Տան դինաստիայի արշավանքները Արևմտաթյուրքական խաքանության դեմ
Տան դինաստիայի արշավանքները Արևմտաթյուրքական խաքանության դեմ ռազմական արշավանքների մի շարք են, որոնք իրականացվել են Տան դինաստիայի կողմից Արևմտաթյուրքական խաքանության դեմ 7-րդ դարում։ Վաղ ռազմական հակամարտությունների պատճառն այն էր, որ Տան դինաստիան միջամտում էր Արևելաթյուրքական և Արևմտաթյուրքական խաքանությունների միջև մրցակցությանը՝ նպատակ ունենալով թուլացնել երկուսին էլ։ Տայցզուն կայսեր տիրապետության ներքո արշավանք են իրականացվել արևմտյան շրջանների դեմ․ 640 թվականին՝ Գաոչանի դեմ, 644 և 648 թվականներին՝ Կարաշահրի և 648 թվականին՝ Քուչայի։
 | |
|---|---|
 | |
| Թվական | 640–712 |
| Վայր | Կենտրոնական Ասիա |
| Արդյունք | Տան դինաստիայի հաղթանակ
|
| Հակառակորդներ | |
| Տան դինաստիա | Արևմտաթյուրքական խաքանություն |
| Հրամանատարներ | |
|
| |
| Կողմերի ուժեր | |
|
| |
| Ռազմական կորուստներ | |
|
| |
| Ընդհանուր կորուստներ | |
Արևմտաթյուրքական խաքանության դեմ պատերազմները շարունակվել են կայսր Գաոցզունի օրոք, և 657 թվականին գեներալ Սու Դինֆանը պարտության է մատնել վերջին խաքան Աշինա Հելուին և գրավել խաքանությունը։ 670 և 677 թվականներին Արևմտաթյուրքական խաքանությունը փորձել է գրավել Թարիմի հարթավայրը, սակայն հետ է մղվել Տան դինաստիայի կողմից։ Արևմտաթյուրքական երկրորդ կայսրությունը 712 թվականին պարտության է մատնել մասնատված Արևմտաթյուրքական խաքանությանը և այն միացրել նոր կայսրությանը։
Տան կայսրության տիրապետության տակ գտնվող տարածքները հայտնվել են դինաստիայի մշակութային ազդեցության և այս տարածաշրջանում տեղակայված կայսերական բանակի էթնիկ թյուրք զինվորների թյուրքական ազդեցության տակ։ Կենտրոնական Ասիայում հնդեվրոպական գերակայությունը նվազել է՝ պայմանավորված արշավախմբերի կողմից դեպի այժմյան Սինծիան թյուրքական միգրացիայի աճով։ 657 թվականի արշավանքից հետո Տան դինաստիան հասել է իր առավելագույն չափերին։ Մինչև 10-րդ դարում Տան կայսրության փլուզումը թյուրքերը, տիբեթցիները, մուսուլման արաբները և Տան դինաստիան պայքարել են Կենտրոնական Ասիայի նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու համար։
Նախապատմություն խմբագրել
Քաղաքացիական պատերազմից հետո գյոքթյուրքերը բաժանվել են Արևելաթյուրքական և Արևմտաթյուրքական խաքանությունների միջև։ Դաշնակցելով Բյուզանդական կայսրության հետ՝ Արևմտաթյուրքական խաքանությունը ներքաշվել է Սասանյան Պարսկաստանի դեմ պատերազմների մեջ։ Արևմտաթյուրքական խաքանությունը ընդլայնվել է, մինչդեռ Արևելաթյուրքական խաքանությունը անկում է ապրել[1]։
Վաղ շրջանի ռազմական հակամարտություններ խմբագրել
Տայցզունին հաջորդած կայսր Գաոցզունը 619 թվականի նոյեմբերի 2-ին թույլ է տվել, որ արևելաթյուրքական հակառակորդները իրականացնեն արևմտաթյուրքական խանի սպանությունը[2]։ 618-620 թվականների ընթացքում Արևելաթյուրքական խաքանությունը եղել է Տան դինաստիայի սյուզերենը։ Տուն Յաբղու խաքանի իշխանության օրոք (618-628) Արևմտաթյուրքական խաքանությունը և Տան դինաստիան սերտ հարաբերություններ են ունեցել[3][Ն 1]։
