Պատժից ազատում
Պատժից ազատում, պետության կողմից դատարանի կողմից դատապարտված դատապարտյալի նկատմամբ քրեական պատժի իրականում կիրառելուց կամ նշանակված պատիժն ամբողջությամբ կրելուց հրաժարվելը։
Պատժից ազատելու հիմքեր խմբագրել
Աշխարհի երկրների օրենսդրության մեջ պատժից ազատվելու ամենատարածված հիմքերն են՝ պայմանական վաղաժամկետ ազատումը, իրավիճակի փոփոխության պատճառով պատժից ազատումը և հիվանդության պատճառով պատժից ազատելը։ Ազգային օրենսդրությունը կարող է նախատեսել նաև պատժից ազատման այլ տեսակներ, որոնք կարող են լինել կամ թվարկված հիմքերի մասնագիտացված տեսակներ կամ անկախ իրավական ինստիտուտներ։
Պայմանական վաղաժամկետ ազատման շնորհում խմբագրել
Պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատումը քրեական պատժի կատարման դադարեցումն է, որը կապված է իր նպատակների իրականացման հետ, մինչև դատապարտյալի համար նշանակված պատժի ժամկետը կրելը, ազատվող անձի համար սահմանելով փորձաշրջան, որի ընթացքում նա պետք է ապացուցի, որ փոխվել է։ Փորձաշրջանի պայմանների խախտումը հանգեցնում է նշանակված պատժի կատարման վերսկսմանը։ Պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատումն առաջին անգամ հայտնվել է Ֆրանսիայում 1885 թվականին։ Այդ ժամանակից ի վեր այս ինստիտուտը ընկալվել է աշխարհի գրեթե բոլոր երկրների իրավական համակարգերի (քրեական կամ քրեական դատավարության օրենսդրություն) կողմից։ Դրա կիրառումը մարդասիրության դրսևորում է և ուղղված է դատապարտյալներին ուղղիչ և վերադաստիարակման խթանմանը, ինչպես նաև ուղղիչ հիմնարկներում կարգուկանոնի պահպանմանը[1]։
Աշխարհի շատ երկրներում պայմանական վաղաժամկետ ազատումը հնարավոր է միայն դատապարտյալին ազատությունից զրկելու հետ կապված պատիժներից, սակայն առանձին ազգային իրավական համակարգերում (մասնավորապես՝ հետխորհրդային տարածքի պետություններում) հնարավոր է նաև դրա կիրառումը ուղղիչ աշխատանքներ կրող դատապարտյալների նկատմամբ, զինվորական ծառայության սահմանափակումը, կարգապահական զորամասում պահելը և այլն[1]։
Պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատումը կարող է լինել լրիվ կամ մասնակի։ Լրիվ ազատման դեպքում դատապարտյալն ազատվում է ինչպես հիմնական, այնպես էլ լրացուցիչ պատժից, եթե այն նշանակվել է։ Մասնակի ազատման դեպքում լրացուցիչ պատժի կատարումը շարունակվում է[2]։
Պատժի չկրած մասն ավելի մեղմ պատժատեսակով փոխարինել խմբագրել
Պատժի չկրած մասն ավելի մեղմ տեսակով փոխարինելը պայմանական վաղաժամկետ ազատման տեսակ է, որի դեպքում ավելի խիստ պատժատեսակը դադարում է կատարվել և փոխարինվում է ավելի մեղմ պատժատեսակով։
Քրեական պատիժների կատարման ընթացքում իրականացված ուղղիչ ազդեցության արդյունքում դատապարտյալի անձի համար հասարակական վտանգավորության աստիճանը կարող է փոխվել։ Որպես կանոն, փոփոխություններ են տեղի ունենում այն նվազեցնելու, այսինքն՝ դատապարտյալին ուղղելու նպատակով։ Եթե մինչև դատարանի կողմից նշանակված պատժի ժամկետը լրանալը գործնականում կատարվում է ուղղում, որպեսզի ընդհանրապես պատժիչ միջոցներ կիրառելու անհրաժեշտություն չառաջանա, ապա դատապարտյալը ենթակա է պայմանական վաղաժամկետ ազատման։
Սակայն հաճախ, ուղղման բացակայության դեպքում, կարիք չկա դատապարտյալի նկատմամբ կիրառել ամենախիստ պատժատեսակները, հատկապես՝ ազատազրկումը։ Նման դեպքերում դատապարտյալի պատիժը կարող է փոխարինվել ավելի մեղմ ձևով[2]։
Պատիժը ավելի մեղմ ձևով փոխարինելը քրեական պատիժը կրելու, այսպես կոչված, առաջադեմ համակարգի էական բաղադրիչն է, որտեղ դատապարտյալի իրավական կարգավիճակը և կիրառվող միջոցների խստության աստիճանը կախված են նրա վարքագծից դեպի ճանապարհին[2].:
Բացի փոխարինման նյութական հիմքից, որը հանդիսանում է դատապարտյալի ուղղման ուղու վրա դնելը, պահանջվում է նաև դատարանի կողմից նշանակված պատժի որոշակի մասի փաստացի կրում։
Պատժից ազատել կապված իրավիճակի փոփոխության հետ խմբագրել
