Վիքիպեդիա

Թան (դինաստիա)


Տան դինաստիա (18 հունիսի 618 — 4 հունիսի 907, չինարեն՝ 唐朝, Տանգաո), Լի Յուանի կողմից հիմնադրված չինական կայսրական դինաստիա։ Նրա որդին` կայսր Լի Շիմինը, գյուղացիական ապստամբությունների և անջատողական ֆեոդալական ուժերի վերջնական ճնշումներից հետո սկսել է առաջադեմ քաղաքականություն վարել[3]։ Թան դարաշրջանը Չինաստանում ավանդաբար համարվել է բոլոր ժամանակների ամենահզոր դիանստիաներից մեկը, քանի որ նա իր զարգացմամբ գերազանցում էր մնացած ժամանակակից երկրներին[4][5]։

Թան դինաստիա
 
Ընդհանուր տեղեկանք
Լեզու Չինարեն
Կրոն Բուդդայականություն, դաոսականություն, կոնֆուցիականություն
Արժույթ Հին չինական մետաղադրամ[1][2]
Իշխանություն
Պետական կարգ Միապետություն

Պատմություն Խմբագրել

 
Կաղապար:ЛегендаԿաղապար:Легенда

Թան դինաստիան հիմնադրվել է Լի Յուանի կողմից, որը ընդգրկել է Չինաստանի հյուսիսային սահմանամերձ հսկայական տարածքները, որտեղ հիմնականում բնակեցված էին Թաբաշի ազգությունները[6]։ Մի ժամանակ բնագետ Լ. Գյումիլևը այս տարածաշրջանը բնութագրել է որպես Էթնոս ազգերի տարածաշրջան։

Լի Յուանը իր որդու` Լի Շիմինի հետ միասին հաղթեց քաղաքացիական պատերազմում, ինչի պատճառը եղավ կայսր Յան Դիի կոշտ և անխոհեմ քաղաքականությունը և նրա մահից անմիջապես հետո՝ 618 թվականին Լի Յուանը Չանգանում բազմեց գահին[7]։ Այնուհետև նա իշխանությունից ազատեց Լի Շիմինին։ Այնուամենայնիվ, նրա կողմից հիմնադրված դինաստիան պահպանվեց մինչև 907 թվականը[8]։

Գաղափարախոսություն Խմբագրել

Թան դինաստիան հենց սկզբից միատեղում էր բնօրինակ չինական և տափաստանային սկզբունքների համադրությունը։ Դինաստիայի հիմնադիրը, որին Լ. Գյումիլևը համեմատում էր Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ, մի մարդ էր, ով լավ ծանոթ էր Մեծ պատերազմի ժողովուրդներին, նրանց սովորույթներին և սովորություններին[9]։

Մշակույթ և տնտեսություն Խմբագրել

 
ոսկեզօծ արծաթե աման ծաղկային ծաղիկներով

Խաղաղությունն ու կարգը երկրում հնարավոր դարձրեց ժողովրդի բոլոր ուժերը կենտրոնացնել Չինաստանի զարգացման վրա։ Սկսեցին ծաղկել գյուղատնտեսությունը, արհեստները և առևտուրը։ Նոր հաջողություններ եղան ներկման, կավագործության, մետալուրգիայի, նավաշինության տեխնոլոգիաների վերաբերյալ։ Ամբողջ երկիրը ծածկված էր հողային և ջրային ցանցով[10]։ Չինաստանը տնտեսական և մշակութային կապեր էր հաստատել Ճապոնիայի, Կորեայի, Հնդկաստանի, Պարսկաստանի, Արաբիայի և այլ երկրների հետ[11][12]։

Սկսեց զարգացում ապրել գիտությունը։ 725 թվականին ստեղծվեց առաջին մեխանիկական ժամացույցը` մշակված Սինոմ և Լիան վարպետների կողմից։ Նաև ստեղծվեց վառոդը, որը օգտագործվում էր հրթիռների և նավատորմերի մեջ, իսկ հետո այն կիրառվեց փամփուշտների և արկերի արտադրության մեջ։

Թեյը տարածված է ամբողջ երկրում։ Թեյի առանձնահատկությունները ձևավորել են թեյի արվեստը (Չայ, 茶艺), որի միջոցով թեյը, որը նախկինում համարվում էր որպես դեղ կամ սննդամթերք, այժմ դարձել է չինական մշակույթի կարևոր տարր։ Չինական դասական գրականությունը անմահացրել է Թան-Լու Թունայի և Լու Յույայի ժամանակաշրջանի թեյի հայտնի վարպետների անունները[13]։

Անհրաժեշտություն Խմբագրել

Թանի անկման պատճառները հաստատված չեն, սակայն 8-րդ դարում մի շարք ապստամբությունների և ռազմական պարտությունների շարքում նշվել է կենտրոնական կառավարության թուլացման սկիզբը[14]։ Թալասի ճակատամարտում (751), չինացի զորքերը դուրս են եկել ռազմաճակատ, ինչը ստիպել է հրամանատար Գաո Սյանչժիին նահանջել[15]։ Շուտով Ան Լուշանի մեծ ապստամբությունը (756-761) ավերել է բարգավաճումը։ Ան Լուշանը ստեղծել է Յանի պետությունը (756-763), որը զբաղեցրել է զգալի տարածքներ։ 858 թվականին Մեծ ջրանցքի տարածքում ջուրը լցվել էր Հյուսիսային Չինաստանի հսկայական հարթավայրերը և հանգեցրել էր տասնյակ հազարավոր մարդկանց մահվան[16][17]։