Կայսր Տայցզունը Արևելաթյուրքական և Արևմտաթյուրքական խաքանությունների դեմ իր պատերազմների ժամանակ օգտագործել է չինական «բարբարոսներին վերահսկելու համար բարբարոսների օգտագործման» ռազմավարությունը։ 641 թվականին նա քաղաքացիական պատերազմ է հրահրել Արևմտաթյուրքական խաքանության արևելյան և արևմտյան համադաշնությունների միջև՝ աջակցելով Իսբարա Յաղբու խաքանին։ Արևելքի խաքան Յուքուքը գրավել է արևմուտքում Իսբարա Յաբղուի վերահսկողության տակ գտնվող օազիսային քաղաք-պետությունները։ Նա սպանել է իր հակառակորդին և միավորել Արևմտաթյուրքական խաքանությունը[5]։
Վերամիավորումից հետո Յուքուքը արշավներ է իրականացրել չինական քաղաքների նկատմամբ։ 642 թվականին կայսր Տայցզունը կրկին միջամտել է՝ աջակցելով Յուքուքի իշխանության դեմ բարձրացված ապստամբությանը։ Դժգոհ արևմտաթյուրքական ցեղերը Չանգանում խնդրել են Տայցզունի աջակցություն ցուցաբերել․ վերջինս գահ է բարձրացրել նոր խաքան Իրբիս Շեյգուին։ Իրբիս Շեյգուն կարողացել է վերահսկողություն հաստատել թյուրքական ցեղերի նկատմամբ, իսկ նախկին խաքանը աքսորվել է[5]։
Տանի արքունիքը և արևմտաթյուրքերը սկսել են բանակցությունները Թարիմի հարթավայրի հինգ օազիսային քաղաք-պետությունների նկատմամբ վերահսկողության շուրջ։ Իրբիս Շեյգուն ցանկացել է ամրապնդել Տան դինաստիայի հետ կապերը Տանի արքայադստեր հետ ամուսնության միջոցով։ Չնայած օազիսային քաղաք-պետությունները եղել են թյուրքերի վասալները, Իրբիս Շեյգուն իշխանություն չի ունեցել դրանք Տան դինաստիային պարզապես զիջելու համար։ Հետագա դիվանագիտական հարաբերությունների հավանականությանը վերջ է դրվել, երբ Տայցզունը ներխուժել է Թարիմի հարթավայր[5]։
Թարիմի հարթավայրի օազիսային քաղաք-պետությունների դեմ արշավանք խմբագրել
,_Zhao_Mausoleum,_Shaanxi_province._Tang_Zhenguan_year_17,_ie_644_CE.jpg)
Կարախոջայի դեմ արշավանք խմբագրել
498 թվականից սկսած Կարախոջան ղեկավարել է Քու ընտանիքը[6]։ Օազիսային քաղաք-պետությունների մեջ ամենաչինականացվածը լինելով՝ Կարախոջան կիրառել է չինական գիրը, ընդունել է չինական դասական կանոնական տեքստերը՝ որպես ուսումնասիրության առարկա և կայսերական բյուրոկրատիան։ Լինելով Տան Չինաստանին ամենամոտ օազիսային քաղաք-պետությունը՝ Կարախոջայի բնակչության մեծ մասը կազմել են չինացիները[7]։ Կարախոջան նաև ծառայել է որպես Չինաստանի՝ Մետաքսի ճանապարհի հիմնական առևտրային ուղին դեպի Կենտրոնական Ասիա։ Ճանապարհը սահմանափակվել է, երբ արևմտաթյուրքական խաքան Յուքուքը, որը գահակալել է 638 թվականին, Կարախոջային ռազմական աջակցություն է խոստացել[8]։
Կարաշահրի դեմ արշավանք խմբագրել
632 թվականին Կարաշահրը ենթարկվել է Տան դինաստիային որպես հարկատու պետություն, ինչպես և մոտակա Կաշգարի և Խոտանի թագավորությունները[9]։ Տան դինաստիայի և Կարաշահրի միջև լարվածությունը սրվել է, երբ Չինաստանը սկսել է ընդլայնվել դեպի Կենտրոնական Ասիա, և հասել է իր գագաթնակետին, երբ Տան դինաստիան պարտության է մատնել և գրավել Գաոչանը։ Գաոչանում տեղակայված չինական ուժերը, որոնք մոտ էին գտնվում Կարաշահրին, սպառնալիք էին հանդիսանում օազիսային քաղաք-պետությունների համար[10]։