Իրավիճակի փոփոխության պատճառով պատժից ազատելը կապված է հանցագործություն կատարած անձի կողմից հասարակական վտանգի կորստի կամ հենց հանցավոր արարքի հետ։ Հասարակական վտանգի կորուստը տվյալ դեպքում կրում է փաստական և ոչ ֆորմալ իրավական բնույթ, պաշտոնապես կատարված արարքը մնում է քրեական օրենքով արգելված, իսկ անձը շարունակում է ենթարկվել քրեական պատասխանատվության։ Միևնույն ժամանակ, իրավիճակի փոփոխության պատճառով քրեական պատիժ սահմանելը դառնում է անտեղի[3]։
Հիմնականում քրեական միջոցներից ազատման այս տեսակը հայտնի է նախկին ԽՍՀՄ երկրների և սոցիալիստական բլոկի օրենսդրությանը։ Ներկայումս այն հայտնի է Բելառուսի, Հունգարիայի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Մոլդովայի, Մոնղոլիայի, Ռուսաստանի, Տաջիկստանի, Ուզբեկստանի և Ուկրաինայի օրենքներին։ Նախկինում այն առկա է եղել այլ սոցիալիստական պետությունների օրենսդրության մեջ (ԳԴՀ, Ռումինիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն և այլն)[4]։
Պատժից ազատում հիվանդության պատճառով խմբագրել
Հիվանդության պատճառով պատժից ազատվելը պայմանավորված է նրանով, որ անձի հոգեկան խանգարման կամ այլ հիվանդության պատճառով պատժի նպատակներին չի հաջողվում հասնել, կամ պատժի կատարումը կարող է հանգեցնել անձի վիճակի էական վատթարացման։
Դատապարտյալի առողջական վիճակի պատճառով պատժից ազատելը առկա է շատ երկրներում, բայց ոչ ամենուր դա գործում է որպես ինքնուրույն նորմ։ Հոգեկան խանգարումը կարելի է համարել մարդուն անմեղսունակ ճանաչելու հիմք (Դանիա, Շվեյցարիա)։ Ֆրանսիայում պատժից ազատելը կարող է տրվել «բժշկական պատճառներով»։ Շվեդիայում ազատման չափանիշը դատապարտյալի «վատ առողջությունն» է։ Դատապարտյալի մոտ հոգեկան խանգարման հայտնաբերումը կարող է կապված լինել նաև Բուլղարիայում պատժից ազատվելու հետ, այլ լուրջ հիվանդությունների հետ՝ Իսպանիայում և Վիետնամում, երկուսն էլ նշված պայմանները Գերմանիայում և Չինաստանում[5]։
Պատիժը կրելու հետաձգում խմբագրել
Պատժի կրման հետաձգումը քրեաիրավական բնույթի միջոց է, որը կապված է պետության կողմից հարկադրանքի միջոցներ կիրառելուց ժամանակավորապես հրաժարվելու հետ՝ տարբեր տեսակի հանգամանքների պատճառով, որոնք տվյալ պահին պատժի կիրառումը դարձնում են աննպատակահարմար։ Կախված հետաձգման հիմքից և դատապարտյալի վարքագծից, դրա ժամկետը լրանալուց հետո պատիժը կարող է վերածվել իրական կատարման, կամ դատապարտյալը կարող է ամբողջությամբ ազատվել պատժից։
Հետաձգումը կարող է դիտվել որպես պետության բարձրագույն պաշտոնատար անձի լիազորությունների ներման նման, որը չի որոշում մեղավորության հարցը, բայց թույլ է տալիս հետաձգել պատժի կատարումը ավելի ուշ ժամկետով, կամ որպես պատժից ազատման տեսակ։ Այնուամենայնիվ, նման իրավասությունը կարող է սահմանվել որպես պետական նախագահի իրավասություն։
Ռուսաստանի քրեական օրենսդրության մեջ հետաձգում տրվում է հղի կանանց, 14 տարեկանից ցածր երեխաներ ունեցող կանանց, առանց մոր մինչև 14 տարեկան երեխաներ մեծացնող տղամարդկանց, ինչպես նաև թմրամոլությամբ տառապող հիվանդներին, որոնք ցանկանում են կամավոր անցնել թմրամոլության բուժում, ինչպես նաև բժշկական և սոցիալական վերականգնում։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Додонов В. Н. Сравнительное уголовное право. Общая часть / под общ. ред. С. П. Щербы. — М.: Юрлитинформ, 2009. — С. 397. — 448 с. — ISBN 978-5-93295-470-6
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Курс уголовного права. Т. 2. Общая часть: Учение о наказании / под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. 464 с.
- ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная / под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 243.
- ↑ Кузнецов А. В. Освобождение от наказания в связи с изменением обстановки: автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. — Омск, 2009. — 23 с. с.
- ↑ Алфимова О. А. Освобождение от наказания в связи с болезнью: уголовно-правовой и уголовно-исполнительный аспекты. Автореф. дис. … канд. юрид. наук. Тюмень, 2006. 23 c.