Ծանոթագրություններ Խմբագրել

  1. ↑ Turchin Peter, Adams Jonathan M., Hall Thomas D (December 2006)։ «East-West Orientation of Historical Empires»։ Journal of world-systems research 12 (2): 222։ ISSN 1076-156X 
  2. ↑ Taagepera Rein (1997)։ «Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia»։ International Studies Quarterly 41 (3): 475–504։ JSTOR 2600793։ doi:10.1111/0020-8833.00053  p. 492.
  3. ↑ Latourette Kenneth Scott (1934)։ The Chinese: their history and culture։ Macmillan։ էջ 191 
  4. ↑ Drompp Michael Robert (2005)։ Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History։ BRILL։ էջ 126։ ISBN 90-04-14129-4 
  5. ↑ Mair Victor, Steinhardt Nancy Shatzman, Goldin Paul Rakita (2005)։ Hawai'i reader in traditional Chinese culture։ University of Hawai'i Press։ էջ 276։ ISBN 978-0-8248-2785-4 
  6. ↑ «С. Е. Малов: Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951. 451 с.»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-11-01-ին։ Վերցված է 2012-11-01 
  7. ↑ «Л. Н. Гумилёв: Древние тюрки.// М.: 1967. 504 с.»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-14-ին։ Վերցված է 2011-08-14 
  8. ↑ Brook 1998, էջ. 59 .
  9. ↑ Benn 2002, էջ. 61 .
  10. ↑ Benn 2002, էջ. 57 .
  11. ↑ Jonathan Karam Skaff (օգոստոսի 6, 2012)։ Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800։ Oxford University Press։ էջեր 125–։ ISBN 978-0-19-999627-8 
  12. ↑ Duindam Jeroen, Artan Tülay, Kunt Metin (2011)։ Royal Courts in Dynastic States and Empires: A Global Perspective։ BRILL։ էջ 177։ ISBN 90-04-20622-1 
  13. ↑ Graff 2000, էջ. 79 .
  14. ↑ Bell Charles (1924)։ Tibet Past and Present (rpr. Motilal Banarsidass, 1992. ed.)։ Oxford University Press։ էջ 28։ ISBN 81-208-1048-1։ Վերցված է հուլիսի 17, 2010 
  15. ↑ Li Tieh-tseng (Lǐ Tiězhēng 李鐵錚) (1956)։ The historical status of Tibet։ King's Crown Press, Columbia University։ էջ 6 
  16. ↑ Wang, Lianmao (2000). Return to the City of Light: Quanzhou, an eastern city shining with the splendour of medieval culture. Fujian People's Publishing House. Page 99.
  17. ↑ Lipman Jonathan Neaman (1997)։ Familiar strangers: a history of Muslims in Northwest China։ University of Washington Press։ էջ 29։ ISBN 962-209-468-6 

Գրականություն Խմբագրել

  • Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0
  • Adshead, S. A. M. T'ang China: The Rise of the East in World History. — New York: Palgrave Macmillan, 2004. — ISBN 1-4039-3456-8
  • Andrew, Anita N., Rapp, John A. Autocracy and Cina's Rebel Founding Emperors: Comparing Chairman Mao and Ming Taizu. — Lanham: Rowman & Littlefield, 2000. — ISBN 0-8476-9580-8
  • Benn, Charles China's Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty. — Oxford University Press, 2002. — ISBN 0-19-517665-0
  • Bernhardt, Kathryn The Inheritance Right of Daughters: the Song Anomaly?(անգլ.) // Modern China. — 1995. — В. July. — С. 269–309.
  • Brook, Timothy The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China. — Berkeley: University of California Press, 1998. — ISBN 0-520-22154-0
  • Ebrey, Patricia Buckley The Cambridge Illustrated History of China. — Cambridge: Cambridge University Press, 1999. — ISBN 0-521-66991-X
  • Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. East Asia: A Cultural, Social, and Political History. — Boston: Houghton Mifflin, 2006. — ISBN 0-618-13384-4
  • Fairbank, John King; Goldman, Merle China: A New History. — 2nd enlarged. — Cambridge: MA; London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2006. — ISBN 0-674-01828-1
  • Gascoigne, Bamber; Gascoigne, Christina The Dynasties of China: A History. — New York: Carroll and Graf Publishers, an imprint of Avalon Publishing Group, 2003. — ISBN 0-7867-1219-8
  • Graff, David Andrew Dou Jiande's dilemma: Logistics, strategy, and state(անգլ.) // Hans van de Ven Sinica Leidensia, Warfare in Chinese History. — Leiden: Koninklijke Brill, 2000. — С. 77–105. — ISBN 90-04-11774-1.
  • Nishijima, Sadao The Economic and Social History of Former Han(անգլ.) // Denis Twitchett, Michael Loewe Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. — Cambridge: Cambridge University Press, 1986. — С. 545–607. — ISBN 0-521-24327-0.

Արտաքին հղումներ Խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թան_(դինաստիա)&oldid=8113286» էջից