Կարաշահրը սկսել է դաշնակցել Արևմտաթյուրքական խաքանության հետ և դադարել է հարկ վճարել Տան արքունիքին։ Կայսրը ռազմական գործողություններ է սկսել Կարաշահրի դեմ։ Անսի պրոտեկտորատի նահանգապետ հրամանատար Գո Սյաո Կեի ղեկավարության զորքը Յուլդուզից շարժվել է դեպի Կարաշահր[10][11]։ Տան դինաստիայի զորքը հանկարծակի հարձակում է իրականացրել լուսաբացին[11], որի արդյունքում գրավել է Կարաշահրը և գերևարել թագավորին։ Կարաշահրը վերագրավելու նպատակով Արևմտաթյուրքական խաքանության կողմից ուղարկված բանակը պարտության է մատնվել Տան դինաստիայի կողմից[10]։
Կարաշահրը ղեկավարել է Տան դինաստիայի հավատարիմ և գերևարված թագավորի եղբայր Լոն Լիպոցզուն[11]։ 644 թվականին վերջինիս զարմիկը գահընկեց է արել նրան Քուչայի թագավորության (անվանապես Տան դինաստիայի վասալ) և Արևմտաթյուրքական խաքանության աջակցությամբ[10]։ 648 թվականին Տան դինաստիան երկրորդ անգամ է ռազմական արշավանք իրականացրել Կարաշահրի դեմ Աշինա Շեերի հրամանատարությամբ։ Վերջինս թյուրքական աշինա թագավորական ընտանիքի անդամ էր։ Կարաշահրը տապալվել է, զավթիչը գլխատվել է, և Տան դինաստիայի հավատարիմ լիազորի գլխավորությամբ վերահաստատվել է Տանի գերիշխանությունը Կարաշահրի նկատմամբ[11]։ Թագավորությունում տեղակայվել է չինական ռազմական կայազոր, որը Անսիի չորս կայազորներից առաջինն էր[12]։
Քուչայի դեմ արշավանք խմբագրել
Կարաշահրի անկումից հետո Աշինա Շեերի բանակը արշավել է հարևան Քուչայի թագավորության դեմ[11]։ Շեերի կողմից ուղարկված քողարկված հեծելազորայինը առաջնորդել է 50 հազար զինվորից բաղկացած Քուչայի պաշտպանական ուժերին դեպի ծուղակ։ Քուչայի զինվորներն իրենց պարտությունից հետո փախուստի են դիմել դեպի մոտակա Աքսու քաղաք։ Տան դինաստիայի զորքը 40 օր շարունակ պաշարել է քաղաքը։ 649 թվականի հունվարի 19-ին Քուչան հանձնվել է, իսկ Շեերը գերևարել է թագավորին։ Դիվանագիտական քայլերի միջոցով Քուչային հավատարիմ հարևան ցեղերը ևս ենթարկվել են Տան դինաստիային[13]։
Արշավանք Արևմտաթյուրքական խաքանության դեմ խմբագրել
Աշինա Հելուն, Գանսուի Տան դինաստիայի նախկին սպան, փախուստի է դիմել դեպի արևմուտք և իրեն հռչակել արևմտաթյուրքական խաքան[17]՝ միավորելով թյուրքական ցեղերին մեկ խաքանության ներքո[18]։ Հելուն գրավել է Թարիմի հարթավայրի թագավորությունները և հաճախակի արշավանքներ իրականացրել Տան Չինաստանի սահմանային քաղաքների դեմ[17]։ Կայսր Գաոցզունը Սու Դինֆանի գլխավորությամբ զորք է ուղարկել Արևմտաթյուրքական խաքանության դեմ։ Թյուրք հրամանատարներ Աշինա Միշեն և Աշինա Բուչժեն՝ Հելուի հակառակորդները, գլխավորել են կողային ստորաբաժանումները[13]։
Արշավանքին մասնակցել են նաև 10 հազար ույղուր հեծյալներ՝ որպես Տան դինաստիայի դաշնակիցներ[13]։ Կայսր Տայցզոնի կողմից գահ նշանակված ույղուր առաջնորդ Փորունը ղեկավարել է ույղուրական հեծելազորը՝ որպես փոխհրամանատար։ Նա ծառայել է Յանրանի պրոտեկտորատի կառավարիչներ գլխավոր պրոտեկտորի և պրոտեկտորի տեղակալի ղեկավարության ներքո[19]։ Զորքն արշավանքը սկսել է Օրդոսից՝ անցնելով 3000 մղոն տափաստաններով ու անապատով առանց կանգ առնելու օազիսային թագավորություններում պաշարներ համալրման համար[20]։ Ճանապարհին Չումկուն և Սու ցեղերը առաջարկել են լրացուցիչ աջակցություն[21]։ Զորքը մինչև նոյեմբեր հասել է Ղրղզստան՝ դիմակայելով ձմռան ծանր պայմաններին[22]։
