրիլի 1-ին Բիհարը և Օրիսան բաժանվել են առանձին նահանգների: Հնդկաստանի անկախացումից հետո՝ 1947-ի օգոստոսի 15-ին, արքայական 27 իշխանություն ստորագրել են Օրիսայի՝ Հնդկաստանին միանալու փաստաթուղթը[8]:

ՃարտարապետությունԽմբագրել

Հին շրջանը անցյալի մասին հիշողություն է պահում պատմական մի շարք հուշարձաններում: Նահանգի տարածքում կան շատ տեսարժան վայրեր, առավել հայտնի են Կոնարակի արևի տաճարը, Ջագաննաթի տաճարը Պուրի քաղաքում, Լինգարաջա տաճարը Բհուբանեշվարում և այլն: Նահանգն ունի բավականին հետաքրքիր ճարտարապետական ավանդույթ[9]: Օդիշի կրոնական շենքերի համար օգտագործվում է «Դեուլա» (Deuḷa) բառը: Առանձնացվում են տաճարների երեք ոճական տիպեր ՝ Ռեխա Դեուլան, Պիդա Դեուլան՝ կապված Վիշնուի, Շիվայի և Սուրիայի խորհրդանիշների հետ: Հիշելով «Անտառապատ լեռներ» ընդհանուր բնութագրական հինդու ոճը՝ Կալինգայի տաճարները կապված են նաև մարդու մարմնի անատոմիայի հետ, որն արտացոլվում է ինչպես դասավորության, այնպես էլ տերմինաբանության մեջ: Հին Կալինգյան թագավորության վարպետների մշակույթն ու գործը ներթափանցել են Շաքիզմի գաղափարախոսություն:

 
Լինգարաջա տաճար

ԽոհանոցԽմբագրել

Օդիշայի խոհանցը ունի դարերից եկած ավանդույթներ: Շրի Ջագաննաթ տաճարի խոհանոցը աշխարհում ամենամեծն է՝ ավելի քան 1000 խոհարարով[10][11]: Այնտեղ կան 752 կավե օջախ, որոնք նախատեսված են կերակրելու օրական 10․000 մարդու: Օդիշայում օշարակից պատրաստում են հատուկ աղանդեր՝ «Ռասգուլլա», որը ճանաչված է ամբողջ աշխարհում: «Չեննապոդան» նույնպես տարածված ուտեստ է Օդիշայում:

ԺողովրդագրությունԽմբագրել

 
Սոլնիցա տաճար

Ըստ 2011 թվականին Հնդկաստանում իրականացված մարդահամարի՝ Օդիշա նահանգի բնակչությունը կազմում է 41.974․218 մարդ, որից 21.212.136 (50.54%) տղամարդիկ են, իսկ 20.762.082-ը (49,46%)՝ կին: Բնակչության խտությունը կազմում է մեկ կիլոմետրում 270 մարդ: 2011 թվականի տվյալների համաձայն՝ գրագիտության մակարդակը կազմում է 73%, ընդ որում ՝ տղամարդկանց 82% -ը, իսկ կանանց 64% -ը:

2004-2005 թվականներին աղքատության մակարդակը նահանգում կազմել է 57,15%: 2005 թվականից սկսած պետությունը միջոցներ է ձեռնարկել և կտրուկ իջեցրել է աղքատության մակարդակը՝ հասցնելով 24,6 % -ի: Վերջին տվյալների համաձայն՝ աղքատության մակարդակը կազմում է 32,6 %[12][13]: 1996–2001 թվականների տվյալները ցույց են տվել, որ նահանգում կյանքի միջին տևողությունը 61,64 տարի է: Ծնելիության մակարդակը նահանգում կազմում է յուրաքանչյուր 1000 մարդու համար մեկ տարում 23,2 %: Մահացության մակարդակը յուրաքանչյուր 1000 մարդու համար տարեկան 9,1 %:

ՏնտեսությունԽմբագրել

Նահանգը ունի ածխի, երկաթի հանքաքարի, բոքսիտի, քրոմիտի և ալյումինի զգալի պաշարներ: Զարգացած են մետալուրգիան և նավթաքիմիական արդյունաբերությունը: Նահանգի համար կարևոր դեր են խաղում բարենպաստ աշխարհագրական, տրանսպորտային դիրքը և հսկայական առափնյա գիծը: Նահանգը գրավիչ է շատ ներդնողների համար, հատկապես հանքաարդյունաբերության և մետաղագործության ոլորտում: Զարգանում է նաև տեղատվական տեխնոլոգիաների (ՏՏ) արդյունաբերությունը:

ԿրոնԽմբագրել

Նահանգի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը դավանում է Հինդուիզմ: Բնակչության որոշակի հատված էլ դավանում է Շիվայիզմ, Շատկիզմ, Վիշնուիզմ և այլն:

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 2011 census of India
  2. ↑ 2,0 2,1 Mookerji Radhakumud (1995)։ Asoka։ Motilal Banarsidass։ էջ 214։ ISBN 978-81-208-0582-8։ Արխիվացված է օրիգինալից հունվարի 5, 2016-ին։ Վերցված է օգոստոսի 6, 2015 
  3. ↑ Hermann Kulke, Dietmar Rothermund (2004)։ A History of India։ Routledge։ էջ 66։ ISBN 9780415329194։ Արխիվացված է օրիգինալից հունվարի 5, 2016-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 12, 2012 
  4. ↑ Sailendra Nath Sen (հունվարի 1, 1999)։ Ancient Indian History and Civilization։ New Age International։ էջ 153։ ISBN 978-81-224-1198-0։ Արխիվացված է օրիգինալից հունվարի 5, 2016-ին։ Վերցված է օգոստոսի 6, 2015 
  5. ↑ Sen Sailendra (2013)։ A Textbook of Medieval Indian History։ Primus Books։ էջեր 121–122։ ISBN 978-93-80607-34-4 
  6. ↑ Sailendra Nath Sen (2010)։ An Advanced History of Modern India։ Macmillan India։ էջ 32։ ISBN 978-0-230-32885-3։ Արխիվացված է օրիգինալից հունվարի 5, 2016-ին։ Վերցված է փետրվարի 3, 2015 
  7. ↑ Devi Bandita (January 1992)։ Some Aspects of British Administration in Orissa, 1912–1936։ Academic Foundation։ էջ 14։ ISBN 978-81-7188-072-0։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 21, 2016-ին։ Վերցված է դեկտեմբերի 5, 2016 
  8. ↑ B. Krishna (2007)։ India's Bismarck, Sardar Vallabhbhai Patel։ Indus Source։ էջեր 243–244։ ISBN 978-81-88569-14-4։ Արխիվացված է օրիգինալից հունվարի 5, 2016-ին։ Վերցված է փետրվարի 3, 2015 
  9. ↑ детальнее см. англоязычный очерк "Kalinga Temples (Deula)"
  10. ↑ National Association on Indian Affairs, American Association on Indian Affairs (1949)։ Indian Affairs։ Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 6, 2013-ին։ Վերցված է հունիսի 23, 2012 
  11. ↑ S.P. Sharma, Seema Gupta (հոկտեմբերի 3, 2006)։ Fairs & Festivals of India։ Pustak Mahal։ էջեր 103–։ ISBN 978-81-223-0951-5։ Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 8, 2013-ին։ Վերցված է հունիսի 23, 2012 
  12. ↑ «India States Briefs – Odisha»։ World Bank։ մայիսի 31, 2016։ Վերցված է հուլիսի 12, 2019 
  13. ↑ «NITI Aayog report: Odisha tops in poverty reduction rate among other states»։ Pragativadi: Leading Odia Dailly։ հուլիսի 30, 2017։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019-07-12-ին։ Վերցված է հուլիսի 12, 2019 

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Օդիշա_(նահանգ)&oldid=7764171» էջից