Ալթայի լեռնաշղթայի տարածքում՝ Իրտիշ գետի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում Սու Դինֆանը պարտության է մատնել Հելուի 100 հազարանոց հեծելազորին։ Հելուն հայտնվել է Սուի ծուղակում և մեծ վնասներ կրել[21]։ Խաքանը փորձել է փախուստի դիմել դեպի Տաշքենդ, սակայն նրան բռնել են և ուղարկել Տան կայսրության մայրաքաղաք՝ որպես բանտարկյալ։ Արևմտաթյուրքական մյուս ցեղերը հանձնվել են[23][21]։ Գաոցզունը ներում է շնորհել Հելուին, սակայն խաքանը հաջորդ տարի մահացել է[24]։
Հետագա արշավանքներ խմբագրել
Խաքանության փլուզումը հանգեցրել է արևմտաթյուրքական ցեղերի մասնատմանը։ 670 թվականին արևմտաթյուրքական ցեղերը, դաշնակցելով Տիբեթական կայսրության հետ, գրավել են Թարիմի հարթավայրը։ Տան դինաստիան թողել է Անսիի պրոտեկտորատը և վերադարձել Տուրֆան։ 673-675 թվականների ընթացքում օազիսային քաղաք-պետությունների նկատմամբ վերահսկողությունը վերադարձել է Տան դինաստիային, ուստի պրոտեկտորատը կրկին ձևավորվել է[25]։
677 թվականին արևմտաթյուրքերը երկրորդ անգամ տիբեթցիների հետ համատեղ ռազմական գործողություն են իրականացրել Տան դինաստիայի դեմ Թարիմի հարթավայրում։ Թյուրքերը հետ են մղվել Տան դինաստիայի կողմից և պարտության մատնվել 679 թվականին։ Տանի ուժերը գերևարել են արևմտաթյուրքերի առաջնորդին և գրավել Թոքմաքը, որը վերածվել է ռազմաբազայի[26]։
Իլտերիշ խաքանը ստեղծել է Թյուրքական երկրորդ կայսրությունը 682 թվականին տեղի ունեցած հաջող ապստամբության արդյունքում։ Խաքանության ընդլայնումը շարունակվել է նրա եղբայր Քափաղան խաքանի օրոք։ 712 թվականին Իլտերիշի որդի Կյուլ Տեգինը պարտության է մատնել արևմտաթյուրքերի մնացորդներին՝ Տուրգիս համադաշնության անդամներին։ Պարտություն կրելով՝ արևմտաթյուրքերը ներառվել են նոր կայսրության մեջ[27]։
Պատմական կարևորություն խմբագրել
Տան դինաստիայի արշավանքներով վերջ է դրվել հնդեվրոպական Սինծիանի[12][30]։ Թյուրքական կայսրության կազմալուծմամբ թյուրքական լեզվական և մշակութային ազդեցությունը տարածվել է Սինծիանում և ամբողջ Կենտրոնական Ասիայում[31]։ Տան Չինաստանը ևս պատասխանատու է եղել թյուրքական տարրերի ներհոսքի համար՝ պայմանավորված այն գործոնով, որ Տան դինաստիայի ռազմական արշավանքների ժամանակ վերջիններիս զորքերում թյուրքերը ծառայել են որպես զինվորներ և սպաներ[31]։
Տան դինաստիայի ազդեցությունը Կենտրոնական Ասիայում ընդգրկել է այնպիսի ոլորտներ, ինչպիսիք են արվեստը, առևտուրը և քաղաքականությունը։ Նույնիսկ Սինծիանից դինաստիայի հեռանալուց հետո չինական մետաղադրամները մնացել են կիրառության մեջ[32]։ Կենտրոնաասիական արվեստը վերցրել է Տան չինական ոճական տարրեր, ինչպես օրինակ սանցայ եռագույն ջնարակի կիրառումը խեցեգործության մեջ[33]։ Համաձայն չինական աղբյուրների՝ թյուրքական պետությունները արժևորել են հյուսիսային Չինաստանի դինաստիաների արքունիքների հետ կապերը՝ որպես հեղինակության ձև։ Քարախան և Քարախիտայ խաները կրել են տիտղոսներ, որոնք նույնացրել են նրանց Թաբղաչի և Խիթայի հետ, որոնք կոչվում են հյուսիսային Չինաստանի թագավորությունների անուններով[34]։ Տանի ճարտարապետական ազդեցություններն ակնհայտ են Դունհուանգի բուդդայական ճարտարապետության մեջ[35]։
Նշումներ խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Wechsler, 1979, էջ 223
- ↑ Benn, 2002, էջ 138
- ↑ Golden, Introduction 135.
- ↑ Zizhi Tongjian, vol. 192
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Wechsler, 1979, էջ 224
- ↑ Wechsler, 1979, էջեր 224–225
- ↑ Hansen, 2012, էջ 91
- ↑ Wechsler, 1979, էջ 225
- ↑ Wechsler, 1979, էջեր 226–228
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Wechsler, 1979, էջ 226
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Grousset, 1970, էջ 99
- ↑ 12,0 12,1 Wechsler, 1979, էջ 228
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Skaff, 2009, էջ 183
- ↑ Baumer, Christoph (2018 թ․ ապրիլի 18). History of Central Asia, The: 4-volume set (անգլերեն). Bloomsbury Publishing. էջ 243. ISBN 978-1-83860-868-2.
- ↑ Grenet, Frantz (2004). «Maracanda/Samarkand, une métropole pré-mongole». Annales. Histoire, Sciences Sociales. 5/6: Fig. B.
- ↑ Whitfield, Susan (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith (անգլերեն). British Library. Serindia Publications, Inc. էջ 110. ISBN 978-1-932476-13-2.
- ↑ 17,0 17,1 Twitchett, 2000, էջ 116
- ↑ Skaff, 2009, էջ 181
- ↑ Skaff, 2012, էջ 249
- ↑ Skaff, 2009, էջ 189
- ↑ 21,0 21,1 21,2 Skaff, 2009, էջ 184
- ↑ Grousset, 1970, էջ 102
- ↑ Twitchett, Wechsler, էջ 280
- ↑ Skaff, 2009, էջեր 284–286
- ↑ Twitchett, Wechsler, էջեր 285–286
- ↑ Twitchett, Wechsler, էջ 286
- ↑ Beckwith, 2009, էջ 131
- ↑ Ven, Hans van de (2021 թ․ հուլիսի 26). Warfare in Chinese History (անգլերեն). BRILL. էջ 119. ISBN 978-90-04-48294-4.
- ↑ Millward, 2007, էջ 33
- ↑ Grousset, 1970, էջեր 100
- ↑ 31,0 31,1 Millward, 2007, էջ 42
- ↑ Millward, 2007, էջեր 41–42
- ↑ Millward, 2007, էջ 41
- ↑ Millward, 2007, էջ 42
- ↑ Findley, 2004, էջ 41
Գրականություն խմբագրել
- Beckwith, Christopher I. (2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-2994-1.
- Benn, Charles D. (2002). China's Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517665-0.
- Findley, Carter Vaughn (2004). The Turks in World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-988425-4.
- Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-1304-1.
- Hansen, Valerie (2012). The Silk Road: A New History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515931-8.
- Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-13924-3.
- Skaff, Jonathan Karem (2009). Nicola Di Cosmo (ed.). Military Culture in Imperial China. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03109-8.
- Skaff, Jonathan Karam (2012). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580–800. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973413-9.
- Twitchett, Denis (2000). H. J. Van Derven (ed.). Warfare in Chinese History. BRILL. ISBN 978-90-04-11774-7.
- Twitchett, Denis; Wechsler, Howard J. (1979). «Kao-tsung (reign 649–83) and the empress Wu: the inheritor and the usurper». In Twitchett, Dennis (ed.). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China, 589–906, Part I. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջեր 242–289. ISBN 978-0-521-21446-9.
- Wechsler, Howard J. (1979). «T'ai-tsung (reign 626–49) the consolidator». In Twitchett, Dennis (ed.). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China, 589–906, Part I. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջեր 188–241. ISBN 978-0-521-21446-9.